SeyfəDDİn qəNİyev tariyel qəNİ
DƏRMAN OTLARIMIZ, LOĞMAN OTLARIMIZ
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
DƏRMAN OTLARIMIZ, LOĞMAN OTLARIMIZ Əhməd Cəfərzadə Şirvan folklor nümunələrini toplamaqla yanaşı bu regionda türkəçarəyə bələd olan insanlardan d ərman bitkilərinə aid xeyli məlumatlar da əldə etmişdr. Əldə etdiyi bilgiləri vaxtaşırı oxuculara təqdim etmişdir. Alimin “Azərbaycan təbiəti” jurnalının 1981-ci il birinci sayında çap etdirdiyi “Dərman otlarımız, loğman otlarımız” adlı məqaləsini 35 il sonra yenidən oxuculara t əqdim edirik. “M ən, 1946-cı ildən bəri şifahi xalq ədəbiyyatı materialları toplamaq məqsədilə Şirvan, Şəki, Muğan, Quba və Qarabağ mahallarını gəzməkdəyəm. Bu müddətdə neçə-neçə qocaman el t əbibləri, ağbirçək nənələr və ağsaqqal babalarla d ərman bitkilərimiz barədə maraqlı söhbətlər etmişəm. Əsrlərin sınağından çıxmış dərman bitkiləri barədə bu aqillərin dedikl ərini artırıb-əksiltmədən söylədikləri şəkildə yazıb saxlamışam. Bu şəfalı otlarla, gül-çiçəklə bağlı düzgü, atalar sözü v ə məsəlləri də onlardan eşitmişəm. Bunlar dərman nüsx əsi deyil, amma əsrlərin, nəsillərin sınağından çıxana inanmamaq da yaxşı olmaz. Ululardan eşitmişəm, sizə deyir əm; yadda saxlayın, gərəyiniz olar. 1. Boymad ərən acıdı, D əva-dərman tacıdı. Boymad ərəni yayın orta ayında aladəymiş halda dər, gülünü torbaya yığıb kölgədə qurut, mədən turşuyanda ya d əmlə iç, ya da ovcala, bir çimdik ağzına at. T əzə boymadərəni qazana töküb arağını çək, saxla. Hər cür m ədə ağrıları zamanı bir xörək qaşığı iç. 2. Üz ərliksən havasan, Minbir d ərdə dəvasan. ~ 210 ~ Üz ərliyin tumunu qurudub saxla. Bir stəkan üzərlik tumunu 2 st əkan zeytun yağının içinə töküb asta odda o qədər qaynat ki, c əmi bir stəkan qalsın. Yel xəstəliyindən ağrıyan yer ə sürt; xəta-bala səndən uzaq gedər. 3. Loğmana dedilər: xəstələnmişəm. dedi: get bağayarpağının yanına. Bağayarpağının dəymiş tumunu torbaya tök, qurut. İshal xəstəliyi zamanı ondan bir qaşıq dəm çaynikinə at, çay kimi d əmlə iç; Bağayarpağının tər yarpağını deşilməmiş yaranın üstün ə qoysan, yara həm tez deşilər, həm də ağrısı az olar; Bağayarpağını çiy-çiy yesən, mədə ağrısı kəsilər, iştahan artar. 4. Allah göülü könlü olanda yaradıb. Göülün kötüyünü çıxart, təmizlə (yuma) və xırda-xırda doğrayıb qurut; Zahı vaxtı soyuq dəymiş qadına və ya babasil xəstəliyi olan adama müalic ə üçün doğranmış kötüyü qazana tök, yarım vedr ə su əlavə et, möhkəm qaynat, qaynar qazanı xəstənin altına çək. Elə et ki, xəstə qazandan bir qədər yuxarıda qalsın v ə ona buğ dəysin. Bu zaman xəstəni qurşağa kimi yorğana bürü. 5. Əvəliyin adı da var, dadı da. Əvəliyi qurudub saxla. İshal xəstəliyi olan adama ya yuyulmamış düyüdən aş bişir, içinə əvəlik qat ver yesin, ya da bir çimdik ağzına atıb çeynəsin. 