SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

Orta  əsrlər  dövründə  (IV-XVIII  əsrlor)  Sədərək  Kiiltəpəsində 
əvvəlki  mərhələlərdən  başlanmış  ardıcıl  inkişat'ın  məntiqi  nəticəsi 
olaraq  yaşayış  məskəni  daha  da  genişlənmiş  və  şəhər  tipli  yaşayış 
məntəqəsinə  çevrilmiş-  dir.  Orta  əsr  Sədərək  şəhəri  iri  daşlardan 
hörülmüş  qalın  divarla  əhatələnmişdir.  2002-ci 
ildə  abidədə 
apardığımız arxeoloji  qazıntı  zaınanı  iri  həcmli  -  60  sm  x  100  sm,  70 
sm  x  90  sm  və  s.  ölçülü  daşlardan  hörülmiiş  2  m  enində  tikili 
qalığınm  aşkar  olunması  da  orta  əsrlərdə  bıı  şəhərdə  möhtəşəm 
binalann, möhkəmləndirilmiş qala  divarının  mövcudluğunu  göstərir.
Abidədən  toplanmış  orta  əsrlərə  aid  bəzi  gil  məmulatı  Sədərək 
muze-  yində  saxlanılır.  Bunlar  bir  ədəd  kiçik  həcmli  küpə,  bir  ədəd 
səhəng,  iki  ədəd  çıraq,  şirli  qab  hissələri,  bir  ədəd  saxsı  boru 
qalığıdır.
Küpə  sarımtıl  rəngli  gildən  yoğrulmuş  və  zəif bişirilmişdir.  Kiçik 
oturacaqlı,  qısa boğazlı  və  yastı  şar gövdəlidir (IX  tablo JVsl).
Səhəng  sarı  rəngli  gildən  yoğrulmuşdur. 
Kiçik  oturacaqlı, 
t  uzunsov-  ellipsvari  gövdəli,  hiindür  silindrik  boğazlıdır.  Boğazın 
ortasından  çiyin  his-  səyə  bitişdirilmiş  ilgəkvari  qulpu  sınmışdır. 
Çiyin  hissəyə  və  gövdənin  orta-  sına  cızma  iisulu  ilə  naxışlar 
çəkilmişdir.  Bir-birinə  çarpaz  çəkilmiş  xətlər  qarşı  tərəfləri  yuxarıda 
və  aşağıda  olan  bucaqlar  əmələ  gətirmişdir.  Hər  bir  bucağın 
daxilində  bir-birinin  əksinə  olmaqla  insan  sitəti  təsvir  edilmişdir. 
Gözlər  dairəvi  deşiklərlə,  qaş  və  ağız  isə  cızıııa  xətlərlə  verilmişdir. 
Çiyin  və  gövdəyə  çəkilmiş  naxışlar  bir-biri  ilə  tam  eyniyyət  təşkil 
edir (IX tablo JV«2).
Çıraqlar yalnız ölçülərinə görə  bir-birindən  fərqlənirlər.  Onlar orta 
əsrlərdə  geniş  istifadədə  olmuş  durna  çıraqları  formasındadır.  Hər 
ikisinin  ağız  kənarı  ilə  gövdəsinin  yuxarısmı  birləşdirən  ilgəkvari 
qulpu  vardır.  Birinin  boğazla  gövdəsinin  birləşdiyi  hissəsinə  iki 
basma  xətt çəkilmişdir.  Ouş  dimdiyinə  bənzəyən  çıxıntıları  sınnnşdır 
(IX tablo Jfe3,  4).
Bir  ədəd  boru  tipli  saxsı  məmulatı  iri  qum  qatışıqlı  gildən  yoğrul- 
muşdur.  Bir  tərəfı  sınmışdtr,  digər  tərəfı  sonluğa  doğru  azacıq 
genişlənir.  Üzərinə  konsentrik  dairəvi  cızma xətlər çəkilmişdir.
Şiıli  qab  hissələri  dalıa  narın  gildən  yoğrulmuşdur.  Açıq  və  tünd 
nıavi  rəngli  fonun  üzəıində  fırça  ilə  tünd  mavi  və  qəhvəyi  rənglə 
olduqca  səliqə  ilə  nəbati  naxışlar  çəkilmişdir.  Bu  hissələrin  hamısı 
çox  güıııan  ki,  geniş  ağızlı  kasa  tipli  qabların  oturacaqlarının 
qalıqlandır(IX  tablo JVy5).
Kültəpə  adlı  qədim  yaşayış  yerinin  yerüstü  təbəqələrinin  tamamilə 
dağıdılmasına  baxmayaraq  onıın  əhatə  etdiyi  sahəni  təqribən  izləmək 
müm-  kündür.  Yaşayış  yerinin  arxeoloji  materialları  son  tunc  -  ilk 
dəmir  dövründən  başlayaraq  son  orta  əsrlərədək  tarixi  mərhələni 
əhatə  edir.  Çox  güman  ki,  burada  mədəni  təbəqə  daha  qalın 
ohnuşdur.  Təəssüflər  olsun  ki,  vaxtilə  üç  hündür  təpədən  ibarət  olan 
kültəpələr 
iııdi 
ətraf  ərazilərdən 
seçilmir. 
