«qurani–KƏRİMİN» QƏLBİDİR

Dilin fəaliyyətdən düşüb bədən üzvlərinin şahid olacağı gün

Ötən ayələrdə Allahın günahkar və kafirləri danlamasından söhbət olundu. İndi bəhs edəcəyimiz ayəldərdə də bu danlaqdan söhbət açılacaq.

Qiyamət günü kafir və günahkarlar Cəhənnəm od və şöləsinin qarşısında durarkən onlara xitab olunaraq deyiləcək: «Bu, sizə vəd olunan Cəhənnəmdir».

Peyğəmbərlər ardıcıl olaraq, biri o birisindən sonra gələrək sizi belə gün, belə oddan, atəşdən xəbərdar etdilər. Ancaq siz onların hamısına rişxənd edib etinasızlıq göstərdiniz.

«Kafir olduğunuza görə bu gün ora girib yanın!»

Sonrakı ayədə qiyamət günündə şahid olanlardan söhbət açılır. Bu şahidlər heç də kənar və yad deyillər. Əksinə həmin şahidlər insanın öz bədən üzvləridir. Bu şahidlikdən sonra insan üçün heç bir bəhanə qalmır. Ayədə deyilir:

«Bu gün (Allaha and olsun ki, biz müşrik, kafir deyildik – dediklərinə görə) onların ağızlarını möhürləyərik. Etdikləri əməllər (qazandıqları günahlar) haqqında onların əlləri Bizimlə (dilə gəlib) danışar, ayaqları isə şəhadət verər.

Qiyamət günü artıq bədən üzvləri insanın sözünə qulaq asmayıb, öz hesab-kitabını verəcək və Allah təalaya təslim olacaqlar. Həqiqətlərə şəhadət verəcəklər. Nə gözəl məhkəmədir! Bu məhkəmənin şahidləri insanın öz bədən üzvləri olacaq. Bütün elədikləri günahları iqrar edəcəklər.

Ola bilər, bədən üzvlərinin şahid olması buna görədir ki, qiyamətdə kafir və müşriklərə «sizin günahlarınızın cəzası Cəhənnəmdir» deyildikdə onlar bu məhkəmənin dünya məhkəmələri kimi olduğunu zənn edərək etdikləri günahları inkar etmək istəyəcəklər. Ancaq bu zaman bədən üzvləri dilə gələrək insanın əleyhinə çıxış edəcəklər. İnsanı vəhşət bürüyəcək təəccüb edəcək və bütün bəhanələr kəsiləcəkdir.

Təfsirçilər bədən üzvlərini necə danışacağı barədə müxtəlif təfsirlər vermişlər. O cümlədən:

a) Allah qiyamət günü bütün bədən üzvlərinə danışıq qabiliyyəti verəcək. Onlar dilə gələrək hər şeyi düzünə deyəcəklər. Əlbəttə burada təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki bir tikə ət parçasına (dilə və yaxud beyinə) danışıq qabiliyyəti verən Allah digər əzalara da bu qabiliyyəti verə bilər.

b) Bədən üzvləri heç bir şeyi dərk etmirlər, ancaq Allah onları danışmağa məcbur edəcək. Onlar da məcbur qalıb düzünü deyəcəklər.

v) Bədən üzvlərinin ömür boyu gördükləri əməllərin hamısı onların yanında olacaq və heç bir əməl yaddan çıxmayacaq.

Hər şeyin aşkar olacağı gündə (qiyamətdə) bu əməllər əldə, ayaqda və digər üzvlərdə zahir olacaq. Bu da bir növ şahidlikdir.

Sonuncu təfsir həyatımızda işlənilən bəzi cümlələrə bənzəyir. Məsələn deyilir: «Əynukə təşhədu bisihrik» «Gözünüzdən yuxusuzluq tökülür» və ya «Əlhiytanu təbki əla sahibid-dar» «Evin divarları ev sahibinin halına ağlayır».