6. Gülx ətmi. Bunun gülünü kölg ədə qurut, saxla. Bəlğəmgətirici kimi çay d əmlə, 1-2 dəfə iç. 7. Novruzgülü. H əm təzə-tərini, həm də qurudulmuşunu çay kimi d əmləyib bəlğəmgətirici kimi 1-2 dəfə iç. ~ 211 ~ 8. Onun qarnında elə qurdlar var ki, bir şələ yovşan yes ə, yenə qırılmaz. Yovşan tum bağlayanda baş hissəsini yığ, kölgədə qurut. Qurdqovucu kimi bir çimdik yovşanı bir stəkan qaynar suda d əmlə, acqarına az-az iç. 9. Çobanyastığı yeyən adam azar-bezar tanımaz. Çobanyastığıının gülünü yığ, qurut və quru yerdə saxla. Ondan bir çimdik çay kimi d əmləyib ürəyi ağrıyan adama içirts ən, ağrısı dərhal kəsilər; Çobanyastığını çiy halında yesən qanın artar. 10. Adı gicitkandı, Neç ə dərdə dərmandı. Göy vaxtı duzla ovub yesən və ya üstünə qaynar su töküb pörtl ədib yesən, qan dövranın qaydasına düşər; Gicitkanı döyüb suyunu çıxart, o suyu içən adamın b ədənində gicişmə və yara sağalar; Gicitkanı döyüb yaranın üstünə qoysan, daha tez sağalar. 11. Lal ənin gözəlliyi də var, adamı sakitləşdirməyi d ə. Lal ə gülünü may ayının axırlarında yığ, toxumunu qurut. Bundan çay d əmləyib içdikdə və ya bir çimdik ağıza atıb çeyn ədikdə: – ür ək ağrısı dayanır; – yuxu tez g əlir; – əsəbi adam tez sakitləşir. 12. Yarpız. Yarpızı yu, qurut. Ürəyi bulanan adama bundan ya çay d əmlə içsin, ya bir çimdik ağzına at, çeynəsin, ya da bərk bişmiş yumurtaya bir çimdik qat, yesin. 13. Quşəppəyi ye – quş kimi ol. T əzə vaxtı əz, yaralanan yerə qoy, qanaxmanı kəsər; – t əzə-təzə ye, ürəkbulanman keçib getsin. ~ 212 ~ 14. Nan ə. Çay kimi d əmlə iç, böyrək və sidiklikdəki ağrıları k əssin. 15. M əryəmnoxudunun dərman olduğunu eşidib sar noxud dedi: – m ən də burda varam. Yazın orta ayında yığ, kölgədə qurut, quru yerdə saxla onu; – qaynadıb məlhəm kimi yara üstünə qoy; – çay kimi d əmləyib ürəkbulanmasına qarşı iç. 16. Qatırquyruğu təbibdir. Yayın axır ayında kötüyünü yığ, doğra və qurut, o kötüyü suda qaynat, gicişməsi olan adamı həmin suda çimdir; – çay kimi d əmlə, ürəkgetməsi olan adama ver içsin, sağalar. 17. Qaraçör əkotu işlənməyən evdən azar-bezar əskik olmaz. Toxumunu qurud ub saxlayırlar. İştahsız adam dəmləyib iç ər, pendirə qatıb, ya da qovurub yeyər. 18. Əməköməci qocanı cavan edər. Zoğlarını təmizlə, yu, sonra az su ilə, yaxud südlə qaynadıb təngənəfəs olan xəstəyə ver. Sinəsi yumşalar, nəfəsi rahatlaşar. 19. T əkəsaqqalının xırdalığını neynirsən, iri daşlara güc g əlməyindən danış. Onu çiy-çiy yedikd ə mədə-bağırsağında olan düyümün açılar, sidikliyində, ödündə və böyrəyində olan xırda daşlar əriyib itər. 20. Şahtərəni dər saxla, Deyn ən: məni tər saxla. T əzə vaxtı əzib süddə və ya suda qaynat, öskürəkli adama günd ə 2 dəfə xörək qaşığı ilə içirt, 1-2 günə hökmünü göst ərər: ~ 213 ~ – şahtərəni bütöv qurut, saxla. Sonra əzib xınaya qat. Başı və ya gözü ağrıyan adamın başına yax. 2 dəfə eləyincədi... 21. Baxma ki, biyandı, Ç ətin gündə hayandı. Kötüyünü qışda yığ, yu, qurut. Sonra əz, xəmirə qat, çör ək bişir. Gicişməsi olan adam yesə, sağalar; – d əyən vaxtı tumunu yığ, sonra qəbiz olan adama ondan çay d əmlə içsin, 2-3 günə sağalar. 