Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

dane   (takim   pojęciem   jest   na   przykład   pojęcie   przyczynowości,   wzgl.

pojęcie związku przyczynowego). Nawet gdy przyjmiemy za Kantem, iż nie

dysponujemy innymi środkami obiektywizacji danych niż za pomocą tego

rodzaju   czystych   pojęć   intelektu,   to   z   tego   nie  wynika,   że  ‘świat   sam   w

sobie’ nie jest powiązany związkami przyczynowymi. Możemy oczywiście

sformułować hipotezę, że być może świat jest zupełnie inny, niż to się nam

wydaje,  gdy posługujemy się kategoriami,  ale będzie to wyłącznie czysto

hipotetyczny agnostycyzm co do prawdziwej natury świata.

Po drugie, wydaje się, że Kant notorycznie miesza, wspomniane już

wyżej   dwa   odmienne   problemy,   a   mianowicie   problem   wiedzy   z   jednej

strony,   z   problemem   konstytucji   świata   zmysłowego   z   drugiej.   Gdy

widzimy ruch jednej kuli, a potem ruch drugiej kuli, to już same te obrazy,

czy   to   wzięte   z   osobna,   czy   jako   następujące   po   sobie,   stanowią   pewne

jedności   doświadczenia   zmysłowego.   Kant   nigdzie   nie   pokazał,   jak   z

nieuformowanych   przedmiotowo   wrażeń   (Empfindung),   których   istnienie

przyjmował, powstają jedności zmysłowego doświadczenia i trudno mu jest

z tego robić poważany zarzut, gdyż nie można nawet sobie wyobrazić, jak

tego   rodzaju   demonstracja   genezy   jedności   świata   przedmiotowego   z

wrażeń zmysłowych mogłaby wyglądać.

  Inną   rzeczą   jest   natomiast   obiektywizacja   pierwotnie   danych

jedności   doświadczenia   zmysłowego   w   sądach.   Tego   rodzaju

obiektywizacja   może   oznaczać,   że   spostrzegane   przez   następstwo

przedstawień   -   ruch   jednej   kuli,   a   potem   ruch   drugiej   -   faktycznie   ma

miejsce, a więc że nie jest ono tylko złudzeniem. Obiektywizacja ta może

też mieć charakter sądu uznającego, że nie będące złudzeniem następstwo

jedności   zmysłowego   doświadczenia,   jest   konieczne   w   tym   sensie,   iż

zawsze ruch jednej kuli i zderzenie drugą powoduje ruch drugiej kuli. Czy

jednak spostrzegając następstwo danych zmysłowych zawsze przypisujemy

im   konieczność?   Czy   kategoria   przyczynowości,   nawet   w   naukach

przyrodniczych,   występuje   tam   wraz   z   supozycją   wiedzy   koniecznej?   Co

ważniejsze   jednak,   czy   obiektywizacja   wrażeń   zmysłowych,   które   nie

posiadają   żadnego   uformowania   przedmiotowego,   z   jednej   strony,   i

kauzalna   obiektywizacja,   to   znaczy   obiektywizacja   przypisująca

przyczynową     konieczność   następowaniu   po   sobie   jedności   zmysłowego

doświadczenia, nie są dwiema różnymi rzeczami? Jeżeli są to dwie różne

rzeczy   -     a   wydaje   się,   że   są   -   to   skąd   Kant   widział,   że   po   tej   ‘drugiej

stronie’   istnieją   wyłącznie   pozbawione   jakiegokolwiek   uformowania

przedmiotowego   wrażenia,   które   są   przez   intelekt   dopiero   niejako

‘układane’,   czy   syntetyzowane   do   postaci   różnorodności   przedmiotów,   z

którą   faktycznie   mamy   do   czynienia.   Być   może   więc   -   wbrew   tezie

idealizmu   -   intelekt   nasz   nie   formuje   ‘czystych’   wrażeń,   lecz   zastaje

przedmioty i je - realistycznie - odzwierciedla, a zatem nie jest on instancją

formującą, lecz odczytującą dane i powiązania pomiędzy nimi. Wydaje się,

ż

e na te pytania nie ma u Kanta odpowiedzi, a nawet samej tylko sugestii

61

---

wersja robocza: maj 2007

takiej odpowiedzi, a stąd można wnosić, że idealizm nie wynika z tego, co

Kant nazwał dedukcją transcendentalną.

