ŞƏMİSTAN NƏZİRLİ
KRIM
DƏFTƏRİ
Bakı
Şirvannəşr
2005
Beynəlxalq Qızıl Priz laureatı (Madrid, 2004)
Şirvannəşr, 36 (750), 2005
Naşir Qəşəm İsabəyli
Redaktoru
Anar İsabəyli
Şəmistan Nəzirli
Krım dəftəri. Bakı, Şirvannəşr, 2004
32 səh.
© Ş. Nəzirli, 2005.
Ünvan: Bakı - Az 1021, Badamdar şos. 77.
Tel: 492-92-27, 492-93-72, 434-70-94, (850) 316-23- 40.
Müəllifdən
Valideynə yaxşılıq edib, onlara məhəbbətlə baxan
hər bir övlada Allah əvəzində qəbul olunmuş bir ziyarətin
mükafatını əta edəcəkdir.
Məhəmməd Peyğəmbər (ə. s.)
Böyük Vətən müharibəsində faşizm üzərində qələbənin 60 illiyi ərəfəsində ötən
illərdə əzizlərim haqqında yazdığım «Krım dəftəri» tarixi oçerkimi həyəcanla
yenidən oxudum. Otuz il əvvəl atamın qəbri ilə görüşdüyüm həsrət dolu hisslərim
mənə istər-istəməz dahi Uilyam Şekspirin: «Öz kökünə xor baxan bir varlıq öz-
özünü uçuruma atmış olur. Canlı gövdədən kəsilmiş budaqlar ancaq çırpı kimi
yandırılmağa layiqdir» kəlamını xatırlatdı.
Faşizm üzərində qələbənin qazanılmasında atam Əmiraslanın, əmilərim Şəmmətin,
Kərimin, Mənsurun və dayım Əhmədin də payı olduğuna görə oçerkə əl gəzdirib
çapa hazırladım. Istədim ki, cavankən od-alov içində cəbhədə həlak olan
doğmalarımdan gələcək nəslimə yadigar qalsın. Elə düşünürəm ki, bu gün mənim
onları xatırlamağımla oğul həsrətilə dünyasını dəyişən nənəm Səyalının, babam
Qara Omarın ruhu qarşısında qismən də olsa öz borcumu yerinə yetirmiş oluram.
İnsan hafizəsi elədir ki, illər keçdikcə müəyyən hadisə və şəxsiyyətləri unuda bilir.
Axı, heç kəs bu dünyaya əbədi yaşamaq üçün gəlməyib. «Bizdən sonra nə
qalacaq» sualına əziz şairimiz Səməd Vurğun çox doğru olaraq: - Yalnız yaradılan
və yazılan! - hökmünü vermişdir.
Müdrik peyğəmbərimiz Məhəmməd (ə. s.) buyurmuşdur ki, ataya itaət - Allaha
itaətdir.
Mən də əziz atam və əmilərim haqqında bu cüzi hörmət və ehtiramı övlad borcu
kimi gələcək nəsillərə ərməğan edirəm.
3
Krım dəftəri
Hər barədə qəhrəman Sevastopol yaxşıdır. Dünva da o şəhərin tayı-bərabəri
yoxdur. Oranın hər yeri bir yenilməz qaladır.
Xalqyazıçısı Əbülhəsənin «Dostluq qalası» romanından
1976-cı ilin oktyabr ayında Simferopolda həmyerlilərimizin döyüş şücaətindən
çəkəcəyimiz epizodlar haqqında Krım vilayət televiziya komitəsinin sədri Yakob
Stepanoviç Şerbaçenko ilə müəyyən planlar tutduq.
- Valeri
Kotinev
döyüş yerlərini yaxşı tanıyır, - dedi, - bizdə hərbi
vətənpərvərlik tərbiyəsi redaksiyasının redaktorudur. Budur, özü də gəldi, tanış
olun. Nə çətinliyiniz olsa...
-
Yakob Stepanoviç, heç bir çətinliyi olmayacaq, - deyə gülərüzlü, sarışın
oğlan məni döyüş yerlərilə tanış etməyi məmnuniyyətlə boynuna götürdü -
azərbaycanlılar bizim torpağın hər qarışı uğrunda mərdliklə vuruşublar. Yaxşı olar
ki, axtarışlarımıza qəhrəman Sevastopoldan başlayaq.
Müharibənin ilk aylarında şəhəri yarımdairə şəklində mühasirəyə alan faşistlər
mərd sovet dənizçilərinin şücaətlərini gördükdə onları «dəniz pişiyi»
adlandırmışdılar. Qəhrəman şəhər iki yüz əlli gün özünü müdafiə edərək düşmənin
300 min əsgər və zabitini sıradan çıxarmışdı.
Sovet ordusu Kerçə doğru irəliləyən 200 minlik 17-ci faşist ordusunu və rumın
diviziyalarını qəhrəmanlıqla vuruşaraq geriyə qovdu. Faşistlər Krımı nəyin
bahasına olursa-olsun ələ keçirmək istəyirdilər. Düşmənin Kerç boğazından
keçməsi ölkənin cənubunu, doğma Qafqazı və Yaxın Şərq ölkələrini təhlükə
altında qoyurdu. Geriyə qovulan faşist ordusu Sevastopol rayonunda özünə
möhkəm müdafiə mövqeyi yaratdı. Feldmarşal fon Manşteyn Hitlerə göndərdiyi
məlumatda yazırdı ki, biz Sevastopolun altı kilometrliyində Sapun dağı deyilən
yerdə elə bir müdafiə mövqeyi yaratmışıq
ki, Qızıl Ordu on il də hücum etsə, şəhəri bizdən ala bilməyəcək. 1944-cü il martın
7-də 51-ci ordu və Əlahiddə Primorsk ordusu
Balaklavadan Saxarnaya Qolovka deyilən yerə qədər on beş kilometrlik cəbhə xətti
boyunca hücuma keçdi. Sapun dağı və Bezımyannı təpəsi ətrafında gərgin döyüşlər
oldu. Düşmən Sapun dağın-
dan bir addım belə geri çəkilmək istəmirdi. Sovet əsgərləri havadan, sudan və
qurudan düşməni atəşə tutaraq əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərir, azğın düşmənin
murdar ayağını əsrarəngiz Krım
torpağından kəsmək üçün «qana-qan» deyə ölümlə əlbəyaxa olurdular.
Feldmarşal fon Manşteynin bu «nikbin» gümanı iki gündə puça çıxdı. 1944-cü il
mayın 9-da Sevastopol üzərində qırmızı bayraq dalğalanırdı.
Sevastopol və Sapun dağından qaçan faşist orduları yaxınlıqdakı Xersones
burnunda özlərinə yeni müdafiə mövqeyi tutdular. Sovet ordusu burada da düşmən
səflərini dağıtdı. İki gündə Xersones burnunda düşmənin iyirmi beş min əsgərini
əsir alıb, çoxlu texnikasını ələ keçirdi. 1944-cü il mayın 12-də Qara dənizin əsas
bazası olan Sevastopol düşməndən tamamilə təmizləndi.
Məşhur Sapun dağı Simferopoldan Sevastopola gələn şose yolunun üstündədir.
Qəhrəman şəhər dağla qövs şəklində əhatə olunub. «Sapun» türk sözüdür. «Sabun»
deməkdir. Sabun kimi sürüşkən olan bu dağda indi möhtəşəm bir abidə - «7 may
1944-cü il, Sapun dağına hücum» dioramı ucaldılıb. Burada mərdliklə döyüşüb,
həlak olan qəhrəmanların adı mərmər sütunlara həkk olunub. Tən ortada əbədi
məşəl yanır, insanın qəlbinə, ruhuna işləyən musiqi hər beş dəqiqədən bir səslənir.
Bu musiqi parçası məşhur «Sevastopol qəhrəmanlarına» mahnısından götürülüb.
Hər gün qəhrəmanlıq abidəsini ziyarətə gələn yüzlərlə adam bu musiqini dinləyir,
Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların xatirəsini gül-çiçəklə yad edirlər.
Sapun dağının şərq yamacındakı əzəmətli abidə isə Azərbaycan
zəhmətkeşləri tərəfindən 77-ci atıcı diviziyasının əsgər və zabitlərinin
qəhrəmanlığı şərəfinə ucaldılıb. Serqo Orconikidzenin adını
daşıyan 77-ci Qırmızı Bayraq və Suvorov ordenli Simferopol atıcı
diviziyası 1920-ci ildə respublikamızda təşkil olunub.