22. Nazlı otu. Baş açan vaxtı yığ, qurut, baş ağrısı zamanı bir çimdik ovub ağıza atan kimi hər şey düzələr; – göb ək ağrısı zamanı suda islat, qaynat, məlhəm kimi qalsın, 1-2 damcı göbəyə damızdır, ağrı kəsilər. 23. Qazayağı iştah açandır. İştahsız olsan, 3 gün dalbadal ondan bişir, ye, iştahın açılar. 24. Ala qa nqalın tikanına baxma, xeyrinə bax. Kötüyü, zoğu və toxumu sidikqovucu təsirə malikdir. Onun kötüyünü v ə zoğunu çiy-çiy acqarına, toxumunu isə qovurub axşamlar yeməlisən. 25. D əmrov otu. Qurut, saxla, qurusundan bir ovuc götür, iki st əkan suya qat, ta bir st əkan qalıncayadək qaynat. Həmin suyu sevda yarasına sürtsən, sağalar. 26. Yulğunun özü dərmandı, Səksöülün gözü. Gülünü qurut. Bir ovuc bu güld ən götürüb 100 qram şit yağda bişir. Alınan məlhəmi ağrıyan qulağın üstünə qoy, sağaldar. 27. D əvədabanı. Yumam ış qurut, sonra əz, qoyun südündə bişir. T əngnəfəs adam bundan gündə 3 dəfə yesə, sağalar. 28. Baldırğan – əfəlləri qaldırğan. ~ 214 ~ Zoğunu təmizlə, lap azca narın duzla zəif adama yedirts ən, qüvvətə gələr. 29. Öldürg ənə dəymək qandı, Özü qotura d ərmandı. Kötüyü nü çıxart, yumamış qurut, əz. Bundan bir ovuc bir iri qazan suya töküb qaynat. D əri xəstəliyi olan adam 1-2 d əfə bu suda çimsə, sağalar. 30. B əlküm. Kötük hiss əsini yığ, yu,doğra, çiy-çiy bala qat. Hər s əhər zəif xəstəyə bir çay qaşığı ver, qüvvətə gətirər. 31. Adı ityemişi olsa da, xeyiri Cərco yemişindən artıqdır. Gül vaxtı kölgədə qurut, saxla. Bundan bir qazan suya bir qaşıq töküb qaynat. Həmin suda çimən adamın bədənindən t ər iyi gəlməz; – ityemişinin təzəsindən bir az, qurusundan bir xörək qaşığı qaynat və sancılanmış adama içirti... 32. Quzuqulağı. T əzə vaxtı yığ, azca suda bişir. Sonra quzuqulağını sıxıb at. Onun suyunun sidikqovucu təsiri var. Dastan v ə nağıllarımızda da loğman otlarımızın şəfaverici təsirindən bəhs olunur: “Dədə Qorqud” dasta- nındakı Burla xatun öz oğlunu dağ çiçəkləri ilə, “M əhəmməd” nağılındakı Sənubər öz sevgilisini bəlküm və baldırğanla, “Yetim” nağılındakı qarı nəvəsini təkəsaqqalı il ə sağaldır. Bir sıra nağıllarımızda (“Bilici”, “Sehirli dağ” və s.) bitkil ər danışır, nəyə dərman olduqlarını özləri deyirlər. C əmisi 20-30 il bundan əvvəl evlərimizin çoxunda adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz bir çox dərman otlarından təxminən, hər ailə istifadə edirdi və təbiidir ki, bunları qədirbilənliklə qoruyurdu. ~ 215 ~ M ən burada bir şeyi də də qeyd etmək istəyirəm: d ərman bitkilərindən bəhs edərkən onların xalq tərəfindən işlədilən adını göstərmək lazımdır. Çox zaman elə olur ki, q əzet və jurnallarda adı çəkilən bitkini nə qocalar, nə də cavanlar tanıya bilir. Çünki qəzet və jurnallarda bitkinin e lmi adı verilir, xalq isə onu başqa adla tanıyır. 