Sprawozdanie

2.2. Zakres badań

W doświadczeniu określono (na losowo wybranej próbie 20 roślin z każdego poletka), główne cechy morfologiczne charakteryzujące pokrój roślin rzepaku przed zahamowaniem jesiennej wegetacji. W analizie uwzględniono:

• 
  liczbę liści utrzymujących się na roślinie (szt.),
  
• 
  liczbę blizn po opadłych liściach (szt.),
  
• 
  wyniesienie pąka wierzchołkowego ponad powierzchnię gleby (cm),
  
• 
  średnicę szyjki korzeniowej (mm),
  
• 
  długość korzenia palowego (cm),
  
• 
  świeżą i suchą masę rośliny (rozety liściowej, korzenia) (g).
  

Zagęszczenie roślin na 1 m² określono przed zahamowaniem wegetacji, po ruszeniu wegetacji oraz przed zbiorem. Pomiarów dokonywano w 5 losowo wybranych miejscach każdego poletka.

W pełni dojrzewania (86 BBCH) oszacowano stopień ugięcia łanu, wg poniższego wzoru:

Uł = 100 -	Wł	 100
	Wr

gdzie:

U_ł - ugięcie łanu (%)

W_ł – wysokość łanu (cm)

W_r– wysokość roślin (cm)
Bezpośrednio przed zbiorem określono główne elementy architektury łanu i struktury plonu na próbie 20 roślin z każdego poletka:

• 
  długość łodyg (cm),
  

• 
  grubość łodyg u nasady (mm),
  

• 
  wysokość umiejscowienia na pędzie głównym pierwszego owoconośnego rozgałęzienia bocznego (cm),
  

• 
  długość pierwszego rozgałęzienia produktywnego (cm),
  

• 
  liczbę rozgałęzień produktywnych (szt.),
  

• 
  liczbę łuszczyn na roślinie (szt.),
  

• 
  liczbę nasion w łuszczynie (szt.),
  

• 
  masę 1000 nasion (g), w przeliczeniu na 13% wilgotności.
  

Liczbę nasion w łuszczynie określono na próbie 20 łuszczyn pobranych z części środkowej pędu głównego i rozgałęzień bocznych pojedynczej rośliny. Wielkość plonu nasion z każdego poletka określono wagowo po omłocie, a następnie po skorygowaniu do wilgotności normatywnej (13% zawartości wody w nasionach) przeliczono na powierzchnię 1 ha.

Wyniki pomiarów biometrycznych roślin rzepaku, ocen laboratoryjnych oraz plon nasion poddano analizie statystycznej. NIR podano dla 5% błędu statystycznego.
2.3. Warunki meteorologiczne

Rzepak ozimy w okresie jesiennego rozwoju ma małe wymagania wodne. Zdaniem Muśnickiego [1989] przeciętne opady na poziomie 60-80 mm, w okresie od wschodów do zahamowania jesiennej wegetacji, w pełni pokrywają potrzeby wodne rzepaku ozimego. Według Dzieżyca [1993], optymalne zapotrzebowanie na wodę opadową w okresie przedspoczynkowym wynosi od ok. 70 mm (gleby kompleksów pszennych) do ok. 105 mm (gleby kompleksów żytnich).

W naszych warunkach agroklimatycznych dobra aklimatyzacja do warunków zimy (jesienne hartowanie) zapewnia odpowiedni pokrój rozet przed zahamowaniem wegetacji. Rozeta mająca 8-9 liści (optimum fenologicznej odporności na mróz) jest ostatecznie uformowana po 70-80 dniach wegetacji (ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5°C). Tak więc roślinom rzepaku ozimego do prawidłowego (przedzimowego) rozwoju rozet wystarcza suma średniodobowych temperatur powietrza na poziomie ok. 800-850C [Muśnicki 2005].