Ostatnia   kwestia,   którą   chciałbym   tu   poruszyć,   dotyczy

z a l e ż n o ś c i   p o m i ę d z y   i d e a l i z m e m   a   z a s a d n i c z y m i

p r o b l e m a m i   t r a d y c y j n e j   m e t a f i z y k i .  Dość często   pojawia  się

błędna   interpretacja,   według   której   miałoby   być   tak,   że   to   idealizm

transcendentalny   był   przyczyną,   z   powodu   której   Kant   zdiagnozował

niemożliwość   rozstrzygnięcia   zasadniczych   kwestii   metafizycznych.

Pominąć   należy   oczywiście   takie   rozumienie   słowa   ‘metafizyka’,   przy

którym   jest   ono   równoznaczne   ze   słowem   ‘filozofia’,   bo   wtedy   u   Kanta

będziemy mieli do czynienia z ‘pełnokrwistą’ metafizyką, gdyż jego Krytyki

zwierają   spekulatywne   teorie   filozoficzne,   a   więc   teorie   metafizyczne   na

temat sposobu działania i możliwości poznawczych ludzkiego umysłu. Gdy

zatem kursuje przekonanie, że idealizm transcendentalny czyni metafizykę

niemożliwą,   to   chodzi   o   tzw.   ‘wielkie’   problemy  metafizyczne,   a  więc   o

istnienie   Boga,   duszy,   wolności   itp.   Czy   tak   jednak   u   Kanta   jest

rzeczywiście?   

W Krytyce czystego rozumu znajduje się rozdział dotyczący czterech

zasadniczych   antynomii   metafizycznych,   które   Kant   formułuje

każdorazowo   w   postaci   tezy   i   antytezy.  D o m n i e m y w a n a   p r z e z

K a n t a   a n t y n o m i a l n o ś ć   polegać   ma   na   tym,   że   można   podać   tak

samo   dobre   racje   na   rzecz   zarówno   tezy,   jak   i   antytezy.   Pierwsze   dwie

antynomie,   tzw.  a n t y n o m i e   m a t e m a t y c z n e ,   przedstawiają   się

następująco: 1. teza: świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni -

antyteza: świat nie ma żadnego początku i żadnych granic w przestrzeni; 2

teza: każda substancja złożona w świecie składa się z prostych elementów -

antyteza:   nie   istnieje   nic   prostego.   Dwie   następne   antynomie,   tzw.

a n t y n o m i e   d y n a m i c z n e ,   to:   3.   teza:   istnieje   wolność   w   sensie

transcendentalnym,   to   znaczy   zdolność   do   bycia   absolutnym,

bezprzyczynowym   początkiem   określonej   serii   skutków   -   antyteza:

wszystko w świecie dzieje się wyłącznie według praw natury; 4. do świata

należy   -   czy   to   jako   jego   część,   czy   jako   jego   przyczyna   -     absolutnie

konieczna istota - antyteza: nie istnieje nic absolutnie koniecznego.

Idealizm   transcendentalny   stanowi   według   Kanta   rozwiązanie   dla

dwóch pierwszych antynomii w ten sposób, że zarówno teza jak i antyteza

są fałszywe: światu nie można przypisywać ani predykatu tezy ani antytezy,

z   odrzucenia   tezy   nie   wolno   wnioskować   o   obowiązywaniu   antytezy   i

odwrotnie,   gdyż   wszystkie   przedmioty   w   czasie   i   w   przestrzeni,   a   więc

wszystkie przedmioty możliwego doświadczenia, nie są niczym więcej niż

tylko zjawiskami, a zatem tak jak są one naocznie przestawiane, to znaczy

jako   rozciągłe   przestrzennie   przedmioty   lub   jako   serie   przedstawień,   nie

mają żadnego istnienia w sobie. W wypadku antynomii dynamicznych oba

przeciwne twierdzenia mogą być natomiast prawdziwe, a to w ten sposób,

ż

e pierwsze z nich dotyczy świata zjawisk, natomiast drugie odnosi się do

ś

wiata pozazjawiskowego.

62

---