5-6 d əfə elmi ekspedisiyalara gedib, rast düşən qocaları dindirib danışdırmaqla dərman bitkilərinin bütünlükl ə öyrənildiyini güman etmək səhv olardı. Bu sah ədə çox iş görülməlidir. Özü də birinci növbədə keçmişdə köçəri və yarımköçəri həyat keçirən qocaları axtarıb tapmaq, nə qədər ki, gec deyil, onların tandığı bitkil ərin nəyə dərman olduğunu soruşub öyrənmək laızmdır. Loğman bitkilərimizi gənclərə tanıtmaq, onları hamılıqla mühafizə etmək, əczaçılara gərək olanlarını yığıb aptekl ərə vermək hamımızın vətəndaşlıq borcumuzdur. Əhməd CƏFƏRZADƏ, Şamaxı, Tava kəndi ~ 216 ~ FOTOŞƏKİLLƏRİ ~ 217 ~ Əhməd Cəfərzadənin atası Məhəmməd, anası Böyükxanım, ana nənəsi Seyid Rübabə, bacısı Əzizə (1925) ~ 218 ~ Əhməd Cəfərzadə gənclik illərində Əhməd Cəfərzadə gənclik illərində bir dostu ilə ~ 219 ~ Əhməd Cəfərzadə 1953-cü ildə həbs edilərkən Əhməd Cəfərzadən 1956-cı ildə Kolımada məhbuslar arasında ~ 220 ~ Əhməd Cəfərzadə qardaşı Məmməd, həyat yoldaşı Zabit ə və başqa qohumları ilə Tağlı kəndində (20 dekabr 1956) Əhməd Cəfərzadə qardaşı Məmməd, anası Böyükxanım v ə qohumu İzzət xanımla (1956) ~ 221 ~ Əhməd Cəfərzadə anası Böyükxanımla (1961) Əhməd Cəfərzadə Cəngən məktəbi müəllimləri ilə (1958) ~ 222 ~ Əhməd Cəfərzadənin oğulları – Elçin, Mahmud və Aydın (1969). Əhməd və Məmməd Cəfərzadələr müəllim yoldaşları ilə (1959) ~ 223 ~ Əhməd Cəfərzadə Tava kənd məktəbi müəllimləri ilə Əhməd Cəfarzadə Tava kənd məktəbində (1975) ~ 224 ~ Əhməd Cəfərzadə Moskvada müəllimlər qurultayında (1975) Əhməd Cəfərzadə Tağlı kənd məktəbi müəllimləri ilə (1982) ~ 225 ~ Əhməd Cəfərzadə Tağlı kənd məktəbi müəllim və şagirdləri ilə (1982) Əzizə və Əhməd Cəfərzadələr (1989) ~ 226 ~ Əzizə və Əhməd Cəfərzadələr İranda (1991) Əzizə və Əhməd Cəfərzadələr İranda (1991) ~ 227 ~ KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Ön söz Bir nağıldı Əhməd Cəfərzadənin ömür yolu El- obanın güman yeri idi Əhməd Cəfərzadə ƏHMƏD CƏFƏRZADƏNİN ŞEİRLƏRİ GƏRAYLILAR Qara baxtım Zindanda Biz Dilb ər Sarı bülbül Oğlan M əni Ey daş Qurbandır Deyilmis ən? QOŞMALAR Qara gözl ər Dodağından Bu gün Olur Könlüm M ənəm, mən Dostum S əninlə getdi Unutma S ənin S ənə qurban S ənə Odurmu? Bilm ədim İlahi ~ 228 ~ Oldum Z əmanə məni D ədə Zindan s əsi var G əl Deyirs ən Nakam m əhəbbət T ək səni sevirəm Olmaz Olsun Ey dost Ay d əli X ərabə yollar Ey dost Bu gün Bülbül A dağlar Olmaz M ənəm, mən Qadasın aldığım G əlmişəm Qardaşım Qara baxtım S ən oldun Sabahı gözləyir gözlərim mənim Oğlum İnsan Qara geydi Az ərbaycan Qalıb Qalıb Qardaşlarım Ağlaram Bilmir əm ~ 229 ~ Oğul Qeyr ətin Yusif Stalindir düşmənim Dil bağlı Könlüm Olsun Bir yadigar olsun s ənə G əl ey səhərim Q əzəllər Rübail ər ƏHMƏD CƏFƏRZADƏNİN XATİRƏ VƏ HEKAYƏLƏRİ Eşitdiklərimdən, gördüklərimdən yadımda qalanlar 1937-ci ilin yeddi günü GÖZLƏNİLMƏYƏN MƏKTUBLAR Birinci m əktub İkinci məktub Üçüncü m əktub Dördüncü m əktub Beşinci məktub Altıncı məktub DƏRMAN OTLARIMIZ, LOĞMAN OTLARIMIZ FOTOŞƏKİLLƏRİ ~ 230 ~ Document Outline
Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|