Jesienna wegetacja rzepaku ozimego w 2014 roku przebiegała w warunkach wilgotnościowych znacząco odbiegających od przeciętnych w wieloleciu. Opady atmosferyczne stanowiły od 84% (sierpień) do 42-55% (wrzesień-listopad) średnich opadów z lat 1981-2010. Właściwie tylko okres wschodów oraz formowania rozet liściowych (od 3. dek. sierpnia do 1. dek. września) przebiegał w warunkach relatywnie dobrego uwilgotnienia gleby. Rzepak w tym warunkach wszedł już po 9 dniach od siewu. Z kolei rozwój rozet liściowych przebiegał w warunkach suszy (opady na poziomie ok. 50% średnich z wielolecia). Niskim opadom atmosferycznym towarzyszyła wysoka średniodobowa temperatura powietrza – przewyższająca średnią z lat 1981-2010 odpowiednio o 0,3C (sierpień) i 1,5-1,6C (wrzesień-listopad). Okres jesiennej wegetacji trwał 90 dni z łączną sumą średniodobowych temperatur powietrza na poziomie ok. 1022°C (tab. 4) (120-128% poziomu optymalnego). Opady atmosferyczne w okresie jesiennego rozwoju rzepaku ozimego wynosiły zaledwie 79 mm (tab. 7), co przewyższało wodne zapotrzebowanie roślin określone przez Dzieżyca [1993] dla gleb kompleksów pszennych zaledwie o 13%.

Tabela 4. Średnia temperatura dobowa powietrza i opady atmosferyczne w okresie badawczym

(1. 08. 2014 r. do 31. 07. 2015 r.) na tle średnich z wielolecia, wg Stacji Meteorologicznej

w Bałcynach

Wyszczególnienie	Dekada	2014					2015
		Miesiące
		VIII	IX	X	XI	XII		I	II	III	IV	V	VI	VII
Średnia dobowa temperatura powietrza (°C)	1	22,2	15,0	11,3	8,5	-1,7		0,0	-1,8	4,2	4,1	11,7	15,7	19,8
	2	17,2	17,0	12,2	4,7	3,5		2,7	-0,1	4,7	7,1	11,6	15,9	16,9
	3	14,6	11,6	5,4	0,0	-3,2		-0,9	3,3	4,9	10,4	13,0	15,5	17,4
średnia miesiąca		18,0	14,5	9,6	4,4	-0,5		0,6	0,5	4,6	7,2	12,1	15,7	18,0
wielolecie (1981-2010)		17,7	13,0	8,1	2,8	-1,0		-2,4	-1,6	1,8	7,7	13,2	15,8	18,3
Opady (mm)	1	37,3	12,6	0,0	9,5	0,0		20,7	5,7	19,2	8,1	7,2	0,1	13,6
	2	6,8	0,0	20,8	6,2	12,8		0,4	2,0	0,0	10,9	17,7	11,5	22,0
	3	15,1	18,2	0,5	5,5	43,8		7,4	1,1	26,8	4,4	0,5	31,4	35,4
suma miesiąca		59,2	30,8	21,3	21,2	56,6		28,5	8,8	46,0	23,4	25,4	43,0	71,0
wielolecie (1981-2010)		70,6	56,2	51,2	46,1	42,6		30,1	23,1	30,7	29,8	62,3	72,9	81,2

Prawidłowo zahartowane rośliny rzepaku bez większych strat przechodzą okres zimowego spoczynku z temperaturami do minus 15°C, bez okrywy śnieżnej. Jeżeli warstwa śniegu jest grubsza niż 10 cm, to rośliny rzepaku przetrzymują temperatury do minus 20°C (warstwa śniegu jest dobrą izolacją termiczną dla korzenia, jej znaczenie w ochronie liści rozetowych jest drugorzędne). Najbardziej wrażliwy na niskie temperatury jest korzeń rzepaku. Z tego też względu większe straty, od niskiej temperatury, wywołują częste, wiosenne jej wahania. W okresie wiosennego ocieplenia wzrasta uwodnienie tkanek, następuje rozhartowanie roślin, zaczynają rozwijać się korzenie boczne. Ponowne nadejście niskich temperatur i związane z tym ruchy wierzchniej warstwy gleby, powodują oderwanie korzeni bocznych od korzenia palowego (korzeń rzepaku ozimego jest bardzo mało elastyczny) [Budzyński 2010].