5
1944-cü il aprelin 30-da Simferopolu azad etdiyi üçün diviziya «Simferopol
diviziyası» fəxri adını alıb. Diviziya 51-ci ordunun tərkibində Sapun dağının və
Sevastopolun düşmənlərdən təmizlənməsində göstərdiyi əsgəri şücaətinə görə
ikinci dərəcəli Suvorov ordeni ilə təltif olunub. Bu diviziyanın döyüşçüsünü, ilk
dəfə Sapun dağına bayraq sancanlardan birini, həmyerlimiz, göyçaylı Əbdüləziz
Qurbanovu sevastopollular hörmətlə xatırlayırlar.
Füsunkar Krım torpağı uğrunda Böyük Vətən müharibəsi illərində vuruşlarda
igidlik və qəhrəmanlıq göstərən 350 əsgər və zabit Sovet ittifaqı Qəhrəmanı kimi
yüksək ada layiq görüldü. Onların arasında Azərbaycan xalqının əziz övladları -
Şəmsulla Əliyev, Səməd Abdullayev, Əlif Piriyev, Mehdi Quliyev və Bəkir
Mustafayev də var idi.
İndi Sevastopoldakı Qırmızı Bayraq ordenli Qara Dəniz Donanması muzeyində
həmyerlilərimizin də şücaətini əks etdirən ayrıca stend var. Muzeyin altıncı
salonunda Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Əmi Məmmədovun, Mixail Avramenkonun
misilsiz şücaətindən bəhs olunur.
Burada ümumdünya şöhrəti qazanmış «1854-1855-ci illərdə Sevastopolun müdafiə
panoramı», Kornilov qalası, Şimal buxtasındakı 4-cü bastionda və əfsanəvi
Malaxov təpəsindəki abidələr Sevastopolun uzaq və yaxın qəhrəmanlığından söz
açır.
Əsrarəngiz Krımla günəşli respublikamızı bir-birilə yüz illik yaşı olan qırılmaz
dostluq telləri bağlayır. Krımın müdafiəsi uğrunda vuruşan eloğlularımızın
qəhrəmanlığı ötən əsrdə də silinməz iz qoymuşdur.
Məşhur şairimiz Qasım bəy Zakirin oğlu Nəcəfqulu bəy və qardaşı oğlu İsgəndər
bəy 1854-1855-ci il Sevastopol vuruşmalarında qəhrəmanlıq göstərmişlər. İsgəndər
bəy polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Q. B. Zakir ilk dramaturqumuz M. F.
Axundova yazdığı bir qoşmasında həmyerlilərinin mərdliyini fəxrlə ona bildirir:
Qoşunda var bizdən yenə dilavər, Biri Nəcəfqulu, biri İsgəndər. Göstərib hər biri
cəngdə hünər, Lütfi-şahənşahdan kamiran gərək,
Görkəmli tarixçi Əhməd bəy Cavanşir isə həmin müharibədə Qusar polkunun
tərkibində vuruşarkən göstərdiyi şücaətə görə «Müqəddəs Stanislav» ordenilə təltif
olunub, ştab-rotmistr rütbəsinə qədər yüksəlmişdir.
Sapun dağında və müxtəlif kəndlərdə həlak olmuş yüzdən çox həmyerlilərimizin
ad-familiyasını dəftərçəmə yazdım:
Nəzərov Teymur. Baş serjant. 319-cu qvardiya-dağ atıcı batalyonundan. 1944-cü il
mayın 12-də Altıncı təpə uğrunda döyüşlərdə
həlak olub.
Ömərov Kərim Omər oğlu. Baş serjant. 197-ci dağ atıcı batalyonundan. 1944-cü il
mayın 5-də keçmiş Kiçik Muskamya kəndində həlak olub.
Məsimov Balabəy Əzim oğlu. Sıravi. 1944-cü il mayın 7-də Bezımyannı təpəsi
uğrunda vuruşmada həlak olub.
Musayev Məmməd Rəhim oğlu. 1944-cü il mayın 7-də həlak olub. Məzarı Kamarı
kəndindədir.
Faşist ordusu qəhrəman şəhərin mədəni abidələrini - Frans Alekseyeviç Rubonun
çox qiymətli sənət əsəri olan «Sevastopolun müdafiəsi» panoramını, iki min illik
tarixi olan Xersones şəhərində qalan yeganə muzeyi, Vladimirsk tikililərini
dağıtmışdı. Şəhərin 6400 evindən yeddi yarıuçurulmuş bina qalmışdı.
Bu gün abad Sevastopolun məşhur Malaxov təpəsində abidəyə çevrilmiş bir badam
ağacı var. Bu, qanlı döyüşlərdən şəhərdə salamat qalan yeganə ağacdır.
Qədim tarixə malik olan Xersones şəhərinin yerində isə faşist mərmisinin
zərbəsindən yarıuçmuş muzey binası və zəngli sütun qalır. Bu, faşist zərbəsi
görmüş qədim şəhərin fəryad səsi, haray nidasıdır.
Qəhrəman Sevastopolda saç-saqqal ağartmış, sinəsini orden və medallar bəzəyən
veteranlar çoxdur. Onlar indi də həmyerlilərimizin mərdliyindən ağız dolusu
söhbət açır, hörmət və ehtiramla danışırlar. Keçmiş dənizçi, starşina Lunin Mixail
Akimoviçlə Sevastopol Veteranlar Komitəsində görüşdüm. O, mənim Bakıdan
olduğumu biləndə sevinclə dedi:
- Bilirsinizmi, mənim gözəl bir dostum vardı. O, sizin yerliniz idi.
1942-ci ildə Potidə dayanmışdıq. Bir gün onu dindirdik, məlum ki, bakılıdır,
yetimdir. Ehtiyac üzündən gəlib buraya çıxmışdı.
Onun familiyası Pənahov idi, on-on bir yaşı ancaq olardı. Koman
dirimizin icazəsi ilə onu gəmiyə götürdük. Adı, İlahi, yadımdan necə oldu çıxdı. -
Mixail Akimoviç şəhadət barmağını xeyli gicgahında saxlayıb, nə qədər
fikirləşdisə, Pənahovun adını tapa bilmədi. Mixail Akimoviçlə Veteranlar
Komitəsindən çıxıb sahilə gəldik. Qoca dənizçi nədən danışırdısa yenə sözü
Pənahovun üstünə gətirir, balaca dostunun adını tapa bilmədiyindən qocalığını və
özünü günahlandırırdı. Hətta deyirdi ki, beş-altı il bundan qabaq sizin və teranlar
komitəsinə müraciət etdim, heç bir xəbər çıxmadı. Bilirsiniz, Pənahov çox
tərbiyəli, qoçaq və zirək uşaq idi. Bizimlə döyüşlərdə belə iştirak edərdi. Komandir
o qədər xətrini çox istəyirdi ki onun üçün hərbi forma tikdirmişdi. Pənahov bizə
Lenin, Azərbaycan və Oktyabr haqqında şer və mahnılar oxuyardı...
- ...
Aha,
yadıma düşdü. Ağaməmməd, Ağaməmməd Pənahov,
- deyə müsahibim səsini ucaltdı. - Sevastopolu yenicə almışdıq.
Bir gün gördüm ki, o, məktub oxuyub ağlayır.
- Niyə ağlayırsan? - dedim, - heç dənizçi-əsgər də ağlayar?
O, titrək əlindəki məktubu mənə göstərib:
- Məktəbli dostum yazıb, - dedi. - Yazır ki, bacın tək qalıb, səni
gözləyir, yazır ki, artıq bizim kəndə bahar gəlib, həyətinizdəki şaftalı və alma
ağacları çiçək açıb. Məktəbi buraxıb hara getmisən,
qayıt gəl...
Qəhrəman Sevastopol uğrunda rus, ukraynalı, belorus, azərbaycanlı, latış, qırğız və
başqa millətlərin nümayəndələri çiyin-çiyinə vuruşublar. Şəhər Veteranlar
Komitəsində və hərbi komissarlıqda 1942-ci il iyunun 29-da Sovet məlumat
bürosunun bir xəbəri ilə tanış oldum: «Sevastopolun mərd müdafiəçiləri alman-
faşist işğalçılarına qarşı hücuma keçirlər. Rus Ryabov və Drozdu, ukraynalı
Qorodnenko və Malışenkonu, azərbaycanlı Əliyevi, gürcü Zakaryadzeni bir amal,
bir məqsəd birləşdirir. Bu müxtəlif millətlərin nümayəndələri indiyədək üç yüz
faşist əsgər və zabitini məhv ediblər».