Deməli, qiyamət günündə bədən üzvlərinin şəhadət verməsində şəkk-şübhə yoxdur. Bədən üzvləri hamısı birlikdə bir əmələ şəhadət verəcəklər, yoxsa hər üzv öz gördüyü əmələ? Ayələrdən belə başa düşülür ki, hər üzv öz elədiyi əmələ şəhadət verəcəkdir. Məhz bu səbəbdən Quranın digər ayələrində qulaq, göz və başqa üzvlərin şəhadət verməsindən söhbət açılmışdır. Məsələn «Fussilət» surəsinin 20-ci ayəsində deyilir:

«Nəhayət, onlar Cəhənnəmə gəldikdə də qulaqları, gözləri və dəriləri etdikləri əməllər barəsində onların əleyhinə şəhadət verəcəkdir».

Və ya «Nur» surəsinin 24-cü ayəsində deyilir:

«Qiyamət günü (onlar dünyada qazandıqları günahlarını dandıqda) dilləri, əlləri və ayaqları etdikləri əməllər barəsində onların əleyhinə şəhadət verəcəklər».

Bəzi ayələrdə isə deyilir: «Onların ağızlarına möhür vuracağıq (və danışmağa qüdrətləri olmayacaqdır)».

Bu ayələr arasındakı fərqin səbəbi ola bilər bu olsun ki, əvvəl insanın dili möhürlənəcək. Digər üzvlər dilə gəlib şəhadət verdikdən sonra dil də məcbur olub həqiqəti iqrar və etiraf edəcək.

Başqa bir ehtimal budur ki, dilin qiyamət günü danışmasından məqsəd adi danışıq deyil, digər üzvlərin danışması kimi bir danışıqdır.

Bədən üzvlərinin şəhadət verməsi barədə sonuncu mətləb budur ki, bu üzüvlər kafir və günahkarların barəsində (əleyhinə) şəhadət verəcəklər və bu məsələ möminlərə aid deyil. İmam Baqir (ə) bu barədə buyurur:

«Möminin bədən üzvləri heç vaxt onun əleyhinə şəhadət verməyəcəklər. Bədən üzvləri Allahın əzabına düçar olanların (kafir və günahkarlar) əleyhinə şahid duracaqlar. Möminin nameyi – əmal onun sağ əlinə veriləcək (özü də onu oxuyacaq) Allah isə bu barədə buyurur: - Nameyi – əmalı sağ əllərinə verilənlər onu oxuyar (şad olarlar). Onlara tük (xurma çəyirdəyinin yarıdığındakı tel) qədərdə haqsızlıq edilməz.³⁰(İsra surəsi. 71-ci ayə).

Sonrakı ayədə Allah bu əzablardan bir neçəsinə işarə edir. Elə bir əzab ki, ola bilər Allah bu dünyada da insanı bu əzablara düçar və mübtəla edə. Allah buyurur: «Əgər istəsydik, (dünyada) gözlərini büsbütün kor edərdik (onları zahiri gözdən də məhrum edərdik) və onlar (adət etdikləri) yolda bir-birini ötməyə çalışırdılar. Amma (belə bir vəziyyətdə yolu necə görə bilərdilər? (Lakin biz onları dünyada belə bir korluğa mütəla etmədik. Onlar Allahın qüdrət əlamətlərini görür, bununla belə öz pis yollarını tutub gedirdilər. Beləliklə, onlar iman gətirmədilər ki, gətirmədilər)».

Onlar öz evlərinin yoldunu tapa bilmirdilər. Həqiqət yolunu necə tapa bilərdilər?

Sonrakı ayədə isə belə deyilir:

«Əgər istəsəydik, onları lap yerlərindəcə elə bir kökə, elə bir şəkilə salardıq ki, nə irəli nə də geri gedə bilərdilər.

«Fəstəbəqus – sirat» cümləsi həmişə getdikləri yolda bir-birbirindən qabağa getmək mənasınadır. Ola bilər yoldan azmaq və onu tapa bilməmək mənasına da olsun. Çünki lüğət alimləri demişlər: «fəstəbəqus – sirat» cümləminin mənası «cavəzuhu və tərəkuhu hətta zəlulu» yəni « yoldan döndülər və azğınlaşdılar» mənasınadır.

Ümumiyyətlə, bu ayədə deyilən əzabların hamısı dünyəvi əzablardır. Allah kafirləri qorxudaraq öz əməllərindən çəkinmələrini istəyir. Düzdür O, kafirləri dünyada bu əzablara düçar etməyib. Səbəbi də budur ki, ola bilər bəlkə onlar qəflət yuxusundan oyanıb hidayət yolunu tapdılar.