Lakin 
arxeoloji 
materialların  çoxluğu  və  çeşidlərinin  müxtəlifliyi  bu  abidənin 
möhtəşəm  bir yaşayış  yeri  olduğunu  sübut edir (8,  36).
Burada  orta  əsrlər  dövründə  şəhər  tipli  yaşayış  məskəninin 
yüzilliklər  boyu  mövcud  olınası  yazılı  mənbələrlə  yanaşı,  abidənin 
ərazisindən  tapılan  maddi  mədəniyət  qalıqları  ilə  də  sübut  olunur. 
Buna  görə  də  müasir  dövrdə  Sədərək  qəsəbə  sakinlərinin  Kültəpə 
ərazisini  «Şəhər  yeri»  adlandırması  heç  də  təsadüfi  dcyildir. 
Abidənin  əhatə  etdiyi  sahədə  tikintidə  istifadə  olunmuş  iri  ölçülü  çay 
daşları  müşahidə  cdilir.  Buradakı  qədim  tikinti  qalıqları  orta  əsrlər 
dövründə  Sədərəyin  möhkəmləndirilmiş  qala  divarlarına  malik  bir 
şə-  hər  olduğunu  söyləməyə  imkan  verir.  Bu  dövrdə  Yaxın  Şərq 
ölkələrini  Ana-  dolu  və  Avropa  ilə  birləşdirən  ən  böyük  ticarət- 
karvan  yollarından  biri  məhz  Sodərəkdən  kcçmişdir.  Bu  isə  öz 
növbəsindo,  orta  əsr  Sədərək  şəhərinin  iqti-  sadi-ınədəni  cəhətdən 
inkişafına  böyük  təsir  göstərınişdir.  Şəhərin  xaraba-  lığından  əldə 
edilmiş  arxcoloji  matcriallar  da  burada  orta  əsrlərdə  iqtisadi 
baxımdan 
inkişaf  etmiş  şəhər  mədəniyyətinin  ınövcudluğunu 
göstərir.  Abi-  dədə  aşkar  edilmiş  şirli  və  şirsiz  saxsı  qabların,  daş 
məınulatının,  şüşə  qabla-  rın  və  ınetal  əşyaların  qalıqları  Sədərək 
şəhərinin  sənətkarlıq  mərkəzlərindən  biri  olmasına  dəlalət  edir. 
Bcynəlxalq 
əhəmiyyətli 
ticarət 
yolunun 
üzərində 
ycrləşməsi 
Sədərəkdə  müxtəlif  sənət  sahələrinin  inkişafına  təkan  vermişdir.

---

Şəhər  yerindən  əldə  edilmiş  keramika  məmulatı  qazan,  çölmək, 
səhəng,  dolça,  küp,  küpə  və  s.  saxsı  qabların  oturacaq,  gövdə,  qulp, 
boğaz  hissələrin-  dən  ibarətdir.  Şirli  saxsı  qablar  nəbati  (bitki)  və 
zoom orf  (heyvan,  quş)  təsvirlərilə,  romb,  kvadrat  üçbucaq  və  s. 
həndəsi  fıqurlarla  bəzədilmişdir.  Bu  ornamentlərdo  orta  əsr  Sədərək 
sənətkarlarının  zəngin  bədii  zövqü,  dünya-  görüşü  obrazlı  şəkildə  öz 
əksini  tapmışdır (8,  38).
Araz  və  Çapan  çayları,  bərəkətli  və  məhsuldar  torpaqlar  Sədərək 
düzənliyində  əkinçiliyin  inkişafı  üçün  əlverişli  şəraitin  olmasını 
şərtləndir-  mişdir.  Düzənlikdəki  əkin  sahələri  əsasən  Çapan  çayı 
vasitəsilə  suvarılmışdır.  XIX  əsr  rus  müəllifi  İ.Şopcn  Çapan  çayınm 
Sədərək  düzənliyindəki  əkinləri  suvarması  haqqında  məlumat 
vermişdir. 
Araz 
çayının 
yatağı 
isə 
Sədərək 
düzənliyinin 
səviyyəsindən  aşağıda  yerləşdiyindən  bu  çaydan  oradakı  əkin 
sahələrinə su qaldırmaq böyük çətinliklər törətmişdir (14).
Əkinçilikdə  üzümçülük  başlıca  sahə  olmuşdur.  XVII  əsr  türk 
coğrafı-  yaşünası  və  səyyahı  Övliya  Çələbi  də  Sədərəkdə  «saysız- 
hesabsız bağların və üzümlüklərin» olması  barədə  məlumat vermişdir 
(15).
