Sanoat korxonalarining rivojlanishida mehnat resurslarining tutgan o’rni

---

Sanoat korxonalarining rivojlanishida mehnat resurslarining 
tutgan o’rni 
 
Gulrukh Djumanazarovna Khasanova 
Sohibjon Sobirovich Sadirov 
Buxoro muhandislik-texnologiya instituti 
Annotatsiya
: Maqolada sanoat korxonalarining rivojlanishida mehnat 
resurslarining tutgan o’rni to’g’risida fikr yuritilgan. Shuningdek maqolada mehnat 
resurslarining guruhlanishi, korxonaning mehnat resurslari, korxona mehnat 
resurslarining tasnifi, mehnat resurslarining belgilari to’g’risida to’liq bayon etilgan. 
Kalit so’zlar
: mehnat resurslari, ishchi kuchi, ishlab chiqarish, asosiy mehnat 
resurslari, yordamchi mehnat resurslari, qo’shimcha mehnat resurslari, sanoat 
korxonaning mehnat resurslari, personal, mehnat resurslarining belgilari 
In the development of industrial enterprises the role of labor 
resources
 
 
Gulrukh Djumanazarovna Khasanova 
Sokhibjon Sadirov 
Bukhara Institute of Engineering and Technology 
Abstract:
The article discusses the role of labor resources in the development of 
industrial enterprises. Also, the article fully describes the grouping of labor resources, 
labor resources of the enterprise, classification of labor resources of the enterprise, 
signs of labor resources. 
Keywords:
labor resources, labor force, production, main labor resources, 
auxiliary labor resources, additional labor resources, labor resources of the enterprise, 
personnel, signs of labor resources 
O’zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlari 
shakllanishi mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari rivojlanishi va mavqeini tubdan 
o’zgartirmoqda. Turli xil mulk, hajmi va faoliyati turlicha bo’lgan korxonalarning 
mavjud bo’lishi yangi iqtisodiy, va huquqiy munosabatlar shakllanishiga sabab 
bo’lmoqda. Bu holat insonlar o’rtasidagi munosabatlarga ham o’z ta’sirini 
ko’rsatmokda, ularning mulkka, olinayotgan natija va uning samaradorligiga bo’lgan 
qarashi tubdan o’zgarib bormoqda. Bu jarayonlar aholini ish bilan ta’minlash va bu 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1477

---

orqali ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish, eng avvalo, mavjud mehnat 
resurslaridan samarali foydalanishga bog’liq. 
Mustaqillik yillarida to’plangan tajriba va oxirgi yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy 
jaryonlarni chuqur ilmiy tahlil qilish asosida uning ob’ektiv qonuniyatlarini tadqiq 
qilish, shulardan kelib chiqqan holda aniq xulosalar chiqarish hamda amaliy tadbirlar 
belgilash mumkin. Vaholanki, barqaror rivojlanib boruvchi mehnat resurslaridan 
samarali foydalanish tom ma’noda o’ziga xos tamoyillarga asoslangan mehnat 
resurslarini hududiy taqsimlash, tabiat bilan jamiyatning qonun va qonuniyatlarini 
anglash, ushbu jarayonlarni chuqur tahlil qilish, ilmiy ishlanmalar ishlab chiqish va 
ularni amaliyotga qo’llashni nazarda tutadi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida mehnat ishlab chiqarish omillaridan biri bo’lib, 
undan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan foydalanishning bilvosita ifodasi 
mavjud mehnat resurslaridan foydalanish hisoblanadi. Mehnat resurslarini ikkita 
asosiy jihatda ko’rib chiqish mumkin: a) milliy iqtisodiyot tizimining mehnat 
resurslari; b) korxona ishchi kuchi.
Umumiy iqtisodiy mazmun jihatidan: mehnat resurslari - bu, eng avvalo, 
mehnatga layoqatli yoshdagi aholini o’z ichiga olgan qonun hujjatlariga muvofiq 
mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar yig’indisidir.
 
Mehnat resurslari – haqiqiy 
natijalarda maqsadlarga erishish uchun kadrlar imkoniyatlari to’plami. Ular samarali 
mehnat (qarorlar, harakatlar) orqali samarali natijaga erishish uchun zarur bo’lgan 
xodimlarning kasbiy va malakasini aks ettiradi. 
Mehnat resurslari faoliyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi, 
chunki ular natija beradi. Genri Fordning so’zlaridan: "Mening asosiy kapitalim 
odamlardir. Ular men uchun hamma narsani anglatadi. Va ular meni boyitadi "degan 
xulosadan kelib chiqadiki, samarali natijalarga erishish darajasida inson resurslarini 
boshqarish muhim rol o’ynaydi. 
Mehnat resurslari deb, o’zining aqliy va jismoniy mehnati bilan ijtimoiy ishlab 
chiqarishda ishtirok etadigan mehnatga qobiliyatli kishilar to’plamiga aytiladi. Bu 
ta’rifdan shu narsa kelib chiqadiki, mehnat resurslari o’ziga iqtisodiyotda mehnat 
bilan band bo’lgan kishilarni ham, mehnat bilan band bo’lmasa ham mehnat qilishlari 
mumkin bo’lgan kishilarni ham qamrab oladi. Boshqacha aytganda, mehnat resurslari 
haqiqiy (real) va potensial xodimlardir.
Mehnat resurslari
 
- mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi qismi, 
iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar, 60 
yoshgacha bo’lgan erkaklar mehnat resurslariga kiritiladi (1-chizma). 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1478

---

 
1-chizma. Mehnat resurslarining guruhlanishi
1
Korxonaning mehnat resurslari korxona resurslarining boshqa turlaridan shunisi 
bilan farq qiladiki, har bir xodim o’ziga taklif qilingan shartlardan voz kechishi va 
mehnat sharoitlarini o’zgartirishni talab qilishi va nihoyat o’z xohishi bilan korxonani 
tark etishi mumkin. Shuning uchun korxonaning mehnat resurslaridan foydalanish 
samaradorligini tahlil qilish va baholash korxonaning iqtisodiy rivojlanishini 
boshqarishning asosiy masalalaridan biridir (1-jadval).
1-jadval 
Sanoat korxonalarining mehnat resurslari
Tushunchalar 
Tasniflanishi 
Sanoat korxonalarining mehnat resurslari - bu 
tashkilotning asosiy faoliyatida, shu jumladan ishlab 
chiqarish, tijorat, boshqaruv va boshqa jarayonlarda 
ishlaydigan xodimlardan foydalanish 
Bunday yondashuv ishlab chiqarishning maxsus omili 
sifatida 
mehnat 
resurslarining 
tashkiliy 
va 
amaliy 
xususiyatiga asoslanadi. Biroq, bu talqin alohida iqtisodiy 
kategoriya sifatida mehnat resurslari mazmunini sifat va 
miqdor jihatdan belgilashni nazarda tutmaydi. 
Sanoat korxonalarining mehnat resurslari (personal) - 
mehnat shartnomasi bilan tartibga solinadigan 
korxona bilan munosabatlarda bo’lgan shaxslar 
yig’indisi. 
Ushbu ta’rifdagi asosiy jihat - bu individual xodim va ish 
beruvchi o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy tabiati. 
Biroq, ushbu kontseptsiyaga amal qilgan holda, bitta 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning mehnat resurslaridan qanday 
va qanchalik samarali foydalanilishini oldindan aniqlab 
bo’lmaydi. 
Tashkilotning mehnat resurslari - bu tashkilotning 
xodimlari, 
shu 
jumladan 
barcha 
xodimlar, 
shuningdek, ishlaydigan mulkdorlar va mulkdorlar. 
Ushbu ta’riflar korxonaning mehnat resurslarini talqin 
qilishda mavjud soddalashtirilgan yondashuvga xos bo’lib, 
unda turli mualliflar bunday ta’riflardan foydalanishni taklif 
qilishadi.: Ushbu yondashuv nuqtai nazaridan mehnat 
resurslari boshqaruv siyosati nuqtai nazaridan tavsiflanadi, 
bu esa mehnat resurslarining maqsadli belgilanishini ishlab 
chiqarish omili sifatida emas, balki butun korxona 
xodimlarining elementi sifatida baholash imkonini beradi. . 
Xulosa qilish mumkinki, agar aniqlovchi omil mehnat 
resurslarining ishlab chiqarish-maqsadli maqsadi emas, 
balki korxonaning inson va kadrlar salohiyati bo’lsa, 
bunday yondashuv maqsadga muvofiqdir. Boshqa hollarda, 
bu yondashuvdan foydalanish maqsadga muvofiq emas. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning mehnat resurslari 
ma’lum malaka talablariga javob beradigan, uning 
ish haqi fondiga kiritilgan, to’g’ri o’qitilgan 
xodimlarning butun majmuasini o’z ichiga oladi. 
Mehnat resurslari - bu ham ishchi kuchi, ham 
tadbirkorlik elementlari bo’lib, ular biznesni tashkil 
etishga va tavakkal qilishga qodir, o’z faoliyati 
natijalari uchun javobgardir. 
1
Муаллиф изланишлари асосида ишлаб чиқилган 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1479

---

Sanoat korxonalarining mehnat resurslari - bu korxonada shtat jadvaliga 
muvofiq ish bilan ta’minlangan va turli kasb-hunar va malaka guruhlariga mansub, 
ushbu korxonada ish haqi oladigan xodimlarning umumiy yig’indisi. Ushbu 
yondashuv korxonaning mehnat resurslarini eng keng qamrovli talqin qilishni 
nazarda tutadi, unga ko’ra ular ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng muhim 
elementlaridan biri bo’lib, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligining o’sish 
sur’atlarini, mahsulot sifatini va korxonaning muvaffaqiyatli ishlashini belgilaydi.
Sanoat korxonalarining mehnat resurslari uning potensial ishlab chiqarish va 
iqtisodiy samaradorligini tavsiflaydi va moddiy ne’matlar va xizmatlar yaratish 
mehnat jarayonidan tashqarida amalga oshirilmaydigan jismoniy, aqliy va ma’naviy 
qobiliyatlarning kombinatsiyasiga ega bo’lgan mehnatga layoqatli ishchilar sonida 
ifodalanadi. Shunday qilib, mehnat resurslari korxonalar salohiyatining juda ko’p 
qirrali elementi hisoblanadi, chunki ular fan va ishlab chiqarish texnologiyalarining 
hozirgi rivojlanish darajasida foydalanish mumkin bo’lgan mehnat miqdori va sifatini 
belgilaydi.
Umuman olganda, korxonaning mehnat resurslari birinchi navbatda sanoat va 
sanoat bo’lmagan xodimlarga bo’linadi.