Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy siyosiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi «eksperimental psixologiya» fanidan

2.2 Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda ixtiyoriy diqqatni rivojlanishida qo’llaniladigan metodikalar

Amaliy faoliyat shakllantitishga qaratilgan ishlar butun jahon miqiyosida har bir sohada keng qamrovli olib borilmoqda. Aynan, shu jarayonga tayyorgarlikni o’quvchilik davridan boshlab psixologik bilimlar asosida olib borilsa barkamol avlod tarbiyasiga samarali ta`sir etish imkoniyati vujudga keladi. Bu esa ta`lim jarayonida ixtiyoriy diqqat ni aniqlashga qaratilgan maxsus usullar yordamida amalga oshiriladi.

O’quvchi maktab ostonasiga qadam qo’yishi bilan yangi hayot faoliyatiga yangi muhit sharoitiga kirib keladi. Bu davrdan boshlab o’quvchi faoliyatining mazmuni ham tevarak atrofdagi narsalarga ham munosabat o’zgaradi. Endi u o’quvchi degan sharafli nomga ega uning uning muayyan vazifalari va o’quvchilik burchi bor. O’quvchi o’z hayotida yangi davr boshlanganini anglaydi. O’qish ma’suliyati uning xatti - harakatlariga yurish-turishiga xulq-atvoriga katta ta’sir ko’rsatadi. Maktab yoshidagi o’quvchi maktab qoidalariga rioya qilishi mashg’ulotlarga kechikmay o’z vaqtida bajarishi lozim. Darsda o’zini qanday qanday tutishi gigeyena va tozalikka rioya qilishi o’qituvchi va katta tomonidan berilgan buyruq va ko’rsatmalar so’zsiz bajarish jamiat orasida o’zini qanday tutishi lozimligini bilishi kerak. Kichik maktab yoshi davrining ahamiyatli tomoni shundaki o’quvchining bog’cha yoshi davrida to’plangan shaxsiy tajribasi til boyligi bilish jarayonlari tartibga tusha boshlaydi. U ham intiluktual ham axloqan ham ijtimoiy tomondan rivojlanib ulg’aya boshlaydi.
J. Piajining ma’lumotlariga ko’ra 6 -7 yoshli o’quvchining intiliktual salohiyatida keskin burilishlar roy beradi. Uning xotirasi yaxshi bo’lib tartibga tushadi.
Endi u ko’proq o’zi hohlagan narsalarni unda saqlab qoladigan bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchi shaxsiy yutuqlari o’qishda sporda, o’quvchilar orsidagi nufuzi va obro’yi katta ahamiyat kasb etadi.
Bu davrda o’quvchilar o’zlarining qaysi jinsga mansubligini teran anglaydi. Maktabda o’g’il va qiz o’quvchilar guruhi shakllanadi. Har bir guruhning o’zining o’ziga xos qiziqishlari mashg’ulotlari bo’lib qizlarning davrasida bo’lish masalan o’g’il o’quvchi uchun noqulay bo’lib qoladi. Eng muhimi bu davrda axloqiy meyyorlarning ma’nosini tushinish axloqiy qadriyatlarni o’zlashtirish va ma’naviy tasavvurlarning shakllanishi uchun o’ta sezgir va qulay hisoblanadi.
Maktabga kirish o’quvchining hayotida uning faoliyatini burilish davri hisoblanadi. Kattalar va tengdoshlar bilan yangi munosabatlar maydonga keladi. O’quvchi butun bir yangi jamoalar tizimaga qo’shiladi. Ta’limning boshlanishi bilan o’quvchi psixkasida keskin o’zgarishlar ro’y beradi. U psixologik jihatdan qayta qurilishga duch keladi. O’quv jarayoni 1-sinf o’quvchilarining diqqatini o’ziga jalb qiladi. Chunki o’quv faoliyatida zavqli o’quvchi bo’lish maktab talablarini ado etish maroqlidir. So’ngra o’qish jarayonining o’ziga bo’lgan qiziqishi o’qish samarasiga ko’chadi. O’quvchi o’quvchilarning muayyan maqsadga qaratilgan faoliyati qiziqishlarni rivojlantiradi. Agar o’quvchilarning ijtimoiy qiziqishlari jamoatchilik hislari rag’batlantirilsa bu qiziqishlar shaxsni bir ajralmas xislati bo’lib qoladi. Ta’lim jarayonida o’quv amallarini o’qituvchi tomonidan nazorat qilib borilishi o’quvchini o’qishga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantiradi, va o’qishfaoliyati motivlari ham shakllanadi. 1-sinf o’quvchilarining o’quv faoliyatini motivi muayyan bir maqsadga aniq yo’naltirilmagan bo’lsa III – IV – sinf o’quvchilarining o’quv motivlari aniq bir maqsadni ko’zlashga qaratiladi. Ular nima uchun o’qish bilim olish a’lochi bo’lishning motivlarini his qiladi. Ular yaxshi o’qisa kelgusida muhandis, o’qituvchi, shifokor bo’lishini biladi. Maktabga kirgan davridan boshlab uning asosiy faoliyati o’qish ekanini tushingach o’quvchi muhim ijtimoiy vazifa o’qish bilim orttirish vazifasidan iborat ekanini bilib oladi.
Bunday natijaga erishish uchun o’qituvchidan o’quvchining individual psixalogik xususiyati teprament xarakter qobiliyati va qiziqishlarini hisobga olishi zarur bo’ladi. Ushbu xuxusiyatlarni hisobga oib ta’lim jaryoni tashkil qilinsa o’quvchilarning aqliy rivojlanishi sifati yaxshilana boshladi. Aqliy o’sishni xarakterlovchi aqliy faoliyatni bilmay turib o’quvchi shaxsni tushinish mumkin emas. O’quvchinig qanchlik aqliy o’sganligi asosan quyidagilarda ko’rinadi:

1. 
   o’quv materialini nisbatan yengil o’zlashtirishi;
   
2. 
   mustaqil ravishda masalalar qo’ya bilish va ularni o’ziga xos usulda yecha olish
   
3. 
   aqliy faoliyatning tezligi
   
4. 
   narsa va hodisalarning mohiyatini chuqur tushinishi muhim belgilarni muhim bo’lmagan ikkinchi darajali belgilardan farqlay olish
   
5. 
   aqlning tanqidchanligi taxminiy asoslanmagan hukmlarning yo’qligi;
   

Hamma o’quvchilar maktabga kelib bilim, olishlari bilan birga aqliy tomondan o’sadilar. Har bir o’quvchi ma’lumki aqliy o’sish jihatdan bir-biridan farqlanadi, fan asoslarini hamma o’quvchilar birday yengillik bilan o’zlashtirmaydilar.
Insonning aqliy faoliyati bilishga tajribaga va ijodiy tafakkurga asoslanadi. Yangilikni yaratish insonda ilgari idrok etilgan predmet va hodisalar haqida tasavvurlar amalgam oshmaydi. Aqliy faoliyat xusysiyatlari qiziqishlar, ehtiyijlar, qobiliyatlar, bilimlar, ko’nikmalar, odatlar bilan uzviy bog’langan.
Inson aqliy faoliyati turli metodikalar va ishlab chiqilgan maxsus testlar yordamida o’rganiladi. Shunday metodikalardan biri “Intiliktni o’rganish” metodikasidir. Inson aqliy faoliyatini o’rganishning keng tarqalgan metodikalardan biri amerikalik olim D.Velisliz tomondan ishlab chiqilgan testlardir. Bu testlar asosan katta yoshdagilar intelektini tekshirishga mo’ljallangan bo’lib keyinchalik 5 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan o’quvchilarni tekshirish uchun o’zgartirishlar kiritildi. Mazkur metod 11 ta alohida tuzilgan subtestlardan iborat bo’lib, ularning 6 tasi verbal va noverbal topshiriqlardan tashkil topgan. O’quvchilar aqliy rivojlanish darajalarini amaliy o’rganish uchun ta’lim jarayonida ixtiyoriy diqqat ni o’stiruvchi metodkalardan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Masalan aqlda hisoblay olish.
Umumiy bilmdonlik subtesti, ya`ni sinaluvchilarga savol beriladi va har bir savol baholab boriladi.Umumiy ziyralik subtesti iboralarning mazmunini, nutqni tushunishni, fikrlash qobilatini, ijtimoiy meyorlarni tushunishni baholash.Arifmetik subtesti, sinaluvchilar diqqatini to`planishi, ifodalarni tez yechishni tekshiradi.So`zlar subtesti, o`g`zaki tajribalarni o`rganishga mo`ljallangan. Sonlar qatorini takrorlash subtesti, qisqa muddatli xotira va diqqatni o`rganishga mo`ljallangan.Yetishmaydigan qismni topish subtesti, ko`rish idroki xususiyatlarining kuzatuvchanlikning muhim qismlarini farqlay olish qobiyatini o`rganishga mo`ljallangan.
Rasmlar ketma – ketlik subtesti, parchalarni mantiqiga bir butun qilib birlashtirish orqali oldindan bilish qobiliyatini tekshirishga mo`ljallangan.
Figuralarni yasash, sinaluvchilarga ma`lum ketma – ketlikda bir qanch figuralarning qismlari beriladi. Sinaluvchilarga bu qismlardan nima yasash aytiladi.
Raqmlarni shirfkash subtesti, bu orqali ko`rish, xarakat malakalarini o`zlashtirganlik darajasini aniqlashga mo`ljallangan.
“Rubel kubiklari” o’xshashlik va farqlarni ajralish metokilaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
“Aqlda hisoblay olish metodikasi yordami bilan o’quvchining arifmetik amallarni va turli xil kasr sonlar yani oddiy o’nli butun kasrlarni tezlikda ” aqlda ishlay olish qobiliyatini psixodiagnostika qilish mumkin.
Agar o’quvchiga sanoqni yoshiga qadar o’rgatilgan bo’lsa unda berilgan metodikani maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab qo’llash mumkin. Asosan bu metodika maktab yoshidagi o’quvchi o’quvchilarning qobiliyatlarini baholashga xizmat qiladi.
Shu o`rinda boshlang`ich sinf o`quvchilarining ixtiyoriy diqqat ini rivojlantirishda qo`llaniladigan bir necha metodikalardan foydalanish uchun to`liq holda tavsiya etamiz. Bu metodikalar o`quvchilarni faollikka undaydi, qiziqishlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ortiqchasini o`cherish metodikasi umumlashtirish va chalg`ish muhim belgini ajratish kabi tafakkur jarayonlari darajasini o`rganish uchun qo`llaniladi. Bu metodikaning ham ikki turi bor: predmetli va so`zli. Metodika o`tkazilish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:
O`quvchilarga beshta so'z beriladi. Ularning to'rttasi umumiy belgi bilan birlashtirilgan. Beshinchi so'z ularga to'g'ri kelmaydi. Uni topib tagiga chizish kerak. Faqat bir so'z ortiqcha bo'lishi mumkin.
Misol:

