Scientific progress
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ǀ
ISSUE 7 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
www.scientificprogress.uz
Page 1127
bo’lsa, uning to’shagi yoniga itni olib kelganlar. Bu odat «sagdid», «it nazari» deb yuritilgan. Shuning uchun qadimda o’lganlarning jasadi maxsus boqilgan itlarga em qilingan. Yoki Strabon sug`diylar va baqtriyaliklarning udumlari haqida yozar ekan, ularning qarigan kishini o’lmasa ham tirik holda itlarga berganlari haqida ma’lumot beradi. Qadimgi odamlar go’yo shu yo’l bilan marhumlar ruhini narigi dunyoga o’tkazib yuborganlar. Bunga qadimgi insonlarning totemistik ishonch-e’tiqodlari, ya’ni o’lgan kishi ruhining totem hayvonga ko’chib, qayta tirilishi haqidagi tushunchalari asos bo’lgan. Qadimgi qabrlardan it bosh suyagi topilgan. Ossuariylarga it tasviri solingan. Skiflar tirik itni o’lgan egasiga qo’shib dafn etganlar. It bu dunyoda ham, u dunyoda ham o’z egasining tinchini ta’minlaydigan qo’riqchi sifatida talqin etilgan. Demak, “it irillatar” odati orqali qiz-yigitning ruhi kelinlik va kuyovlik olamiga ko’chirilishi ko’zda tutiladi. “Alpomish” dostonida Barchinoyga uylangan Hakimbekning chimildiqqa kirishdan oldin bir qator udumlarga duch kelgani bejiz tasvirlanmagan. Chunki bu udumlar xalqimiz turmush tarziga xos bo’lib, hanuzgacha saqlanib kelayotir. Ularning doston syujetida aks ettirilishi orqali esa asar voqealarining hayotiyligi va ishonarliligi ta’minlangan. Masalan, dostonda kuyov Hakimbek har zamon salom solib, uydan ichkariga, chimildiqqa kirib o’tirgach, kelin yangalar uning izzatini qilib, oldiga dasturxon solishi va dasturxonga turli noz-ne’matlar, ayniqsa, qo’ylarning to’shini pishirib olib kelib qo’yishi tasvirlangan. Bu udum xalq orasida “to’qqiz tovoq” deb yuritiladi. Kuyov o’z navkarlari bilan bu noz-ne’matlardan, taomlardan xo’p eb, to’yib olishadi. Buning ustiga ularga turli sarpolar ham beriladi. Shundan so’ng kuyovnavkarlar chiqib, tarqalishadi. Ular ketgach, kelinning yangalari va dugonalari uni kuyovning qoshiga olib kelmoqchi bo’lib, “ko’plashib kelinni o’rtaga olib, baxmal qoplangan oq kigizga solib, “qadimgi rasmimizni qilamiz”, deb ko’tarib”, qizni chimildiqqa olib kiradilar. Bundan keyin xotinlar rasmini qilib: “choch siypatar”, “qo’l ushlatari” udumlarini amalga oshirishadi. Ayniqsa, bunda bir necha yangalarning sho’xlik qilib, kuyovga luqmalar tashlashi unga ruhan ko’tarinkilik bag`ishlagan. Shu kecha kelin va kuyov tonggacha o’zlariga atalgan baxmal o’tovda yolg`iz qoldirilgan. Dostonda Barchinoyning kelin qilib Qalmoqdan Boysunga uzatilishi voqeasi tasvirlanar ekan, bunda yana bir o’zbekona urflarimizdan biri – “Erga ko’rsatdi” rasmi nomi tilga olingan. Unga ko’ra, kelinning otasi bir qo’yni so’yib, kuyovni chaqirib, ziyofat bergan, unga va yaqinlariga sarpolar ulashgan. So’ngra yo’lga otlangan kelin- kuyovlarga ota “oq fotiha” bergan. Dostonda Boysarining Barchinni uzatayotgandagi so’zi, ota sifatidagi olqishi shunday berilgan: Jonim bolam, Barchin, ko’ngling bo’lmagin, Otam qoldi, deb sen xafa bo’lmagin, Ko’p yashagin, ko’p yilgacha o’lmagin, Yaxshilik ko’r, yomonlikni ko’rmagin....
|