SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

olunmuş  Oğlanqala,  Govurqala,  Çalxanqala,  Qızqalası,  Qazançı 
qalası  və  s.  tikilibrin  hər biri  Şərqin  eyni  tipli  abidələri  ilə  müqayisə 
edilə  biləcək möhtəşəm  abidələrdir.
2001-ci  ilin  avqust  ayında  Naxçıvan  arxeoloji  ckspedisiyasının 
Muxtar  Respublika  ərazisində  apardığı  tədqiqatlar  zamanı  bu  tip 
abidələr  sırasına  yeni  bir  ad  əlavə  olunmuşdur.  V.H.  Əliyev  və
S.H.Aşurov  Sədərək  rayonunda  eyni  adlı  qala  qeydə  alınış  və  orada 
ilkin tədqiqatlar aparmışlar.
«Sədərək  qalası»  (VII-VIII  tablolar)  eyni  adlı  kəndin  cənub-şərq 
qurtaracağında,  Şərur  rayonunun  Dəmirçi  kəndi  ilə  sərhəddə, 
Vəlidağın  şiş  zirvələrindən  birinin  üzərində  yeıiəşir.  Sədərək 
kəndinin  cənub-şərqini,  Də-  mirçi  kəndinin  isə  şimal-qərbini  əhatə 
edən  Vəlidağın  ən  hündür  zirvəsi  dəniz  səviyyəsindən  1242,2  m 
yüksəkdə  yerləşir.  Bu  iki  kəndin  sərhədində  Vəlidağdan  kiçik  bir 
silsilə  ayrılaraq  Araz  çayına  doğru  uzanır  və  sanki  Sodərək  və  Şərur 
düzənliklərini  bir-birindən  ayırır.  Bu  hissədə  dağın  zirvəsi  dəniz 
səviyyəsindən  955,2  yüksəklikdə  yerləşir  və  qalanın  narınqalası 
məhz bu  zirvədə  yerləşir.  Zirvənin  cənub  ətəkləri  çapılaraq  magistral 
yol  salınmış  və  beləliklə,  dağın  kiçik  bir  təpəşəkilli  hissəsi  Araz  çayı 
istiqamətdə  əsas  silsilədən  ayrı  düşmüşdür.  Bu  hisso  xalq  arasında 
«Çapacaq»  və 
ya  «Dəhnə  qapısı»  adlandırılır. 
Başlanğıcını 
Türkiyədən  alan  Araz  çayı  Vəlidağdan  1,52  km,  cənubda  labirintlər 
şəklində  burularaq  Şərur  düzü  istiqamətində  axımnı  davam  etdirir. 
Dağın  aşağı  ətəklərini  şərq,  cənub  və  qərb  istiqamotdo  bir  cərgə  qala 
divarları  əhatə  edir.  Divarlar  adətən  iri  sal  daşlardan  qurulmuşdur. 
Tikinti  zamanı  bərkidici  məhluldan  istifadə  olunmamışdır.  Əksər 
hissəsi 
dağıdılmış 
birinci 
qala 
divarının 
hündürlüyü 
dağın 
relyefındən  asılı  olaraq  müxtəlif  istiqamətlərdə  dəyişir.  Daha  çox 
təhlükənin  gözləndiyi  dağ  yamaclarında  divarlar  nisbotən  hündür  və 
əzəmətlidirlər (8, 40-41).
Sədərək  qalasının  aşkar  olunmasına  qədər  bu  qalanın  birinci 
divarımn  elmi  ədəbiyyatda  qədim  suvarma  sistemi  olması  fıkri 
möhkəmlənmişdi.  Bu  abidəni  qədim  suvarma  arxı  hesab  edən 
müəlliflərin  fıkrincə  guya  başlanğıcım  Arpaçaydan  götürən  və
təqribən  30  km  uzunluğunda  olan  «Fərhad  arxı»  e.ə.  I  minilliyin 
əvvəllərində  Sədərək  düzənliyindəki  əkin  sahələrinin  suvarılması 
üçün  çəkilmişdir.
Lakin  Sədərək  qalasında  aparılan  ilkin  elmi  araşdırmalar  «Fərhad 
ar-  xı»  barədə  fikirlərin  yanlış  olduğunu,  «Fərhad  arxı»  adlandırılan 
qədim abidənin  Sədərək  qalasının  məhz birinci  divarı  olduğunu  sübut 
etmişdir (8,  s.  43).
Narınqala  hissə  birinci  qala  divarlarından  fərqli  olaraq  dağın 
bütün  zirvəsini  əhatələyir.  Narınqalaya  çıxış  iki  istiqamətdə,  şimal 
(Sədərək  kəndi  tərəfdən)  və  cənub  (Dəmirçi  kəndi  tərəfdən) 
olmuşdur.