Rysunek 1. Średnia dobowa temperatura powietrza oraz grubość pokrywy śnieżnej

w okresie zimowego spoczynku roślin, Bałcyny 2014/2015
W sezonie wegetacyjnym 2014/2015 zahamowanie wegetacji nastąpiło późno – pod koniec 2. dekady listopada (tab. 3). Zima trwała 112 dni (przy średniej wieloletniej dla Pojezierza Ostródzkiego na poziomie ok. 158 dni). Suma średniodobowych temperatur w okresie przerwy spoczynkowej wynosiła +55°C (tab. 7). Warunki termiczne panujące zimą odbiegały znacznie od średnich z wielolecia. We wszystkich miesiącach zimowego spoczynku średniodobowa temperatura powietrza była znacznie powyżej średniej wieloletniej: od 0,5-0,6°C (grudzień, luty) do aż 1,8-2,8°C (styczeń, marzec). Warto podkreślić, iż spośród miesięcy zimowego spoczynku tylko w grudniu zanotowano średniodobową temperaturę powietrza poniżej zera. Był to efekt spadku średniodobowej temperatury powietrza do prawie minus 15°C w 3. dekadzie grudnia. Niemniej jednak ewentualne negatywne oddziaływanie niskich temperatur na rośliny rzepaku ozimego, w tym okresie, było łagodzone 5-8 centymetrową pokrywą śnieżną (rys. 1). Suma opadów atmosferycznych w okresie zimowego spoczynku 2014/2015 osiągnęła poziom średniej z wielolecia dla tego okresu (tj. 122 mm).

Dla prawidłowego rozwoju roślin rzepaku ozimego i wykorzystania potencjału plonotwórczego duże znaczenie ma rozkład opadów w okresie wiosenno-letnim. W produkcji potrzeby wodne rzepaku najczęściej odnosi się do wartości opracowanych przez Klatta, opisujących je jako optymalne w kwietniu na poziomie 50 mm, w maju - 70 mm, czerwcu - 75 mm oraz w 1. dekadzie lipca - 30 mm. Daje to sumę 225 mm w okresie całej wegetacji wiosenno-letniej (Budzyński 2010). Warto podkreślić, iż najmniej ujemny wpływ na plon rzepaku ozimego wywierają niedobory opadów w okresie od wznowienia wegetacji do początku tworzenia pąków. W tym czasie rzepak korzysta z wody nagromadzonej w glebie podczas zimy (Budzyński 2010).

W sezonie wegetacyjnym 2014/2015 rośliny rzepaku ozimego wznowiły wegetację na początku 2. dekady marca (tab. 3). W całym okresie wiosenno-letniej wegetacji zanotowano opady poniżej wodnych potrzeb rzepaku ozimego określonych przez Klatta, odpowiednio o: 42% - kwiecień, 64% - maj, 43% - czerwiec i 55% - lipiec. Negatywne skutki niedoborów opadów atmosferycznych były łagodzone poprzez relatywnie niższą niż przeciętnie w wieloleciu, średnią dobową temperaturę powietrza, szczególnie w okresie wzrostu elongacyjnego pędu oraz rozwoju pąków kwiatowych (tab. 3 i 4).
3. omówienie wyników badań
3.1. Jesienny wzrost i rozwój oraz przezimowanie roślin
Rzepak ozimy jesienią wykształcił ok. 9-10 liści rozetowych w pojedynczej rozecie, z których ok. 22% zrzucił podczas przedspoczynkowej wegetacji (tab. 5). Wszedł on więc w okres zimowego spoczynku z ok. 7-8 liśćmi rozetowymi uformowanymi na łodyżce o długości ok. 4 cm, osadzonej na szyjce korzeniowej o średnicy ok. 5-7 mm. Rzepak ozimy wysiany punktowo (obiekt A) wytwarzał rozety o większej liczbie liści i grubszej szyjce korzeniowej, niż siany pasowo lub w wąskorzędowej rozstawie, odpowiednio o 10 i 23%. Wyniesienie pąka wierzchołkowego ponad powierzchnię gleby nie było istotnie różnicowane technologią uprawy rzepaku ozimego (tab. 5).

