Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Rəsm-qalereya”
- “Zic Elxani”
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Əttaharə”
381 “Elmlər Akademiyası” yaradılmışdı. Təəssüflər olsun ki, Marağadakı “Elmlər Akademiyası”nı uzun müddət qoru- yub saxlamaq mümkün olmadı. Əks halda orada bütün elmlərin inkişaf etdirilməsi üçün bəşəriyyətə qiymətli kadr- lar hazırlanacaq, əldə edilən elmi nailiyyətlər dünya elm xəzinəsinə qiymətli kəşflər olacaqdı. 7. Astronomik müşahidələri keyfiyyətli aparmaq üçün Marağa rəsdxanasında Tusinin rəhbərliyi altında beş yeni cihaz icad olunur: Göy cisimlərinin üfüqi koordinatlarını təyin edən alət, Günəşin meridianda hündürlüyünü təyin edən alət, müasir universal alətin ibtidaisi olan fırlanan kvadrant, Yer qlobusu, Ulduz və ya Göy qlobusu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin alətlərdən gələcəkdə Uluq- bəy, Kopenhagen və hətta Caypur rəsədxanalarında istifadə olunmuşdu. Sonradan həmin alətlər daha da təkmilləşdiri- lərək, dəqiq astronomik müşahidələrin aparılmasına cəlb edilmişdi. Maraqlısı odur ki, 1279-cu ildə Marağa rəsəd- xanasında hazırlanan ulduz qlobusu dünyada ən qədim ulduz qlobusu sayılır və hazırda o, Drezden şəhərində “Rəsm-qalereya” muzeyinin fizika-riyaziyyat salonunda saxlanılır. 8. Admiral Piri Rəisin “1513”-cü ildə tərtib etdiyi xəritə 1929-cu ildə İstanbulda tapılandan sonra mütəxəssislərin ixtiyarına verilir. Xəritə tədqiq edilərkən əsl sensassiya baş
382 verir; Xəritənin surəti, yaşı təxminən 6000 il olan qədim manuskriptlərdən çıxarılmışdır. Əlbəttə, bu yalnız Antark- tidanın konturları çəkilmiş hissəyə şamil oluna bilər. Həmin xəritənin tədqiqi ilə məşğul olan professor Çarlz Hepqud bildirmişdi ki, xəritə tərtib edilən zaman bir neçə qədim manskriptlərdən istifadə olunmuş və həmin xəritənin koordinat toru çəkilərkən, tərtibatçı sferik triqonometri- yadan agah idi. Bu işin öhdəsindən isə, yalnız, sferik triqonometriyanın mükəmməl bilicisi və riyazi triqono- metriyanın banisi olan, zəmanəsinə görə astronomik cihaz- lardan və alətlərdən peşəkarcasına istifadə etmiş, 256 şəhərin dəqiq koordinatlarını göstərmiş, Yer səthinin uzun- luq ölçüsünü zəmanəsinə görə daha dəqiq göstərmiş Tusi gələ bilərdi. Məhz bunun nəticəsində görkəmli Azərbaycan alimi sıfırıncı meridianı Atlantik okeanının şərq sahilində yox, Cənubi Amerikanın ucqar şərq hissəsində, hazırda San-Roka burnu yerləşən yerdə təyin etmiş və bununla da Amerika qitəsinin kəşfini xeyli tezləşdirmişdi. Təəssüflər olsun ki, Xristofor Kolumb şəxsi ambisiyasına görə həmin mənbənin varlığını dünya ictimaiyyətindən gizlətmiş və nəticədə isə Tusinin bu işdəki əhəmiyyətli rolu heçə endirilmişdi. 9. Abbasi sülaləsinin hökmranlığı dövründə, Bağdadda qiymətli əsərlərlə zəngin olan möhtəşəm bir kitabxana
383 yaradılmış və həmin əsərlər Xilafətin paytaxtına, əsasən ərəblər tərəfindən işğal edilmiş şəhərlərdən, o cümlədən, İsgəndəriyyədən gətirilmişdi. Tusi Bağdad şəhərində olan- da, gələcəkdə “admiral Piri Rəisin xəritəsi” kimi tanınacaq, həmin xəritənin bəzi parçaları ilə üzləşir və tarixi materialın tədqiqinə başlayır. Azərbaycan alimi İspaniya-dan tutmuş Çinə qədər, öz dövründə məşhur olan 256 şəhərin coğrafi koordinatlarını demək olar ki, çox dəqiqliklə göstərmişdir. Mənim fikrimcə, koordinatlar təyin edilərkən, həmin xəritə Antarktida göstərilmədən artıq Tusinin masasının üstündə idi və o, bir çox şəhərləri koordinatlarına uyğun olaraq, hazırda olduqları yerdə həmin xəritədə göstərir. Sonradan isə həmin xəritə müəyyən səbəblərə görə Piri Rəisin əlinə keçir. 10. Xaldat adalarının Atlantik okeanında göstərilməsi, bir çox tanınmış alimlərin elmi əsərlərində əks olunubdur. Tusi “Zic Elxani” əsərində qeyd edir ki, təyin etdiyi sıfırıncı meridian Xaldat adalarından keçir. Bir neçə alim Xaldatın iki böyük və çoxsaylı kiçik adalardan ibarət olduğunu bildirir. Bəziləri isə onun müasir Antiliya adaları olduğunu bəyan etməkdən də çəkinmirlər. Bu haqda mən bir neçə səhifədə ətraflı məlumat vermişəm, lakin sonda özümün yekun sözümü deməyə borcluyam. N. Tusinin göstərdiyi Xaldat adaları Amerika qitəsinin özü ola bilərdi.
384 Elə Hərrani də Xaldat adalarının iki böyük adadan ibarət olduğunu bildirir. Bu isə hər iki materikdən ibarət olan Amerika qitəsinə işarədir. Həmin dövrdə alimlər qitəni və ya materiki böyük ada kimi göstərirdilər. O vaxta kimi Yer kürəsinin qərb tərəfi o adalara qədər bəlli idi. Ona görədə başlanğıc meridianı oradan götürürdülər. Bu işdə heç bir mübahisə yeri yoxdur. 11. Tusinin şanı-şöhrəti elə gənc yaşlarında Azərbay- canda və ona yaxın bölgələrdə yayılmağa başlamışdı. Əlbəttə, bu işdə ona “Əxlaqi-Nasiri” əsəri böyük təkan vermişdi. Etika sahəsində şah əsər sayılan “Əxlaqi-Nasiri” gənc Tusiyə həm ad-san qazandırır, həm də “Əlamut” qalasındakı zindana saldırır. XIII əsrin 30-cu illərinə qədər Şərq ölkələrində etikaya dair ən oxunan Əbu Əli Miskveyhinin ərəb dilində yazdığı “Əttaharə” əsəri idi. “Əxlaqi-Nasiri” əsəri bütün para- metrlərinə görə “Əttaharə”ni arxada qoyur və əlyazmanın üstündən 770 il keçməsinə baxmayaraq, indiyə kimi bir çox müsəlman ölkələrinin məktəblərində, etika dərsliyində tədris olunur. Hətta bəzi monarxiya dövlətlərində vəliəhd- lər və şahzadələr tərbiyənin nümunəvi, ünsiyyətin qabiliy- yətli, əxlaqın yüksək səviyyədə olmasını arzulayaraq, məhz
edirlər. Kübar ailələrin bir çoxu öz adət-ənənələrini, Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|