Buradakı Əliyev familiyasına rast gəldikdə otuz dörd il ürəyimdə bir arzu, bir
nisgil kimi gəzdirdiyim atamı xatırladım. Mənim atamın, əmilərimin də familiyası
Əliyev idi. «Atanı Krım uddu, oğul», - qulağıma nənəm Səyalının səsi gəldi. Başqa
heç bir sözün, heç bir səsin bu qədər zəhmlə, dəyanətlə, qəzəblə deyildiyini
eşitməmişəm. Yaddaşıma bu səs ömürlük həkk olunub. Güclü qasırğada, qızıl dilli
od-alov içində də olsam bu səsi tanıyar, oduna yanaram.
8
Valeri Kotinev sənəd üzərində düşüncələrə daldığımı görüb, mənə yaxınlaşdı, əlini
çiynimə qoyub soruşdu:
- Yenə igid həmyerlilərin haqqında deyəsən maraqlı bir şey tapmısan?
Mən nəfəsim qarala-qarala:
-
Valeri, dostum, - dedim, qəhər məni boğdu, özümü güclə ələ aldım: - Mənim
atam da Krımda vuruşub, indiyədək ondan bir xəbər bilmirəm. Burada Əliyev
familiyasına rast gəldim...
Valeri bizimlə üzbəüz əyləşən ağsaçlı qadına - Sevastopol Veteranlar Komitəsinin
sədri Antonina Alekseyevna Sarinaya yaxınlaşıb, Sevastopol uğrunda həlak
olanların siyahısını istədi.
Kitabı alıb birgə vərəqlədik. Onun hər bir vərəqi açıldıqca ürəyim şiddətlə
döyünür, bədənim əsirdi. Qəribədir, mənə elə gəlirdi ki, atamın ad-familiyasına
yox, özünə rast gələcəyəm, şəxsən özünə! Kitabın iyirmi dördüncü səhifəsi açılır.
Valerinin barmağı adlar üzərindən sürətlə keçir. 366-cı ad-familiyanı göstərib,
heyrətlə qışqırır:
- Budur, Əliyev Əmiraslan Ömər oğlu. 1905-ci il oktyabrın 3-də anadan olub.
1944-cü il aprelin 28-də həlak olub. Qəbri Kiçik Muskamya kəndindədir. 339-cu
atıcı diviziyasının 1133-cü atıcı alayında xidmət edib. Bu kənd yaxındadır.- deyə
Valeri yarısevinc, yarıkədərlə bildirdi.-
- Gəl elə indi birlikdə gedək.
- Yox, dostum, - dedim, - atamın görüşünə tək getmək istəyrəm...
Atamla «görüş»
Atam nə öldürmək, nə də vaxtsız həlak olmaq üçün doğulmuşdu
Maşın qalın meşə yolundan ayrılıb bir döngədə dayandı. Bələdçi mənə əliylə işarə
elədi ki, düşməlisiniz.
Tək-tənha qaldım. Bir sürətlə uzaqlaşan avtobusa, bir də ətrafıma baxdım.
Kimsəsiz çöllük məni kədərli qoynuna aldı. Bir müddət haraya, hansı səmtə
gedəcəyimi müəyyənləşdirə bilmədim Meşədən əsən sərin payız küləyi məni
üşütdü, paltomun yaxalığmı qaldırıb ətrafda görünən Baydarı dərəsinin dağlarına
həsrətlə baxdım. Meşə xışıldadı, sarı kəhrəba rəngli yarpaqlar həzin-həzin torpağa
qondu. Sevastopolda Aleksandra Sarinanın bloknotuma cızdığı «sxemə» baxıb, o
tayda, meşənin ətəyində ağaran kəndə tərəf irəlilədim.
Qəribə idi. Təxminən üç kilometrlik yolda bir nəfərə belə rast gəlmədim ki, nə
üçün, hara getdiyimi bildirim. Bu böyük dərənin sükutunu
meşə ətəyində traktorun, bir də mənim ayaq səsim pozurdu.
... Bu da köhnə Kiçik Muskamya kəndi... Müharibədən sonra bura Rezervnı
adlanır. Dəfələrlə yuxuma girən atamın məktublarında ara-sıra adı çəkilən, dağ
döşünə sığınmış balaca bir kənd. Atamın həlak olduğu, əbədiyyətə qovuşduğu
kənd.
Kəndə girdim, yenə heç kəs gözə dəymirdi. Əlacsız qalıb kəndin girəcəyindəki
ikinci evin darvazasını döydüm.
-
Koho, koho xotite? - deyə bir ukraynalı qadın darvazaya yaxınlaşdı.
- Mənim atam... - dedim, boğazım qurudu,
yaş gözümün dərinliklərini yandırdı. - Atam bu kənddə həlak olub, məzarının
yerini öyrənmək istəyirəm.
Qadın kəndin içərilərini göstərdi:
- Oraya gedin, oradan soruşun, mən heç nə bilmirəm, - dedi.
10
Kəndin mərkəzində üç-dörd nəfər mənə dedi ki, bu tərəflər uğrunda döyüşlərdə
həlak olanların qəbirlərini qələbənin iyirmi beş
illiyində qonşu Qonçarnoye kəndinə köçürüb, qardaşlıq qəbri düzəIdiblər. Sonra
biri kəndin sağındakı meşə yolunu göstərib:
- Bu yolla gedəcəksiniz, - dedi - uzaq deyil, beş kilometr ancaq olar. Qalın meşə
yolu. Tez-tez ətrafıma boylanır, dayanıb nəyisə dinləyir, daşa, ağaca diqqətlə baxıb
bir iz, bir ad, bir nişanə axtarıram. Mənə elə gəlir ki, atam məni çağırır, atam indicə
hərbi geyimdə qarşıma çıxacaq. Mən heç bir qəbir axtarmayacağam. Biz birgə,
deyə-gülə kəndimizə qayıdacağıq. Bir boy-buxunda, bir-birinə oxşar iki nəfər -
atamla mən kənddə tək yaşayan anamın yanına qayıdacağıq. Təsəvvürümə gətirə
bilmirəm, görəsən dünyada bundan da böyük səadət olardımı!
Yamyaşıl bir talaya çatdım. Elə bildim zülmət gecədən sonra nurlu bir səhər açıldı.
Ara-sıra qan rəngli güllər gördüm, əyilib bir neçəsini qopartdım. Bu yaz gülləri
görəsən niyə son payıza qalıb?! Yoxsa atam təzədən qaytarıb bu yazı, baharı
mənə? Yolun qırağındakı bir daşa söykənib, atamın vuruşduğu, can verdiyi bu
yerlərə
baxıram. Daşı sığallayır, ağlayıram. Bəlkə atam bu daşın üstünda oturub,
tüfənginə söykənib, dincini alıb... Bəlkə elə bu əsrarəngiz təpələrə, meşələrə baxıb,
bir el bayatısı oxuyub - bütün yorğunluğunu canından çıxartmaq üçün.
Niyə lalsan, daş, niyə lalsınız, ulu dağlar, niyə atamdan mənə bir xəbər
vermirsiniz?
Bağçasız, barsız dağlar, Heyvasız, narsız dağlar.
11
Atam sizdəyox oldu, Siz hələ varsız, daglarl
Bu meşə, bu balaca, əyri-üyrü dərələr, təpələr kəndimizin ətrafındakı yerlərə necə
də oxşayır.
Qonçarnoye kəndi. Birbaşa kəndin mərkəzinə getdim. Klubun qabağındakı daş
bulaqdan su içib, əl-üzümü yudum. Adamlara yaxınlaşıb salam verdikdən sonra:
- Müharibə illərində həlak olan əsgərlər
harada dəfn olunub? - deyə soruşdum.
Yaşlı bir kişi əlini kəndin üst tərəfinə uzatdı:
- Odur,
meşənin ətəyində, bir az bəri durun, bax, abidə görünür. Kimin var
orada,
oğul?
-Atam!
Hər ikimiz xeyli susduq.
- Mən gedim atama baş çəkim.
Kişi qolumdan tutub:
- Yox, oğul, tək yox, birgə gedək, bu qoca babanın ayağı ağır olsa da gərək
dözəsən, -deyir.
Yevgeni İvanoviç Zoboyko ilə birgə üzüyuxarı - qardaşlıq qəbiristanına gedirik.
Yolboyu o, mənə müharibənin bu kənddə törətdiyi dəhşətlərdən, müharibədə
oğlanlarını itirdiyindən, birinci cahan müharibəsi və inqilab illərində göstərdiyi
şücaətlərdən söhbət açır.
Balaca bir arxı keçib, yoxuşu çıxırıq. Nəfəsim təngiyir
ürəyim şiddətlə döyünür. İlk dəfə ən əziz adamın məzarını görəcəyəm. Hava
dumanlı və soyuq olsa da məni tər basıb, paltomun pencəyimin yaxasını açmışam.
Elə bilirəm kürəyimdə ağır lap ağır bir dağ var.
