Sh74 Shoymardonov R. A 24. Sh74

Olinish usullari
Ba'zi neftlar tarkibida ko'p miqdorda (Boku neftida 80% ga­cha) sikloalkanlar (siklopentan, siklogeksan va ularning go- mologlari), oz miqdorda bu uglevodorodlarning karbon kislota- lari (naften kislotalar) uchraydi. Shu bois sanoat uchun zarur siklogeksan va metilsiklogeksan neftdan fraksiyalab haydash usuli bilan olinadi. Sikloalkanlarning sintetik olinish usullari umumiy va maxsus usullarga bo'linadi.
Umumiy usullar
1. Digalogenalkanlarni natriy (Freynd, 1882-yil) yoki rux (G. G. Gustavson, 1887-yil) bilan degalogenlash:

2 Na yoki Zn

-2 NaX yoki -ZnX₂

(criX~^)

n=3 dan 6 gacha

Siklopropan texnikada 1,3-dixlorpropanni degalogenlash bilan olinadi:

10
y си ₂ -Cl Н₂с

^ХСН₂- Cl

Zn, 125° С

+ Zn Cl₂

2. Siklobutan va siklopentanni olish uchun 1,4 - va 1,5- dibromalkanga litiy amalgamasi ta'sir ettiriladi (Konner,Uilson,1967-y):

   
   

(CH₂)₄ + 2 LiHg

Br

dioksan

►
yoki TGF

+ 2 LiBr +2 Hg

2. Besh, olti va yetti a'zoli alitsikllar dikarbon kislotalar kal- siyli va bariyli tuzlarini piroliz qilish bilan olinadi (Vislitsenus, 1893 — y):

   
   

n = 4,5 va 6

11

«

Hosil bo'lgan halqali keton tegishli uglevodorodgacha qay- tariladi.

Rujichka 1928-yilda dikarbon kislotalarning toriyli va seriyli tuzlarini piroliz qilib, katta (30 va undan ortiq uglerodi bor) sikl- larni ham sintez qildi.

2. Uch-, to'rt-, besh- va olti - a'zoli sikllarni olish uchun nat- riymalon efiriga tegishli ravishda 1,2-, 1,3-, 1,4- va 1,5- digalo- genalkan ta‘sir ettiriladi (Perkin, 1883- y.):

   
   

CHi-CH₂ -Br Na -CH(COOC₂ H₅)₂CH₂ -CH₂~Br

I ► I —►
CH — CH₂-Br - NaBr CH₂ - CH₂~CH (COOC ₂H₅)₂

Na - CH(COOC₂H₅)₂ ►

-CH₂(COOC₂H₅)₂

CH₂-CH₂-Br

Na
I
CH₂ -CH₂-C(COOC₂H₅)₂

►
- NaBr

CH₂-CH₂\

I CiCOOC^s),
сн₂- СН/

2H₂ 0(H⁺) CH₂

► I
-2C,H,OH CH,

/

CH,

C(COOH)₂