Sədərək  istiqamətdə  dağı  bir  cərgə  qala  divarı  əhatələyir  və 
ölçülərinə  görə  nisbətən  böyük  qala  qapısı  məhz  bu  istiqamətdə 
yerləşir.  Giriş  qapısının  eni  6  m-dir.  Qapının  yanları  bir  növ  bürcləri 
əvəz  edən  daxilə  doğru  düz  bucaq  formalı  hörgülərdən  ibarətdir. 
Bucaqların  qərb  tərəfi  sağa  və  sola doğru  dağ boyunca  uzanır.
Bu  hissədə  qala  divarları  iri,  qismən  yonulmuş  sal  daşları  üst-üstə 
qoymaq  yolu  ilə  hörülmüşdür.  Dağıdılmış  qala  divarlarının  qismən 
salamat qalmış  hissələrinin  bəzi  yerlərdə  hündürlükləri  1-1,5  m-dir.
Giriş  qapısından  sağ  tərəfdə,  dağm  bu  hissədəki  ən  hündür 
zirvəsində  dördkünc  bürc  qurulmuşdur.  Bu  bürc  çox  güman  ki,  əsas 
nəzarətçi  məntəqəsi  olmuşdur.  Dəniz  səviyyəsindən  955,2  m 
yüksəklikdə  yerləşən  bu  məntəqədən  cənuba  doğru  daha  iki 
dördkünc  planlı  gözətçi  məntəqəsi  yerləşir.  Bu  montəqəlordon  qərbo 
doğru  dağın  sıldırım  olduğu  nəzərə  alınaraq  qala  divarları 
qurulmamışdır.  Maraqhdır  ki,  bürclərin  hamısı  Şorur  düzünün  digor 
möhtəşəın 
qalası 
Oğlanqaladan 
fərqli 
olaraq 
dördkiincdürlor 
Oğlanqalada  bürclər dairovi  vo qövsvaridirlor.
Narınqalanın  conub-şorq  hissəsinin  quruluşu  daha  maraqlıdır.  Bu 
his-  sodo  qala  divarları  tcrraslara  uyğun  olaraq  pillolidir.  Qalaya 
Şorur düzü  isti-  qamotindən  olan  girişin  qarşısını  kosən  birinci  pillodo 
divarlar  qala  qapısı  vo  onun  hor  iki  torofındo  qurulmuş  dördkünc 
bürclorlo  tamaınlanır.  Lakin  bu  bürclər  ölçülorino  göro  kiçik 
olınuşdur  (1,5x1,5  m).  Çox  güınan  ki,  bu  bürc-  Iorin  hor  birindo  bir

---

döyüşçü  keşik  çəkmişdir.  Bu  qala  qapılarından  yuxaıya  doğru  olan 
terraslarda  bəzən  bir-birinin  yanında,  bəzən  isə  bir-birindən  azca aralı 
geniş  sahəli  (20-30  m2)  düzbucaq  formalı  yaşayış  binalarınm 
qalıqları  qalmışdır.
Şərur  istiqamətindən  qalaya  giriş  iki  dağ  yamacları  arasında 
qalmış  vadi  boyuncadır.  Bu  keçidin  sol  tərəfındə  Sədərək  qalasının 
narınqalası  yerləşir.  Lakin  sağ  tərəfdən  gözlənilən  təhlükənin 
qarşısım  almaq  üçün  Vəlidağın  zirvəsinə  doğru  uzanan  şərq 
hissəsində qala divarları  qurulmuşdur.
Sədərək  qalası  özünün  möhtəşəmliyi,  memarlıq  üslubu,  tikinti 
texni-  kasma  görə  Naxçıvan  bölgəsinin  digər  qədim  qalalarından 
fərqlənir.  Qalanın  tikilməsi  zamam  relyefə  uyğun  olaraq  tətbiq 
edilmiş  memarlıq  üsulu  Hett  memarlığına  daha  yaxındır.  Sədərək 
qalasınm  quruluşu  ilə  b.e.  ə.  XVIII-XIII  əsrlərdə  mərkəzi  və  şərqi 
Anadoluda 
mövcud 
olmuş, 
qədim 
dünyanm 
ən 
qüdrətli 
dövlətlərindən  biri  -  Hett  dövlətinin  paytaxtı  Hattuşa  şəhərinin  e.ə. 
XIII  əsrə  aid  qala  divarlarınm  qalıqlarının  ümumi  quruluşu  arasında 
uyğunluq  nəzərə  çarpır.  Şübhəsiz,  Sədərək  qalasında  gələcəkdə 
aparılacaq  arxeoloji  qazıntılar  bu  mülahizələri  tam  dəqiqləşdirməyə 
imkan verəcəkdir (8,  45).
Qalanın  tikinti  xüsusiyyətini  və  mədəni  təbəqəsinin  xüsusiyyətini 
öyrənmək  üçün  uc  yerdə  kəşfiyyat  şurfu  qazıldı.  Şurflardan  biri 
dağın  ətə- yindəki  birinci  qala  divarında,  ikisi  isə  narınqalada  qazıldı. 