Budur, mənim bütün dünyam, otuz dörd il həsrətində olduğum, yolunu gözlədiyim
bir adamla görüşüm. Amansız müharibə məni bircə dəfə də olsun atamla
görüşməyə qoymadı. Atam cəbhəyə vola düşəndən iki ay sonra anadan olmuşam.
İndi mavi rəngli dəmir darvazanı açıb, onun məzarını qucaqlayıram. Tək onun yox,
Vətən uğrunda Sapun dağında şəhid olmuş 507 cəsur bayraqdarın məzarını.
Dəhşətə bax, cəmi beş kvadrat metrlik bir sahə 507 nəfərin əbədiyyət və xatirə
məskəni oiub. Üzümü soyuq qranit abidədən ayıra bilmirəm.
- Özünü
ələ al, oğul, neyləmək olar, dünyanın işi belədir, - Yevgeni İvanoviç
mənə təsəlli verir. - Yəqin ki, indi özün ata olmusan.
Qoca naxışlı müştüyünü çıxarır. Əlləri əsə-əsə səliqəylə bükdüyü papirosu
müştüyə taxır, bir neçə qullab vurur.
- Sahilsiz
dəniz yoxdur, - deyir, - gərək atasız da uşaq olmasın.
Bu dağı görürsənmi? - Əlini qarşıdakı uca dağa uzadır. - Balaklava dağıdır, bundan
bir az o yanda məşhur Sapun dağıdır, eşitməmiş olmazsan. Bax orda, bu gözlərimlə
görmüşəm, qan su yerinə
axdı. Ordan atamı salamat çıxardı? Mənim Kostyam da orada həlak oldu, burdan-
bura hələ də məzarını tapa bilmirəm. Saşamı isə
Kursk döyüşləri uddu. İndi qarımla çətir dam altında qalmışıq. Bu gördüyün
kəndlər düşməndən azad olunandan sonra hospitala
döndü. Sapun dağında yaralananlar buraya daşınır, müalicə olunurdu. Bizim
kəndin məktəbi, idarəsi, klubu, hətta bəzi evlər belə
lazaretə dönmüşdü. Şəfqət bacıları çatışmırdı, kəndin əhalisi onların yarasını
sarıyır, yemək daşıyırdı. Kim bilir, bəlkə sənin atana bu
əllərimlə yemək vermişəm, yarasını sarımışam. Onların arasında sizin həmyerlilər
çox idi. Yadımdadır, əksəriyyətinin də familiyası Məmmədovdu, Əliyevdi.
Ay oğul, binə qaldı, El köçdü, binə qaldı. Bir də ata görməyin Qiyamət günə qaldı.
13
Bu yenə də nənəmin səsi idi El YAYlağa köçəndə yaylaqdan qay;danda nənəm
oğullu günlərini xatırlayar yanıb-yaxılar, gözündən bir damcı yaş çıxmadan bu
bayatını oxuyardı. "Bu bulaq üstə pendir-çörək yedik... Burda arabanın
boyunduruğu sındı, atan düzəltdi... Burda kəhərimizi oğurladılar, atan tapdı...» Bu
yerləri gördükcə nənəm atamı xatırlar, hey xatırlardı... Əllinci illərə kimi bu oğul
xatirəli yerlər yaşatdı nənəmi...
Atamla «söhbət»
Ata, vaxtilə sənin həmkəndlilərinlə birgə qurub-yaratmağa başladığın Yuxarı
Körpülü kəndi indi bilirsənmi necə abad və yaraşıqlı olub? Müharibədən lap azca
sonra kəndimizə işıq gəldi, nur seli axdı. Vaxtilə sənin gördüyün o quraq güneylər,
quzeylər əkilib-biçilir. Debet çayından kəndimizə su kəməri çəkilib.
Kəndimiz tamamilə tanınmaz olub. Hər tərəfi alma, şaftalı, üzüm bağıdır. Geniş və
laləli çöllərimizdə müharibədə səninlə çiyin-çiyinə vuruşan Əsəd Abdullayev,
Əhməd Rəhimov, Bayram
Orucov çalışırlar. Siz bu işıqlı günlər uğrunda vuruşdunuz, lakin bu günləri görmək
sizə nəsib olmadı.
Müharibənin ilk günü səninlə birgə silaha sarılan eloğluların çoxusu geri dönmədi.
Onların yetmişdən çoxunun taleyi də sənin taleyin
sənin bəxtin kimi oldu. Neçə ana «Oğul, oğul» deyə dünyadan köçdü. O vaxtın
gəlinlərinin qara, qıvrım birçəkləri indi düm ağdır. Onlar indi də gözlərini cəbhəyə
yola düşdüyünüz Dərə bağı
yolundan çəkmirlər. İstərdim sən məni öpəydin, oxşayaydın, atıb tutaydın, saçımı
sığallayıb, boynumu qucaqlayaydın, «can balam»
d^eyəydin. Bütün uşaqlar kimi, oğullar kimi mənim də hüququm vardı. Amma
qismət olmadı...
İstəyirəm ki, işdən yorğun-arğın qayıdanda qaça-qaça qabağına gəlim boynuna
sarmaşım, sənin tüklü üzünü balaca əllərimlə özümə tərəf çəkib, doyunca həsrətlə
öpüm.
Bu gün nənəm Səyalının boxçasından hərbi komissarlığın bir parça kağızı çıxdı.
Oxudum. Amma necə oxudum, Allah bilir.
«Oğlunuz qızıl əsgər Əliyev Əmiraslan Ömər oğlu Sosialist Vətənimiz uğrunda
döyüşlərdə əsgəri anda sadiq qalaraq, qəhrəmanlıq və mərdlik göstərmişdir. O,
1944-cü il aprelin 28-də qəhrəmanlıqla həlak olmuşdur. Qəbri Krım MSSR
Balaklava rayonunun Kiçik Muskamya kəndindədir».
İndi siz dörd qardaşın üç yadigarı qalıb - Adil, Nadir və Şəmistan. Kərim əmim
Krasnodar vilayətinin Krasnoarmeysk stanitsası uğrunda, Şəmmət Kursk
döyüşlərində həlak olub. Mansur əmimin taleyindən də heç bir xəbər yoxdur.
Bunların hamısını mən nənəmin boxçasından çıxan əl boyda kağızdan öyrənib
bildim. Nə vaxt, kimə yazdırıb, nə vaxt cavab alıb nənəm, hələ də bilən yoxdur.
Nənəmiz nəvələrini kədərləndirməmək, nisgilli qoymamaq üçünmü gizli saxlayıb
bu kağızı? Yəqin ki, evimizdə indi buna qara kağız deyirlər. Sevimli şairimiz
Əhməd Cəmil elə bil bu misraları yazanda nənəmi düşünüb:
Dünyadan üzüldü nigaranlıqla, Gah qulağı səsdə, gah gözü yolda. Yazıq heç
bilmədi qəhrəmanlıqla Oğlu həlak olub Sevastopolda!
Heç bilirsənmi sənin yeganə şəklini müharibədən sonra bizə kim verib? Veteran
həmkəndlimiz Əmin Hacıəsgər oğlu Məmmədov. Bilmirəm ona necə təşəkkür
edim. Minnətdaram Əmin dayıya, yoxsa rnən ömrüm boyu üzünə həsrət
qalardım. Gözün aydın olsun, doqquz nəvən var. Mənim balaca atam - oğlum
Əmiraslan bağçaya gedir. Bəzən məndən soruşur: Hamının babası var, bəs mənim
babam hanı?
Ata, inan, bu, mənim üçün ağır, ən dəhşətli bir sualdır. Lakin təsəlli də var: Krım
torpağında bir Əmiraslan uyuyur, Azərbaycanda isə biri yaşayır, böyüyür.
Müharibənin acığına tək mən yox, atası od-alov burulğanından qayıtmayan
Möhbəddin, İsgəndər, Psiri, Tariyel və ... hamımız böyüdük, oxuduq, ev-eşik
sahibi olduq. Analarımız bizi min bir əziyyətlə böyüdüb ərsəyə çatdırdı. Bir birçəyi
ağ, biri qara anam bizi atalılardan pis böyütmədi.
bu yeri "sahil" mənasında Yalta adlandırırlar. Hələ antik dövrdə ad orta əsrlərdə
Calita və yalta
kimi təhriflərə də uğramışdı.Məşhur Nikitin bağı, "Uçan su" şəlaləsi, Voronsov
sarayı, Qurfuz günəşli, sevimli Yaltanın şöhrət tacıdır. Bir-birindən gözəl,
mənzərəli yerlərini saymaqla, müqayisə etməklə qurtaran deylldir. Bu guşələrin
hərəsinın oz hüsnü, öz gözəlliyi var. Dünya ədəbiyyatında, musiqisində öz dəst-
xətləri olan A.Puşkin, M.Qorki, F.Şalyapin, L. Tolstoy, A.Çexov, M.Tven,
K.Stanislavski və başqaları zaman-zaman Yaltada olmuş, bu ecazkar torpağı
tərənnüm etmişlər.
