Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
389 15. Bildirmək istəyirəm ki, Yeni Dünya sahillərinin kəşf edilməsində Azərbaycanın dahi astronomu və riyaziyyat- çısı, dünya şöhrətli alim Tusinin böyük rolu olub. Ulduzların və fəza cisimlərinin köməyi ilə o, fenomenal qənaətə gələrək, Amerika qitəsinin konturunu çəkmiş və koordinatlarını yazmışdır. Kolumb da məhz onun hesabla- malarına əsaslanaraq, əvvəlcədən təyin etmişdi ki, Atlantik okeanın o tayında, təxminən 5000-5500 km. aralıda Avropa aləminə məlum olmayan nəhəng torpaq ərazisi yerləşir və həmin yerə böyük səyi nəticəsində ekspedisiya təşkil edir. Marağa rəsədxanasında tərtib olunan xəritəyə əsasən, Tusi həqiqətən də Qərb dünyasında nəhəng torpaq ərazisini göstərir. Unutmaq lazım deyil ki, okean keçidi zamanı gəmidəki bütün coğrafi ölçülər Ayın, Günəşin və ulduzların köməyi ilə aparılır. Kolumb kimi təcrübəli dənizçi və peşəkar astronom üçün həmin torpaq ərazisini təyin etmək heç də çətin deyildi. 16. Maraqlıdır, Kolumb kəşf elədiyi torpaqları nəyə görə Şərqi Asiya adlandırmışdı? Çox güman ki, o, bu həqiqəti gizlətməklə istəmirdi ki, yeni-yeni kolondatorlar Yeni Dünya sahillərinə axışıb gəlsinlər. Bunun nəticəsində isə İspaniyadan gələn kolondatorlar admiralın kəşf etdiyi torpaqları yavaş-yavaş mənimsəməyə başlayacaqlar. Söz- süz ki, bu cür hal Kolumbun bütün planlarına zidd idi.
390 Yenə də sual verilə bilər ki, kəşf olunan torpaqların Şərqi Asiya və ya Yeni Dünya adlandırılmasında nə fərq var? Həmin torpaqlar Şərqi Asiya adlandırılanda, məgər kolondatorlar kəşf olunan əraziləri mənimsəməyəcəklər? İş ondadır ki, İspaniyanın hökmdarları İzabella Kastiliyalı və Ferdinand Araqonlu ilə bağladığı müqaviləyə əsasən, Kolumb kəşf etdiyi torpaqların varisi sayıla bilərdi. Kəşf olunacaq torpaqlar isə Asiya qitəsinin şərq sahilləri sayılırdı. Deməli, Asiya qitəsindən əlavə ekspedisiya Avropa dünyasına məlum olmayan hər hansı bir ərazini kəşf etsəydi, onda həmin torpaqlara ekspedisiyalar kəşf etmək monapoliyası Kolumbun əlindən alınacaqdı. Belə olan halda, Atlantik okeanının həmin hissəsinə başqa rəislər tərəfindən ekspedisiyalar təşkil olunmalıydı. 17. Kolumb əvvəlcədən bilirdi ki, qarşısındakı torpaq Avropa dünyasına məlum olmayan bir ərazidir və həmin ərazinin Pireney yarımadasından qərb istiqamətində neçə kilometr aralıda yerləşir. Bunun üçün əyani sübut matros- ların Yeni Dünya sahillərinə çatmağa az qalmış qaldırdıq- ları qiyamdır və ekspedisiya rəsinin komandadan beş gün yox, bir həftə yox, iki həftə yox, məhz üç gün möhlət istəməsidir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Baham adaları sisteminə daxil olan Quanahini adası verilən möhlətdən düz iyirmi altı saat sonra kəşf edilir. Deməli, Kolumb qiyam
391 qalxmamış əvvəlcədən bilirdi ki, Qərb yarımkürəsindəki nəhəng torpaq haradasa yaxınlıqda yerləşir. Çünki Tusinin xəritəsinə əsasən nəzərdə tutulan naməlum torpaq ekspedisiya çatdığı yerdən xeyli şərq tərəfdə yerləşməliydi. Həmin dövrdə texnikanın azlığı və ölçü cihazlarının dəqiq işləməməsi Kolumbda belə bir təəssürat yarada bilərdi ki, ekspedisiyanın getdiyi marşurut məsafəsi düzgün ölçül- məyibdir. Məhz bu səbəbdən onda belə bir şübhə yaranardı ki, Tusinin xəritədə göstərdiyi naməlum torpaq heç də şərq tərəfdə qalmayıbdır. Kolumb oktyabr ayı girəndən hər an torpaqla üzləşəcəyinə əmin idi. 18. Kitabda qeyd edilir ki, Tusinin həyatını tədqiq edən professor H. Məmmədbəyli belə ehtimal sürmüşdür ki, “o dövrün astronom və coğrafiya mütəxəssisləri hələ Kolumb- dan çox-çox qabaq Qərb yarımkürəsində, sonralar Amerika adlandırılmış materikin varlığından xəbərdar imişlər”. Onda belə çıxır ki, Tusinin Marağada tərtib etdiyi xəritə, Çindən Apenin yarımadasına gətiriləndən sonra, heç də Pololar nəslinin şəxsi əmlakı arasında uzun müddət saxlanılmır. Xəritə tez bir zamanda Venetsiyanın hüdud- larından kənara çıxır və tez bir zamanda astronomiya ilə, coğrafiya elmləri ilə dərindən maraqlanan adamların əllərinə keçir. Xəritə ilə tanış olanlar elə bilirdilər ki, Atlantik okeanının qərb sahilində göstərilən sahil zolağı
392 Uzaq Şərqi Asiyanın sahil zolağıdır. Nəyə görə, onlar o cür fikirləşə bilərdilər? Həmin dövrdə mütərəqqi insanlar çox yaxşı dərk edir- dilər ki, Yer planetinin quruluşu kürə şəkilindədir. Kolumb Yeni Dünya sahillərinə yola düşməmişdən əvvəl, Köhnə Dünyanın üç qitədən ibarət olduğu məlum idi. Həmin üç qitədən başqa Yer kürəsində əlavə materikin olduğunu təsəvvür etmək çətin idi. Əgər Atlantik okeanının qərb hissəsində iri bir torpaq ərazisi göstərilirsə, onda həmin torpağın Asiya qitəsinin şərq hissəsinin olduğunu zənn etmək olar. İşdir, Sakit okeanının şərq hissəsində iri bir torpaq ərazisi göstərilərsə, onda həmin torpağın Avropanın qərb hissəsinin olduğunu başa düşmək çətin olmazdı. Deməli, Tusinin xəritəsi Florensiya kitabxanasına düşmə- mişdən əvvəl mütəxəssislər üçün məlum idisə, həmin torpağın Asiya qitəsi olduğu güman edilirdi. Elə həmin ehtimallara əsasən, Paolo Toskanelli də elə bilirdi ki, həmin torpaq Asiya qitəsinin ucqar Şərq hissəsidir. Belə olan halda Yer kürəsinin səthinin ölçüsü süni surətdə xeyli kiçildilirdi. 19. Toskanellidən fərqli olaraq, Kolumb Yer kürəsinin balaca olmasına şübhə ilə yanaşmış və Tusinin xəritəsində göstərilən, Atlantik okeanının qərb hissəsindəki ərazinin, naməlum bir torpaq olduğuna inanmışdı. Lakin həmin
Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|