Dağıdılmış  aşağı  qala  divarınm  2  m-lik  hissəsi  daxildən  təmizləndi. 
Müəyyən  edildi  ki,  qala  divarları  iki  cərgə  iri  qaya  parçalarından 
qurulmuş,  onların  arası  isə  kiçik  daşlarla  doldurulmuşdur.  Bu  sahədə 
aparılmış  qazıntılar  bir  daha  sübut  edir  ki,  dağın  ətəyini  kəmər 
şəklində  əhatələyən  bu  «Fərhad  arxı»  adlandırılan  hörgü  heç  də 
qədim  suvarma  sistemi  olmayıb  Sədərək  qalasınm  aşağı  mü-  dafiə 
istehkamıdır.
İkinci  şurf qalanın  narınqala  hissəsində  bir-birinə  bitişik  qurulmuş 
dördkünc  tikililərdən  birinin  daxilində  qazıldı.  Maraqlıdır  ki,  qazıntı 
sahə- sində  arxeoloji  matcriala rast gəlinmədi.
Üçüncü  şurf  narınqalanm  şimal  və  cənub  bürclərinin  arasında 
yerləşən  gözətçi  məntəqəsində  qazıldı.  Çox  zaman  bu  məntəqə  I  və 
ya  2  gözətçi  üçün  olmuşdur və o  bürc  xarakteri  daşımamışdır.  Burada 
da arxeoloji  materiala  rast gəlinmədi.
Arxeoloji  materiallar  əsasən  qalanın  cənub  ətəklərində,  şosse  yola 
tərəf  hissədən  əldə  olunur.  Onlar  müxtəlif  daş  alətlərdən,  saxsı 
məmulatından  və  muncuqlardan  ibarətdir.
Qara-qonur  rəngli  obsidian  nukleusun  bir  tərəfındən  qəlpələr 
qoparılıb.  ŞarşəkiIIi  nukleusun diametri  8,5  sm-dir.
Dən  daşlarının  hamısı  məsaməli  tuf  daşından  hazırlanmışdır. 
Onların hamısının  bir səthi  yaxşı  cilalanmışdır.
Təsərrüfat  küplərinin  hamısınm  gilində  narın  qum  qatışığı  vardır. 
Qara,  qonur  və  boz  rəngli  küplərin  ağız  kənarları  xaricə  doğru  enli 
kəmərşəkilli  çıxıntılıdır.  Bir  neçə  təsərrüfat  küpünün  gövdəsini  enli 
kəmər  haşiyələyir  və  əksər  hallarda  bu  enli  kəmərin  səthi  cızma 
üsulu  ilə dalğavari  naxışlanmışdır.
Küpələr  nisbətən  zərif  hazırlanmışdır.  Onların  əksəriyyəti  qısa 
boğazlı 
şargövdəlidirlər. 
Ağız 
kənarları 
geriyə 
qatlanır. 
Əksəriyyətində  dulus  çarxında  hazırlanma  izləri  aydın  bilinir.  Əksər 
hallarda  gövdələri  yapma  və  cızma  üsulları  ilə  həndəsi  motivlə 
naxışlanmışdır.  Bəzən  lentvari  yapma  kəmərin  üzərinə  maili 
çərtmələr  vurulmuşdur.  Bir  ədəd  kiçik  həcmli  küpün  ağız  kənarı 
geriyə  qatlanmış,  alçaq  boğazımn  aşağısım  basma  xətt  haşiyələyir. 
Gövdəsi-  nin  yuxarısmda  ilgəkvari  qulpu  vardır.  Qulpun  üzərindəki 
üfıiqi  deşik  xüsusi  çubuqla açılmışdır.
Kasa 
tipli 
qablar 
adətən 
geniş 
diametrlidirlər. 
Onların 
əksəriyyətində  ağız  kənarından  gövdəyə  oradan  isə  oturacağa  kcçid 
hiss  olunmur.  Kasaların  əksəriyyəti  daxildən  cızma  və  basma  üsulu 
ilə  naxışlanmışdır.  Kiçik  həcmli  kasalar  adətən  qulpsuzdurlar.  İri 
həcmli  kasaların  ağız  kənarına  birləşdiril-  miş  qulplar  şaquli  və  ya 
üfıqidirlər.  Onların  kiçik  dcşikləri  xüsusi  alətlə  açılmışdır.
Abidənin  aşağı  divarınm  yaxınlığında  yerüstü  aşkar  cdilmiş 
muncuqlar  4  ədəddir.  Onların  üçü  əqiqdən  doğranma  üsulu  ilə 
hazırlanmış  və  kiçik  diamctrlidiriər.  Bir  ədəd  ınavi  rəngli  pasta

---