Krımın uzaq və yaxın kəndlərini, şəhərlərini gəzdikcə çiyin-çiyinə vuruşan mərd
partizanlarımız haqqında çoxlu maraqlı əhvalatlar eşidirdim. Həmyerlilərimizdən
Məmməd Əliyev və Mahmud Nəzirovdan o verlərdə az qala dastan danışırlar.
Jurnalist dostum Valeri Kotinev partizanlar haqqında material toplamaq üçün
ancaq Yaltaya getməyi məsləhət gördü. Yalta və onun meşələri Böyük Vətən
müharibəsi illərində əsl partizan məskəni olub.
Yalta ölkəşünaslıq muzeyinin «Döyüş şöhrəti» salonunda partizan həmyerlilərimiz
haqqında çoxlu sənədə rast gəldim. Muzeyin elmi işçisi Demyanenko Marqarita
Nikolayevna dedi ki, müharibə illərində Krımda 30 partizan dəstəsində on bir min
xalq qisasçısı cəmləşmişdi. 1941-ci ilin noyabrında
rından 1944-cü i| aprelin 16-na kimi Krım partizanlarının 252 hücum əməliyyatı
olub. Bu hücumlar zamanı onlar düşmənin otuz min əsgər və zabitini öldürmüş,
dörd minini əsir almış, etmiş doqquz hərbi eşelonunu, iki zirehli qatarını, üç dəmir
yolu stansiyasını və külli miqdarda hərbi texnikasını məhv etmişlər. Muzevdə bir
Məhəməd Kərim oğlu Əliyevi hər yerdə "Mişa" təxəllüsü ilə
Şimali Qafqaz cəbhəsində 43-cü atıcı briqadasında top batareyasının komandiri
olmuş Məmməd Əliyev ağır yaralı ikən əsir alınır.
Səhhəti bir qədər yaxşılaşdıqdan sonra Məmməd meşələrə qaçaraq Krımın Göygöz
kəndinə gəlib çıxır. Kəndin sakini, Əbdülkərim adlı Krım tatarı onu bir müddət
evində saxlayıb müalicə edir. Xeyirxah ev yiyəsi Məmmədi Göygöz kəndindəki
gizli partizan dəstəsinin üzvü Fatma Səlimova və Gülsüm Əbilova ilə tanış edir.
Məmməd az vaxtda təşkilatın ən fəal üzvlərindən biri olur, həmyerliləri Sahib
Hacıyevi, Mahmud Nəzirovu, Əsgərəli Əliyevi, Hüseyn Rzayevi, Naib Nəbiyevi,
Məmməd Sultanovu və Yunis Məmmədovu təşkilata cəlb edir.
Məmməd Əliyevin təşkilatçısı və komandiri olduğu "8-ci Azərbaycan partizan
dəstəsi" 1943-cü ilin sentyabrında Fatma Səlimovanın köməyi ilə Mustafa
Səlimovun komissar olduğu Cənubi Krım partizan birləşməsinin 7-ci briqadasına
daxil olur.
sənəd var. Onu Krım partizanlarının şücaətini öz gözü ilə görən, Krımın faşist
işğalçılarından azad olunmasında yaxından iştirak edən, iki dəfə Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı, marşal Aleksandr Mixayloviç Vasilyevski hazırlamışdır:
"Krım partizanları bütün döyüşlərdə Sovet ordusuna fədakarlıq və fəallıqla kömək
göstərmişlər. 1944-cü ildə Krım əməliyyatı zamanı Sovet partizanlarının bu böyük
fəaliyyətini nəzərə alaraq mayın 3-də Krım Vilayət Partiya Komitəsinin razılığı ilə
biz mükafata təqdim olunmaq üçün partizan hərəkatının iştirakçılarından altı
nəfərinə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilməsini, on dörd nəfərinin Lenin ordeni,
bir qrup əsgər və zabitin isə Qırmızı Bayraq ordeni, birinci dərəcəli Vətən
müharibəsi ordeni ilə təltif olunmasını layiq gördük və bu barədə Dövlət Müdafiə
Komitəsinə təqdimat verdik".
Krımın və xüsusilə Yaltanın azğın düşməndən təmizlənməsində partizan
həmyerlilərimiz də şücaətlə vuruşaraq, mühüm əməliyyatlardan yaxından iştirak
ediblər. İndi yerli əhali partizan həmyerlilərimizin qəhrəmanlığından həvəslə
söhbət açır, onları hörmət və ehtiramla xatırlayır.
Dörd qrupdan ibarət olan bu dəstədə yüz yetmiş iki nəfər fəaliyyət göstərmişdir.
Əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan bu dəstədə rus, ukraynalı, gürcü, tatar,
çex, slovak, ləzgi və başqa
millətlərin də nümayəndələri faşistlərə qarşı mərdliklə vuruşaraq otuz əməliyyatda
düşmənin iki mindən çox əsgər və zabitini öldürmüş çoxlu pulemyotunu, topunu,
tüfəngini ələ keçirmişdir.
Sənəddə göstərilir ki, Yalta uğrunda gedən döyüşlərdə öz vəzifəsini namusla yerinə
yetirən Məmməd Əliyevin dəstəsi tez-tez düşmən qarnizonuna hücum edərək,
onları ciddi tələfata uğratmışdır.
19
1944-cü il aprelin 14-də "8-ci Azərbaycan partizan dəstəsi" Yaltanın beş
kilometrliyindəki Nikitin kəndi uğrunda gedən döyüşdə düşmənin dörd yüz əsgər
və zabitini əsir almış, iki yüzdən çoxunu məhv etmişdir.
Yalta ölkəşünaslıq muzeyində Məmməd Əliyevin şəkli və onun haqqında müxtəlif
sənədlər saxlanılır. Hərbi xasiyyətnamədə göstərilir ki, o, 1912-ci ildə Gəncədə
anadan olub. 1939-cu ildən partiyanın üzvüdür. Orta təhsili var. Marqarita
Nikolayevna daha bir qovluq açdı. Həmin qovluqda Krım uğrunda hitlerçilərə qarşı
partizan döyüşlərində xüsusilə
fərqlənənlərdən biri, qrup komandiri Mahmud Mahmud oğlu Nəzirov haqqında
sənədlərə rast gəldim. Mahmud Nəzirov 1916-cı ildə Ermənistanın Yuxarı Körpülü
kəndində anadan olub. 1938-ci ildən partiyanın üzvüdür. Sənədlərdə göstərilir ki,
müharibədən əvvəl müəllim işləyən Mahmud Nəzirov igid partizan Məmməd
Əliyevin ən yaxın silahdaşı olub. Onlar 1943-cü ildə Yaltadan Balaklavaya gedən
üç faşist gəmisini batırmış, Böyük Ozenbaş kəndində yerləşən düşmən
qarnizonunu məhv etmişdilər. Bu döyüşdə Mahmud Nəzirov qəhrəmanlıqla
vuruşaraq təkbaşına 18 nəfər faşisti məhv etdiyi üçün komandanlığın təşəkkürünü
almışdır.
Qovluqlardan birində gözəl hüsn-xətlə yazılmış "Krım xatirələrim" adlı çox da
böyük olmayan yazıya rast gəldim. Onu Gəncə dən 1974-cü ildə keçmiş partizan
Mahmud Nəzirov göndərib.O yazır: "Müharibə başlananda sərhəd şəhəri
Peremışlda hərbi xidmətdə idim. Baş leytenant rütbəsində pulemyot rotasının
komandiri vəzifəsində döyüşürdüm.
İlk dəfə düşmən qarşısına çıxan rotamız güclü döyüşlər apardı. Elə olurdu ki, bir
gündə dörd-beş dəfə faşistləri San çayının o sahilinə kimi qovurduq. İlk sınaq
döyüşlərimiz çox uğurlu olurdu.
20
Bizdən hələ vaxtlardan möhkəm əminlik vardı ki, düşmənə mütləq qalib gələcək.
Krırn uğrunda gedən döyüşləri daha yaxşı xatırlayıram. Vətənin ağır qünləri idi.
Faşistlər güclü qüvvə ilə hücuma keçmişdi. Bir dəfə diviziya komandiri məni
yanına çağırdı.