Świeża masa pojedynczej rozety rzepaku ozimego przed zahamowaniem wegetacji wynosiła ok. 21-42 g. Świeża i sucha masa części nadziemnej rozety rzepaku ozimego wysianego punktowo była prawie o połowę większa niż w warunkach pozostałych sposobów uprawy. Zawartość suchej masy w nadziemnej części roślin rzepaku ozimego w okresie przedspoczynkowym nie była istotnie różnicowana technologią uprawy - sposobem siewu, regulacji zachwaszczenia i nawożenia mineralnego. Rzepak ozimy wszedł w okres zimowego spoczynku z rozetą liściową, w której zawartość suchej masy sięgała 13-14%. Warto podkreślić, iż stopień rozwoju korzenia palowego był istotnie różnicowany technologią uprawy. Rzepak uprawiany w technologii z siewem punktowym wytwarzał korzeń palowy o ponad 1/3 większej świeżej i suchej masie, niż wysiewany pasowo lub w wąskiej rozstawie rzędów. Warto jednak podkreślić, iż sposób uprawy rzepaku nie różnicował istotnie długości korzenia palowego (tab. 5).

Tabela 5. Wpływ technologii uprawy rzepaku ozimego na jesienny wzrost i rozwój oraz

zimowanie roślin, Bałcyny 2014/2015

Wyszczególnienie	Technologia uprawy rzepaku ozimego				NIR
	A	B	C	D
Liczba liści wykształconych w rozecie [szt.]	9,9	9,1	9,4	9,3	0,28
Liczba liści rozetowych przed zahamowaniem wegetacji [szt.]	7,9	7,0	7,0	7,2	0,65
Wysokość wyniesienia pąka wierzchołkowego [cm]	4,1	4,0	3,9	3,8	r.n.
Średnica szyjki korzeniowej [mm]	6,8	4,9	5,2	5,7	1,01
Masa 1 rozety liściowej [g świeżej masy]	42,2	21,1	23,1	21,5	7,73
Sucha masa 1 rozety liściowej [g]	5,4	2,8	3,2	2,9	1,21
Zawartość suchej masy w rozecie liściowej [%]	12,8	13,2	14,0	13,6	r.n.
Długość korzenia palowego [cm]	17,8	17,3	16,6	17,5	r.n.
Masa korzenia palowego [g świeżej masy]	3,7	2,1	2,6	2,6	0,63
Sucha masa korzenia palowego [g]	0,7	0,4	0,5	0,5	0,09
Zawartość suchej masy w korzeniu palowym [%]	19,0	20,3	20,0	18,3	r.n.
Przezimowanie [%]	93,5	93,0	89,9	89,2	r.n.

Wyjątkowo łagodne warunki termiczne panujące w okresie zimy 2014/2015 były przyczyną bardzo dobrego zimowania roślin rzepaku ozimego. Ubytki roślin w pozimowej obsadzie mieściły się w graniach 7-11%. Nieznacznie lepiej (o 3-4%) zimowały rośliny rzepaku ozimego sianego punktowo oraz pasowo, nawożone przedsiewnie potasem (80 kg ha^-1 K₂O) i siarką (27 kg ha^-1 S) oraz odchwaszczanego mechanicznie (2-krotne opielanie międzyrzędzi) (tab. 5).