«Şəhər  yerindən  diametri  12  sm  olan  saxsı  borular  aşkar 
edilmişdir.  Bu  borular  vasitəsilə  şəhərə  müasir  Sədərək  kəndindəki 
Qarasu bulağından su çəkilmişdir.  Sədərək şəhəri  məhz bu  su  xətti  ilə 
içməli  su  ilə təchiz edilirdi.
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  «Şəhər  yeri»nin  ərazisi  sovet 
hakimiyyəti  illərində  əkin  sahəsinə  çevrilmişdi.  Burada  aparılan 
təsərrüfat  işləri  zamam  torpağın  alt  qatlarından  iizərində  epiqrafik 
yazı  olan  qəbrüstü  daş  aşkar  edil-  mişdir.  Daşın  üstündə  burada dəfn 
olunmuş  şəxsin  adı  -  «Murad  ibn  Qutluq  bəy»  sözləri  yazılmışdır. 
Tarix  elmləri  namizədi  V.Məmmədovun  mülahizə-  lərinə  görə 
buradakı  «Qutluq»  adı  və  bu  məzarın  özü  XII  əsrin  ikinci  yarı-  sında 
Azərbaycan  Atabəylər  dövlətinin  hökmdarı  olmuş  Məhəmməd 
Cahan  Pəhləvanın  oğlu  Qutluq  İnancla  və  ya  onun  varislərindən  biri 
ilə əlaqədardır (5).
«Şəhər  yeri»ndən  əldə  ediləıı  ınaddi  ınədəniyyət  nümunələrinin 
təhlili  və  yazılı  mənbələrin  məlumatları  əsasında  burada  həyatın 
XVIII  əsrədək  davam  ctdiyini  söyləırıək  müınkündür.  Buradan  əhali 
tədricən  hələ  qədimlərdən  məskunlaşmış  indiki  Sədərək  kəndinə 
köçmüşlər (8,  39).
Əhalinin  Sədərək  şəhərini  həmişəlik  tərk  etməsinin  səbəbləri  bu 
günə  qədər  dəqiqləşdirilməmişdir.  Bununla  belə  şəhərin  yerləşdiyi 
coğrafi  mövqe  və  orta  əsrlər  dövründə  regionda  baş  verən  tarixi 
hadisələr  fonunda  bu  məsələ  ilə  bağlı  mülahizə  irəli  sürmək 
mümkündür.  Abidədən  toplanmış  arxeoloji  materiallar  Sədərək 
şəhərinin  X-XVIII  əsrlərdə  ınövcud  olduğunu  göstərir.  Bu  müddət 
ərzində  Sədərək  şəhərinin  yerləşdiyi  ərazi 
Sacilər,  Salarilər, 
Atabəylər,  Hülakilər,  Qaraqoyunlu,  Ağqoyunlu,  Səfəvilər,  Naxçıvan 
və  İrəvan  xanlıqları  kinıi  dövlətlərin  tərkibinə  daxil  olmuşdur. 
Əhalinin  Sədərək  şəhərini  tərk  ctməsi  çox  güman  ki,  ərazinin  XVII 
əsrin  sonu-XVIII  əsrin  əvvəllərində  Səfəvi-Osmanlı  müharibələrinin 
döyüş  meydanma  çcvrilməsi,  əldən-ələ  keçərək  dağıdılması  və  qarət 
olunması  səbəb  olınuşdur.  Abidədə  apardığımız  qazmtılar  zamanı 
geniş  sahədə  20-25  sm  qalınlığında  kül  qatı-  nın  qcydə  alınması  da 
burada  orta  əsrlərdə  dəhşətli  yanğınm  baş  vcrməsini  sıibut  edir  (8, 
40).
Orta  əsrlərdə  hcyvandarlıqla  ınəşğul  olan  Sədərək  əhalisi 
düzənlikdəki  gcniş  otlaqlardan  istifadə  ctmiş,  burada  mövsiimi 
yaşayış  məskənləri  salmış-  lar.  2001-ci  ildə  rayon  əra/isində 
apardığıınız  axtarışlar zamanı  Vəli  dağımn  şiınal  ətəklərində  bir  ncçə 
ycrdə  hcyvandarlara  məxsus  mövsüıni  xaraktcrli  bclə  yaşayış  ycrləri 
aşkar edilmişdir.
Ümumiyyətlə,  yazılı  mənbələrin  və  arxcoloji  ınatcrialhırm  təhlili 
əsasmda  bclə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  Sədərək  orta  əsrlərdə 
Azərbaycamn  orta  həcınli  şəhərlərindən  biri  olmuşdur(8,  40).
Sədərək  qalası  (7;  8).Naxçıvan  ərazisində  ycrləşən  qədiın 
qalaların  tədqiqi  Azərbaycan  xalqmm  qədiın  tarixini,  onun  ıncınarlıq 
və  hərb  sənəti  barədə  bilgilərini  və  həmçinin  Şərqiıı  digər  qüdrətli 
dövlətləri  ilə  əlaqələrini  bərpa  ctməyə  iınkan  vcrir.  Rcgionda  aşkar

---