Nəzirov, - dedi, - biz belə qərara gəlmişik ki, sizin rotanı məsuliyyətli bir tapşırığa
göndərək. Rotanız düşmən arxasına keçib Krım meşələrində fəaliyyət göstərən
«Səkkizinci partizan dəstəsi» ilə birləşməlidir. Faşistlərə arxadan zərbə vurmaq
lazımdır. Peşəkar zabit olduğunuza görə bu işdə sizin kifayət qədər təcrübəniz və
cəsarətiniz olduğuna əminəm.
Səhərisi gecə qaranlığında bizim dəstə cəbhə xəttini düşmənin ağlına gəlməyən
sıldırım bir qayalıqdan keçdi. Kəşfiyyatçılarımızın yardımı ilə düşmən arxasında
"Səkkizinci partizan dəstəsi" ilə birləşib mövqe tutduq. Gecə-gündüz faşistlərə
zərbə endirib, dinclik vermədik. Bir-birinin dalınca körpüləri, maşınları partlantıq
silah anbarlarını yandırıb kül etdik.
Kerç, Zuyev və Yalta meşələrində iki ildən çox döyüşlər apardıq. Dəstəmizdə
Krım tatarları ilə yanaşı bizim azərbaycanlıların da sayı çox olduğuna görə onu "
Səkkizinci Azərbaycan partizan dəstəsı" adlandırdıq.
Marqarita Nikolayevnanın mənə fəxrlə göstərdiyi təltifat vərəqində həmyerlimiz
haqqında yazılıb:
Baş leytenant Mahmud Nəzirovun partizan dəstəsi Göygöz ətrafında güclü
döyüşlər aparmışdır. Çoxlu sayda faşist əsgər və zabitini məhv edən dəstə düşmən
texnikasını da ələ keçirə bilmişdir. Hərbi sursatla dolu dörd avtomobil, barj tipli bir
gəmi ələ keçirmiş, qırx iki nəfər əsgər və zabit əsir alınmışdır. Krım döyüşlərində
üç dəfə yaralanan baş leytenant Mahmud Nəzirov Qırmızı
21
Bayraq və birinci dərəcəli Böyük Vətən müharibəsi ordenləri ilə təltif olunmuşdur.
(Hazırda doxsan bir yaşlı veteran Mahmud Nəzirov Gəncədə Xanlar küçəsində
yaşayır.)
Yalta ölkəşünaslıq muzeyindəki sənədləri araşdırarkən partizan həmyerlilərimiz
Sərvər Əlişanov, Ismayıl İsgəndərov, Balakərim Məmmədov, Qırmızı Bayraq və
Suvorov ordenli 382-ci Feodosiya-Brandenburq diviziyası qəzetinin redaktoru
İsmayıl Davıdov və başqaiarı haqqında maraqlı sənədlərə rast gəldim.
Əgər siz Yalta ölkəşünaslıq muzeyinə getsəniz, "Odlu illər" salonunda polk
komandiri Cəlil Bəbir oğlu Nəcəfovun adını fəxrlə oxuyub, yaraşıqlı zabit geyimli
həmyerlimizlə qarşılaşacaqsınız. Həmyerlimiz,
podpolkovnik Cəlil Nəcəfov uğrunda mərdliklə vuruşduğu gözəl Yalta şəhərinin
fəxri vətəndaşıdır. 128-ci Qırmızı Bayraq ordenli Türküstan diviziyasında onun
komandir olduğu 323-cü qvardiya atıcı polku 1944-cü ilin aprelində Akmonay
bərzəxində düşmənin müdafiə xəttini yarıb dörd min əsgər və zabitini əsir almış və
çoxlu hərbi sursat ələ keçirmişdi. Hazırda igid komandirin ailəsi Bakıda yaşayır.
Dost xatirəsi
Krıma təyyarə ilə yol Simferopolda tamamlanır, ordan da başlayır. Şəhərdən
vilayətin hər yerinə yollar şaxələnir. Qara dənizin suları ilə dövrələnmiş sahil boyu
şəhər və kəndləri gəzdikdən sonra Yaltadan Simferopola qayıdıb təyyarəyə bilet
aldım. Sağollaşmaq üçün dostum Valeri Kotinevə zəng vurdum.
- İnanmıram bu gün yola düşə biləsən, - deyə həyəcanla bildirdi, - çünki qəhrəman
həmyerlinlə çiyin-çiyinə vuruşan veteranlardan biri xahiş edib ki, onu səninlə tanış
edim. Vaxtı itirmədən Veteranlar Komitəsinə gəl, mən də oraya gedirəm.
22
dirdən döyüş zamanı öz dilində alovlu sözlər eşidərdim. Bir dəfə istirahət vaxtı
soruşdum:
- Allahverdiyev, döyüş vaxtı sənin dilindən başa düşmədiyim sözlər eşidirəm.
Onları bizə də başa sal görək nə deyirsən?
Dostumun qarabuğdayı sifətinə xoş bir təbəssüm qondu:
- Hə, - dedi, - mən bəzən qızışanda ana dilimdə «Haydı, əsgərlərim, yeriyin
düşmən üstünə!» deməkdən özümü sax-laya bilmirərn. Bu sözlər mənim deyil,
vax-tilə Azərbaycanı istilaçılardan qorumuş milli qəhrəmanımız Koroğlunundur.
O gün Müseyib mənə Azərbaycan dilin-də iki söz öyrətdi: «Salam» və «oğul». O
gündən sonra komandir dostumu «oğul» deyə çağırmağa başladım. Görüşümüz
zamanı bu sözləri eşidəndə təəccübləndi-yinizi hiss etdim. Amma üstünü
vurmadım. Bax, o vaxtdan, o tufanlı illərdən bu iki kəl-məni hafizəmdə xatirə kimi
saxlayıram, oğul, deyib müsahibim gülümsünür. Sonra ayağa durub kitab rəfindən
sarı
cildli «Volqa çöllərindən Avstriya dağlarına qədər» adlı kitabı gə-tirdi. Vərəqləyib
126-cı səhifəni tapdı. Orada 119-cu polkun döyüş yolundan bəhs olunurdu.
«... Dunayın ucsuz-bucaqsız sahillərinə qardan ağ yorğan səril-mişdi. Dan yeri
ağardıqca, səmadakı qatı duman qərbə doğru çə-kilir, çöllər yavaş-yavaş
işıqlanırdı. Batalyonun əsgərləri döyüşə hazır durmuşdular. Kapitan Allahverdiyev
balaca bir dikdirdə uza-nıb qarla örtülü çöllərə baxır, doğma Qarayazını, Kür
qırağını xa-tırlayırdı. Ceyrançöl düzünü də qar beləcə örtəndə yataqlara gediş-gəliş
azalır, yollar, cığırlar itirdi. Yalnız xırda təpələrdə ac canavar-lar və azğın küləklər
ulaşırdı. İndi Dunayın o tayında soyuqdan ula-şan frislər kimi... Onun qəlbi
müqəddəs Vətənimizə soxulmaq istə-yən düşmənə qarşı acı bir kinlə dolmuşdu...
Kapitana çayın o tayında düşmənin güclü bir qüvvəsi olduğunu bildirmişdilər.
Kəşfiyyat dəstəsinin gətirdiyi məlumata görə düşmə Dunayın sahillərini yeni tipli
tanklarla müdafiə edirdi. Alınan tapşınq
24
ciddi və məsuiiyyətli idi: necə olursa-olsun çayı o taya keçib Sunlarımıza yol
açmalı.
I sur kapitan vzvod və rotaları yoxlayıb əsgərlərin döyüşə hazır Iduqlarına tam
əmin olduqdan sonra hücum əmri verdi. Sol sahii-
dən köməyə qələn
Aleksandr Kuznetsovur topçuları düşmənə şid-dətli atəş açdılar.
Qəfil hücumdan özlə-rini itirən hitlerçilər yed-di kilometr geriyə qo-vuldular. Bu
vuruşmado kapitan Allahverdiyevin batalyonu beş yüzə qə-dər faşist əsgər və za-
bitini məhv edib, iki yü2 iyirmi nəfərini əsir aldı. İvirmi dörd too, otuz altı
pulemyot, üç avtomaşm, on araba, səkkiz minaatan, ıki hərbi sur-sat və bir ərzaq
anbarı qənimət olaraq ələ keçirildi.»
- Dağlar qartalı üç ay sonra Budapeşt yaxınlığında daha cəsa-rətlə vuruşaraq
düşmənin 700 əsgər və zabitini əsir aldı. - Yakob Orlov həyəcanla və fəxriə ağır
gün dostunun qəhrəmanlığından danışır. - Budapeştdə bizim üçün, şəxsən mənim
üçün böyük bay-ram idi. Burada qollarımı geniş açıb «oğlum»u doğma balam kimi
sinəmə sıxdım. Müseyib Allahverdiyev SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1945-ci
il 24 mart tarixli fərmanı ilə Sovet ittifaqı Qəhrə-manı kimi şərəfli ada layiq
görülmüşdü.
stefada olan polkovnik Yakob Orlov da şərəfli döyüş yolu keçib. O, iki dəfə
«Qırmızı ulduz», iki dəfə Suvorov və başqa ordenlər, >xlu medallarla təltif edilib.
