Sanoat korxonalarining rivojlanishida mehnat resurslarining tutgan o’rni

Sanoat va ishlab chiqarish xodimlari
ga bevosita ishlab chiqarish va unga xizmat 
ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan ishchilar: ishlab chiqarish sexlari va uchastkalari 
ishchilari, zavod laboratoriyalari va boshqaruv xodimlari kiradi. Shunday qilib, 
korxonaning sanoat va ishlab chiqarish resurslari korxonaning asosiy iqtisodiy 
faoliyatida bevosita ishtirok etadi.
Sanoat bilan bog’liq bo’lmagan xodimlar
ga nosanoat sohasida ishlaydigan 
ishchilar kiradi: uy-joy kommunal xo’jaligi, bolalar bog’chalari, korxonaga tegishli 
oshxonalar va boshqalar. Binobarin, korxonaning asosiy iqtisodiy faoliyatini tashkil 
etuvchi sohaga xizmat ko’rsatishda noishlab chiqarish mehnat resurslaridan 
foydalaniladi.
Amalga oshirilgan funktsiyalarning tabiatiga ko’ra mehnat resurslari to’rt 
toifaga bo’linadi: a) ishchilar; b) rahbarlar; v) mutaxassislar; g) xodimlar. 
Ishchilar
ga moddiy boyliklarni yaratish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi, 
shuningdek, ta’mirlash, yuk tashish, yo’lovchilarni tashish, moddiy xizmatlar 
ko’rsatish va boshqalar bilan shug’ullanadigan shaxslar kiradi.
Rahbarlar
tarkibiga korxonalar va ularning tarkibiy bo’linmalari rahbarlari 
lavozimlarida ishlaydigan xodimlar kiradi. Umumiy boshqaruv tizimida egallagan 
darajaga ko’ra, barcha rahbarlar uch turga bo’linadi: 
Kichik bo’g’in rahbarlari
- 
bularga ustalar, ustalar, kichik ustaxonalar boshliqlari va boshqalar kiradi. 
O’rta 
bo’g’in rahbarlari
- bularga korxonalar direktorlari, birlashmalarning bosh 
direktorlari, yirik ustaxonalar rahbarlari kiradi. 
Yuqori bo’g’in rahbarlari
- moliyaviy 
va sanoat guruhlari rahbarlari, yirik birlashmalarning bosh direktorlari. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1480

---

Mutaxassislar
orasida buxgalterlar, iqtisodchilar, muhandislar bor.
Xodimlar
- hujjatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish, buxgalteriya hisobi va 
nazorati, iqtisodiy xizmatlar bilan shug’ullanadigan xodimlar. Bularga ta’minot 
agentlari, mashinistlar, kassirlar, kotiblar, xronometrlar, ekspeditorlar kiradi.
Sanoat korxonalari mehnat resurslarining tasnifi 
 
2-chizma. Sanoat korxonalari mehnat resurslarining tasnifi 
Shuni ta’kidlab o’tish zarurki, korxonaning inson resurslarini boshqarish 
samaradorligini oshirish uchun, masalan, yoshi, jinsi, ish staji, ma’lumoti va 
boshqalar bo’yicha boshqa tasniflardan foydalanish mumkin. Natijada, mehnat 
resurslari tabiiy va ortirilgan xususiyatlariga qarab, ishchilarning statistik taqsimoti 
va harakatiga qarab mehnat resurslari holatini aks ettiruvchi, shuningdek, individual 
xususiyatlar bo’yicha umumiy va tahliliy ma’lumotlarni taqdim etadigan maxsus 
tuzilishga ega bo’ladi.
Ushbu tasnifga ko’ra, alohida korxona ichidagi asosiy faoliyatning xarakteri va 
mazmuniga qarab, mehnat resurslari beshta xususiyatga bo’linadi (2-jadval). 
2-jadval 
Mehnat resurslarining belgilari 
№ 
Belgisi 
Tasnifi 
1. 
Kategoriya 
Bunda toifa deganda xodimlar band bo’lgan iqtisodiy faoliyat sohasi tushuniladi va toifalar 
bo’yicha xodimlarning nisbati korxona mehnat resurslarining umumiy tarkibini tavsiflaydi. 
Ishchilarning toifalarga bo’linishi funktsional mehnat taqsimotiga asoslanadi. 
2. 
Lavozim 
Lavozim - bu muayyan rasmiy vazifalarni bajarish va muayyan mas’uliyat bilan bog’liq 
lavozim. Lavozimlar korxona tuzilmasi bo’yicha guruhlarga bo’linadi va mavjud lavozimlar 
ro’yxati ma’lum bir korxonaning shtat jadvalida mustahkamlanadi 
3. 
Kasb-hunar 
Kasb - bu umumiy yoki maxsus ta’lim va amaliy tajriba orqali egallanadigan muayyan bilim 
va mehnat ko’nikmalarini talab qiladigan faoliyat turi. 
4. 
Mutaxassislik Mutaxassislik - muayyan kasb doirasidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan va 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1481

---

xodimlardan qo’shimcha maxsus bilim va ko’nikmalarni talab qiladigan faoliyat turi. 
5. 
Malaka 
Malaka xodimning mutaxassislik bo’yicha bilim darajasini va mehnat ko’nikmalarini 
belgilaydi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, kadrlarni shakllantirish va ulardan foydalanish 
jarayonini samarali boshqarish uchun mehnat resurslarini tasniflashning boshqa 
turlari ham qo’llaniladi: jinsi va yoshi bo’yicha, ish stajiga ko’ra, mulkka munosabati 
bo’yicha, mehnat munosabatlari tasnifi bo’yicha.
Mehnat resurslari ishlab chiqarishning ajralmas, eng muhim elementidir. Mehnat 
resurslari bo’lmasa, ishlab chiqarishni tasavvur qilib bo’lmaydi, chunki mehnat ishlab 
chiqarishning eng faol elementi bo’lib, bu ishlab chiqarishning qolgan ikkita tarkibiy 
qismidan - mehnat vositalari va mehnat ob’ektlaridan samarali foydalanish imkonini 
beradi.
Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishning ahamiyati 
shundan iboratki, busiz milliy iqtisodiyot, uning barcha tarmoqlari, jumladan, savdo 
ham raqobatbardosh faoliyat yurita olmaydi. Mehnat resurslaridan foydalanish 
samaradorligi pastligi va mehnat unumdorligining pastligi tufaylidir.
Bugungi milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida O’zbekistonda 
sanoat korxonalarini yanada rivojlantirishda mehnat resurslaridan samarali 
foydalanishni quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirish maqsadga muvofiq: 
✓
barqaror o’sib kelayotgan mehnat resurslaridan yanada samarali foydalanish 
uchun mehnat bozorini modernizatsiya qilish;
✓
mamlakat 
mehnat 
bozorini 
bozor 
prinsiplariga 
asoslangan 
holda 
takomillashtirish, bunda samarali bandlik hamda yuqori malakali, yuqori ish haqi 
bilan ta’minlangan yangi ish o’rinlarini tashkil qilish siyosatiga o’tishga alohida 
e’tibor berish;
✓
korxona va tashkilotlarda kadrlarni tayyorlash, malakasini muntazam ravishda 
oshirib borish, ularni moddiy va ma’naviy rag’batlantirishni bozor prinsiplari asosida 
takomillashtirish va hokazo.