1. 
   tarelka, b) piyola, v) stol, g) kastryulka, d) choynak.
   

Birinchi, ikkinchi, to'rtinchi, beshinchi so'zlar idishni bildiradi. Uchinchi so'z mebel, shuning uchun uning tagiga chizilgan.
Keyingi misol:
A) bormoq, b) sakramoq, v) o'ynamoq, g) o'tirmoq. d) qochmoq.
To'rtta so'z harakat holatini bildiradi. «O'tirmoq» so'zi esa tinch holatni bildiradi, shuning uchun tagiga chizilgan.

1. 
   a) stol, b) stul, v) kravat, g) pol, d) shkaf.
   
2. 
   a) sut, b) qaymoq, v) qatiq, g) pishloq, d) go`sht.
   
3. 
   a) botinka, b) etik, v) bog`ich, g) tufli, d) so`mka.
   
4. 
   a) bolg`a, b) arra, v) pichoq, g) bolta, d) randa.
   
5. 
   a) shirin, b) issiq, v) achchiq, g) dnordon, d) sho`r.
   
6. 
   a) terak, b) tol, v) doira, g) archa, d) chaftoli.
   
7. 
   a) samolyot, b) arava, v) odam, g) kema, d) velosiped.
   
8. 
   a) uchburchak, b) sanoq, v) to`trburchak, g) kvadrat, d) doira.
   
9. 
   a) santimetr, b) metr, v) kilogramm, g) kilometr, d) millimetr.
   
10. 
    a) palto, b) plash, v) ko`ylak, g) tugma, d) shim.
    

O`quvchlarga ikki so'z beriladi. Ular o'rtasida umumiylikni topish kerak. Har bir holatda muhimroq umumiy belgini umumiy so'z bilan ifodalashga intiling. Javobingizni juft so'zlar yoniga yozing.
Misol:
Qora qarag'ay - qarag'ay.
To'g'ri javob «ignabargli daraxt» bo'ladi. Bu so'zni berilgan ikki so'zning yoniga yozish kerak.
Keyingi misol: yomg'ir - do'l.
To'g'ri javob «yog'in-sochin» bo'ladi. Bu so'zni yozish kerak.

1. 
   Onatili - Matematika.
   
2. 
   Olma - Anor.
   
3. 
   Kitob – Daftar.
   
4. 
   Ertak - doston.
   
5. 
   Yoz - qish
   
6. 
   Qo`l - oyoq
   
7. 
   Toshkent - Samarqand
   
8. 
   Qoy - echki
   
9. 
   Bo`ri - tulki
   
10. 
    Oq - qora
    
11. 
    Koptok - shar
    
12. 
    Nixia - Tiko
    
13. 
    Sut - qatiq
    
14. 
    Etik - tufli
    
15. 
    Oy - quyosh
    
16. 
    Qor – yomg`ir
    
17. 
    Ruchka - qalam
    
18. 
    Doska – bo`r
    
19. 
    Sabzi – sholg`om
    
20. 
    Stol - stul
    

Keyingi metodika o`quvchilarni matematika faniga doir ixtiyoriy diqqat ini aniqlash uchun qo`llaniladi.
O`quvchilarga ma'lum qoida bo'yicha joylashgan sonlar qatori beriladi. Ularning vazifasi qatorning davomini bildiradigan sonni topish va uni yozishdan iborat. Har bir qator o'ziga xos qoidaga asosan tuzilgan. Ayrim topshiriqlardan qatorning tuzilish qoidasini topish uchun ko'paytirish, bo'lish va boshqa amallardan foydalanishlariga to'g'ri keladi.
Misol:
2 4 6 8 10 ...
Bu qatorda har bir keyingi son oldingisidan ikkita ortiq. Shuning uchun keyingi son 12 bo'ladi. Uni yozish kerak.
Navbatdagi misol:

9 7 10 8 11 9 12 ...

Bu qatorda navbat bilan 2 ayrilib, 3 qo'shilyapti, keyingi son 10, uni yozish kerak.