Veteran Moldovanın Çadurluq və Ye-nagiyev rayonlarının fəxri vətəndaşıdır.
Onun dediklərindən:
Bu yaxınlarda məni Xmelnitski şəhərinə əsgərlərlə görüşə də-etmişdilər. Vaxtilə
Müseyiblə bu şəhər uğrunda çiyin-çiyinə vu-uşuq. Şəhərin «Döyüş şöhrəti»
muzeyində «oğlum» haqqın-aynca guşə var. Xmelnitskidəki on beş nömrəli orta
məktəbin ier dəstələrindən biri Müseyib Allahverdiyevin adını daşıyır. 1 veteranı
«Sovet Ittifaqı Qəhrəmanı Müseyib Allahverdiyev»
25
adına dəstənin pionerlərilə birgə çəkdirdiyi şəkilləri bir-bir rnən göstərir.
- Yakob Matveyeviç, «oğlunuzun» ailəsilə necə, görüşürsünüz-mü?
- Biz Müseyiblə çox gec əlaqə saxlaya bildik. 1967-ci ildə qə_ fildən ondan bir
məktub aldım. O, neçə illərdi ki, məni axtardığım yazırdı. Bir xeyli məktublaşdıq.
Həmişə də bu yaxınlarda görüşmək üçün vədələşirdik, amma imkan olmurdu. Qəfil
ölüm onun başmın üstünü aldı. Düzü, qəhrəman dostumun ölümünü eşidəndə
böyük Marksın müdrik kəlamını xatırladırn: «Qəhrəmanlarm ölümü günə-şin
batmasına bənzəyir». Bir müddət mənə elə gəldi ki, doğrudan da bu füsunkar
Krımda günəş doğmur. Sonralar oğlu, general-ma-yor Abdulla Allahverdiyevlə
görüşüm mənə ən yaxşı təsəlli oldu. Oğul ataya necə də oxşayarmış. Qəribə də olsa
mən indi Abdul-lanı da «oğlum» deyə çağırıram. Sağ olsun, o hər il mənim görü-
şümə gəlir. Havalar xoş olan kimi Abdullanın dəvətilə Qazaxa ge-dib, «böyük
oğlumun» məzarını ziyarət edəcəyəm.
Krım-Bakı, oktyabr 1976
HEKAYƏLƏR
QORXU
Hamı kimi mənə də uşaqlığımda, gəncliyimdə keçirdiyim hisslər, yaşadığım illər
çox əzizdir. Nəyi unutsam da anam Güllü Osman qızının, nənəm Səyalı Alı qızının
mənə elə-dikləri əvəzsiz qayğılarını unuda bilmərəm. Unuda bilmərəm o günü ki,
üstü naxışlı çanta tikib məktəbə anam məni özü apardı. iki, ya da üç dərs keçəndən
sonra müəllim bizə evə getməyə icazə verdi. Hamımız haray-həşirlə bayıra atıldıq.
Məktəb qapısının ağzında dayanıb, məni gözləyən nənəmi görəndə təəccüb etdim.
«Gözümün nuru, nə uzun çəkdi sə-nin oxumağın» deyib səhər anamın gətirdiyi
çantanı əlim-dən aldı.
Böyük Vətən müharibəsinin od-alovunda dörd oğlunu -atam Əmiraslan/, əmim
Mənsuru, Şəmməti və Kərimi itirən nənəmdə kişi vüqarı, qadın isməti vardı. Bu
hekayəni son nəfəsində də «Oğul» deyib dünyasını dəyişən nənəmin əziz xatirəsinə
ərməğan edirəm.
AL getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi...
Daha nənəmin səsi gəlmədi. Mən ehmalca dönüb ona baxdım.
Nənəm yatmışdı. Onun arıq, ətsiz sinəsi enib qalxırdı. Pəncərədən
düşən ay işığmda evimizin içində nə vardırsa, hamısı aydın görü-
nürdü: odu sönmüş sobanm qara silueti, babamın öz əli ilə düzəlt-
diyi mənim ağac beşiyim, şkafımız, stol və stullar... Yorğanımın üs-
ündə qıvrılıb yatan qara pişiyimizin xorultusundan başqa evdə heç
səs yox idi. Həmişə anamla yatdığım köhnə taxta çarpayı boş
Imışdı. O, miskin bir görkəmdə gecənin həzin, hüznlü sükutunu
ıləyirdi. Otaq elə işıqlı idi ki, atamın, babamın və əmilərimin di-
ı asılmış şəkilləri aydınca görünürdü.
Jənəm sağ qolunu başının altına qoyub şirin yuxuya getmişdi. vımizin dirəyi
nənəm. Gündüzləri bizə bir parça çörək qazanmaq uçun dəridən-qabıqdan çıxardı.
vük ^ müharibəyə gedəndən bir il sonra anamın ölümü nənəmin nü daha da artırdı.
İki bacım, bir də mən ev işlərində ona nə
27
qədər kömək etsək də, bu, çörək qazanmaq deyildi. Çörək qazan maq üçün gərək
bel, yaba, dəryaz götürüb işləyəydin. Bizim əli mizdən ancaq sünbül və pencər
yığmaq gəlirdi. O vaxtın sünbüic yerə düşmürdü, pencəri də tez dərilirdi. Çünki
bizim kimi o qədər aclar, atasızlar vardı ki...
Bir aydan çox idi ki, müharibənin qurtarması xəbəri kəndimizə yayılmışdı. Bu
xəbər evlərə, insanlara nə qədər şadlıq, sevinc gətirmişdi. Nənəm hər gün bizi
aldadırdı ki, atanız sabah gələcək Nənəmin sabahları qurtarmaq bilmirdi.
O, son vaxtlar lap əsəbi olmuşdu. Atamdan söz salanda bəzən eşitməməzliyə vurur,
cavab da qaytarmırdı. Yadımdadır, bir dəfə mən atamın nə vaxt gələcəyini
soruşdum. Nənəm titrək əlini irəli uzadıb, «Qaçaq vurulan təpə»nin yamacından
enən ağ yolu gös-tərib dedi:
- Nənən sənə qurban, bax o yolu gözlə, atan ordan gələcək.
Mən qonşulardan yığıb otardığım quzuları hər gün o təpəyə apa-
rırdım. Təpədə oturub qollarımla dizlərimi qucaqlardım. Tikanlıqlar arasında gah
görünən, gah da itib-batan bu sonugörünməz yolda əsgər atamı həsrətlə gözlərdim.
Bəzən boylanıb evimizə tərəf də baxardım. Qapımızda əsgər paltarlı adam
görməyəndə ata həsrəti balaca ürəyimi əriməz buza döndərərdi.
Nənəm axşamlar daha çox əsəbi olurdu. Gün batıb qaş qaralan-da o, öz-özünə
kimisə danlayır, söyür, deyinə-deyinə gəzinirdi. Axşamlar təknədən bir neçə çörək
götürüb, dəstərxana büküb, pəncərə ağzına qoyurdu. Qalanını gizlədirdi.
...Gecənin ağır sükutunu qıran ayaq səsləri eşidildi. Gələn adam darvazaya
yaxınlaşdı, azca duruxub, sonra qapını iki dəfə bərkdən taqqıldatdı. Qorxudan
başımı yorğanın altına çəkdim. Bir az beləcə nəfəs almadan yorğanın altında
gizləndim. Qapı yenə iki dəfə bərkdən vurulanda:
- Nənə, ay nənə, - dedim.
- Can
nənə, yat, qalanını səhər danışaram...
- Nənə, qapımızı döyürlər.
- Nə? Qapı?
Nənəm yuxulu gözlərini bir neçə dəfə qırpıb qapıya baxa-bax dinmədi. Yad adam
qapını üçüncü dəfə vuranda, nənəm durub qa lın şalını başına saldı. Axşamdan
dəstərxana büküb pəncərə ağz na qoyduğu çörəyi kiməsə verdi. Sonra deyinə-
deyinə qayıdıb yeı
28
airdi Ayaq səsləri qapıdah uzaqlaşdı. Bir qədərdən sonra at ! öının tappıltıları və
kəsik-kəsik kişnərti səsi eşidildi. ayMən nənəmi bərk-bərk qucaqlayıb, gözümü
qapıya zilləmişdim. nəm saçlarıma əl gəzdirib, alnımdan öpdü. Sakit, zorla eşidilə-
cək səslə:
- Yat,
mənim balam, qorxma, rədd olub getdilər - deyə şikayət-
iəndi. -' Bunlar hamısı bir qaşıq qanından qorxan tülkülərdir. Gün-
düzlər meşədə gizlənib, gecələr çörək dilənirlər.
Nənəm ani olaraq dayanıb, kədərlə köks ötürdü. Yarıqaranlıq otağımıza düşən ay
işığında onun nurani sifəti mənə daş kimi gö-
ründü.
- Kişisiz ev belədi. Əgər evdə başıpapaqlı olsaydı, onlar cürət edib bizə çörəyə
gələ bilərdimi? Eh, bircə atan gəlib çıxsaydı. Sizi sağ-salamat ona tapşırıb, sonra
rahatca ölərdim.
- Nənə, onlar kimdi ki?
O duruxdu. Dinib-danışmadı. Küsmüş kimi, üzünü yenə pəncərə tərəfə döndərib,
sualıma cavab vermədi. Biimirəm, onlar kim idi, nəçi idi, hər axşam güc-bəla ilə
qazandığımız çörəyə ortaq çıxır-dılar.
Bir dəfə nənəm onlara çörək vermək istəmədi. Həmin adamlar-dan biri pəncərəni
zərblə vurub, şüşəsini sındırdı. Tüfəngin lüləsini yarıya kimi içəriyə salıb, vəhşi bir
səslə:
- Qarı, deyəsən əcəl səni hərləyir - dedi, - barı, yetimlərinə ya-
zığın gəlsin. Tez ol, çörək ver, yoxsa...
Nənəm əsə-əsə yerindən durdu...
Səhər bacılarım məktəbə, mən də quzu otarmağa ac getdik. Çöl-
ə nə qədər yemlik, quzuqulağı yedimsə də, yenə çörək yadımdan
'ixmırdı. Onun üçün burnumun ucu göynəyirdi. Toran qovuşanda
ə gəldirn. Acından ürəyim sıyrılırdı. Özümü təknənin üstünə sal-
dım, bircə çörək vardı. Baxa-baxa qaldım. Bircə tikə kəsib yeməyə
əyim gəlmədi. Çörəyə baxdıqca, nənəmin qayğılı çöhrəsi, bacıla-
arıq, çuxura düşmüş gözləri şirin iştahama acı zəhər qatdı.
3ilir, nənəm bu çörəyi necətapmışdı...
?am nənəm bircə qarğıdalı çörəyini dörd yerə böldü. O gecə
aqda nənəm o üz-bu üzə çevriiirdi. Gah da arxası üstə uzanıb,
dət hərəkətsiz qalırdı. Mən başa düşürdüm ki, nənəm hir-
3n yata bilmir. Gecənin lal sükutu ağır bir qurğuşun olub, bizim
^kmüşdü. Başımda o qədər suallar dolaşırdı ki, qorxumdan
29
dinə bilmirdim. Nənəm lap bərk narahat idi. Mən bilirdim ki, indicə çörək üçün
gələcəklər. O, naməlum adamlara verəcəyi cavab haq qında fikirləşirdi. Yenə lüləsi
qaralan tüfəng boz üzünü göstərəcək Ağır addımlarla evimizə yaxınlaşan adam
qapımızı iki dəfə taq. qıldatdı, nənəm diksindi, mən daha da bərk-bərk nənəmə
qısıhb sakit səslə dedim:
- Nənə, bunların öz evləri yoxdur?
- Var,
niyə yoxdu, evə gəlsələr, hökumət onları tutub aparar. Nənəm də
qorxudan pıçıltı ilə danışırdı.
- Niyə, ay nənə?
-Ona görə ki, onlar qaçaqdı. Vətən... Qapı yenə döyüldü.
-
Ay bala, vallah, billah, bu axşam bircə tikə də çörəyimiz yoxdu.
Sonra - ev tikən, evin yıxılsın - deyib, oğlunun qarasınca deyindi.
- Hələ dedim ki, bu küməni köhnə dam yerində tikdir. Gətirib çı-
xartdı kəndin lap qırağına ki, yox, ay ana, bura yaxşıdı, meşəyə ya-
xındı, havası təmiz olar. Eh, anan ölsün, görən hardasan?..
Qapı bu dəfə vurulanda nənəm hirslə yorğanı üstündən atıb, ya-şına yaraşmayan
hərəkətlə qapıya doğru cumdu. Sərt hərəkətlə qara, uzun cəftəni qaldırdı. Qapını
taybatay açıb qışqırdı:
- Gəlin, nə varsa aparın, od vurun, bu yetimlərin küməsini yan-
dırın. Bir parça çörəyini boğazından kəsin. Yoxdu çörək. Yox, birti-
kə də yoxdu. - Nənəm səsi gəldikcə bağırdı: - Alın, bu da çörək
təknəsi, bax...
Nənəm birdən-birə qapı ağzında quruyub qaldı. Zəiflədi, süstləş-di. Taxta təknə
əlindən düşüb iki yerə bölündü. Taqətsiz halda ay işığında əsən qollarını zorla irəli
uzadaraq, «Oğul!» deyib atamın boynuna sarıldı.
ANAM MƏNİM
JK
...l^fnam, zəhmətkeş anam. Gözümü açandan onun əllərını ( bar, başına örtdüyü
şalı qara görmüşəm. Əgər bacarsaydım gənc-liyimi ona bağışlar, qara saçlarımı
onun ağ birçəklərinə dəyişərdim. Anam nədənsə həmişə qara geyinərdi. Mənə elə
gəlirdi ki, heç vaxt onun rəngbərəng paltarı, başında ağ yaylığı olmayıb.
30
nonşumuz Gülşən xala ipək məxmərdən tıkılmış qəşəng, naxışlı
Itarlar geyərdi. Onu görəndə kədərdən, qəzəbdən əhvalım ta-
pozulardı. Gülşən xalaya acığım tutardı. Fikirləşərdim, düşü-
^ərdim ki, anam niyə belə qəşəng paltarlar geyinmir. Axı mənim
ınam ond'an yaşca cavan idi.
geyinən qonşularımız Əsmər xala da, Səyalı bibi də al-yaşıl geyindi. Kəndi-mizdə
qadınların çoxu qara paltarmı cür-bəcür rəngli paltarlarla əvəz etmişdilər. Həmişə
idarənin yanındakı uca dirəkdən asılmış çantaya oxşar cihazdan «müha-ribə»,
«qoşunlarımız», «cəbhə», «hissə-lərimiz» sözləri əvəzinə indi şən, oynaq musiqi
sədaları yayılırdı.
... Bir dəfə, hələ müharibədən qabaq atamın aldığı qırmızı sandıqda anamın qat
kəsmiş güllü paltarını gördüm. Öz-
. Müharibə aurtardı. Anam kimi qara
özümə dedim, yəqin anamın yadından çıxıb, sevincək yerimdən durmaq istəyəndə
başımın üstündə anamı gördüm. Tez-tələsik so-ruşdum:
- Ana, bu güllü paltarları qonşularımız kimi sən niyə geyinmir-sən?
O tutuldu. Yanaqları titrədi. Qaşları sərt bir ifadə ilə yuxarı dar-tıldı. Sanki indicə
leysan yağış tökəcək qara bulud kimi doluxsun-du. Dinib-danışmadı. Kədərli
gözləri qəmli-qəmli məchul bir nöqtə-yə dikildi. Qabarlı, titrək əlləri ilə başımı
sığallamağa başladı. Ya-şarmış gözləri kədərlə, təşvişlə mənə baxdı. Sonra asta,
ağır ad-dımlarla evimizin baş tərəfində divardan asılmış atamın, əmilə-rimin,
dayımın şəkilləri önündə gəlib dayandı. Vücudu titrədi, mənə elə gəldi ki, bütün
kainat da onunla bərabər titrədi. Onun qara paltarı şəkillərin üzünə qara bir pərdə
kimi çəkilmişdi...
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Müəllifdən 3
Krım dəftəri 4
Atamla «görüş» 10
Atamla «söhbət» 14
Partizan cığırları ilə
16
Dost xatirəsi
22
Hekayələr
Qorxu 27
Anam mənim
30
Şəmistan Əmiraslan oğlu Nəzirli
Krım dəftəri Bakı - Şirvannəşr - 2005
Kompüter icraçısı Həyat Mahmudlu Kompüteryığıcısı Əfsanə Teymurlu
Cild sexinin müdiri Həmiyyə Heydərova
Yığıma verilib 21.04.2005.
Çapa imzalanıb 23.04.2005.
Formatı 60x84 1/16.
Fiziki çap vərəqi 2,0.
Sayı 200.
Dostları ilə paylaş: |