Başqa bir ehtimal budur ki, bu ayə qiyamət əzablarına işarədir. Həqiqətdə ötən ayələrdə deyilən əzablərın ardıdır. Allah qiyamət günü onların gözlərini tutaraq onları Cənnətin yolunu görməkdən məhrum edəcək. Bundan əlavə onrarı ruhsuz və cansız mücəssəmələrə çevirəcək. Belə olan halda artıq onlar nə irəli, nə də geryə hərəkət edə biləcəklər.

Ancaq təfsirçilərdən əksəri birinci təfsiri qəbul etmişlər.

Bu hissənin sonuncu ayəsində insanın ömrünün axırındakı cismi və əqli zəifliyinə işarə olunur. Bununla da Allah istəyir hidayət yolunu seçmədiklərinə görə bəhanələr gətirənlərə xəbərdarlıq etsin, həm də öz səhvlərini ömrün az olmasına bəhanə edənlərə cavab versin. Bundan əlavə bu ayə məada bir dəlildir. Necə ki, Allah qüvvətli və nəhəng bir insanı zəiflədib kiçik bir uşaq gününə salmağa qüdrəti var eləcə də qiyamətdə ölü insanları diriltməyə qüdrəti var. Ayədə deyilir:

«Hər kəsə uzun ömür versək, onu xilqətcə dəyişib tərsinə çevirərik (qüvvəsini alar, gözünün nurunu aparar, hafizəsini zəiflədib bildiklərini unutdurar, özünü də uşaq kimi edərdik). Məgər (kafirlər bütün bunları gördükdən sonra Allah-ın hərşeyə qadir olduğunu) dərk etməzlərmi?

«Nunəkkishu» sözünün kökü «itənkis», leksik mənası isə bir şeyi tərsinə çevirməkdir. Elə çevirmə ki, baş ayağın yerinə, ayaq da başın yeriinə gəlib çıxar. Bundan məqsəd insanı uşaqlıq dövrünə qaytarmaqdır.

İnsan yaranışının əvvəlində (ana bətnindhə olarkən) zəif ğir məxluqdur. Yavaş-yavaş təkamülə tərəf qədəm götürür. Günü-gündən inkişaf edir. Doğulduqdan sonra da öz təkamülünə tərəf atdığı addımlara davavm edir. İlahi istedadları ardıcıl olaraq çiçəklənirlər. Cavanlıq dövrünə, sonra isə cismin ən son dövrünə qədəm qoyur. Bu mərhələdə ola bilər ruhla cisim bir-birindən ayrıla. Ruh öz hərəkətində daha da irəli gedə, cisim isə yavaş-yavaş geriyə qayıda. Bir müddətdən sonra əql də geriləməyə başlayır. Hərəkətlər, düşüncələr hətta bəhanələr də uşaq hərəkəti, uşaq düşüncəsi və uşaq gətirən bəhanələrdən olur. Cisim və bədən də uşaq bədəni kimi zəifləyir. Ancaq bir fərq var ki, bu uşaqlıq hərəkətləri uşaqlarda şirin, cazibəli görünür və onların həyatının çiçəklənməsinə işarədir, lakin həmən hərəkətlər qocalmış bir insanda xoşa gəlməz və nalayiqdir. Ola bilər nifrətə də səbə ola.

Doğrudan da insanın qabaqda elə günləri var ki, o günlərə dözüb səbir etmək çox çətindir.

Qurani-Məcid bu məsələyə «Həcc» surəsinin 5-ci ayəsində toxunaraq buyurur:

İstədiyimizi ana bətnində müəyyən bir müddət (adətən doqquz ay) saxlayar, sora sizə (oradan) uşaq olaraq (doğurub) çıxardarıq. Sonra yetkinlik çağına (otuz–qırx yaşlarına) yetişəsiniz deyə (sizi böyüdərik). Kiminiz (bu həddə çatmamış) vəfat edər, kiminiz də ömrün elə bir rəzil (ən ixtiyar) çağına çatdırılar ki, vaxtilə bildiyini (tamamilə unudub körpə uşaq kimi) bilməz olar». (Hətta ailə üzvlərini belə tanıya bilməzlər).

Məhz bu səbədən bəzi rəvayətlərdə 70 yaşlı insanlar «əsirullahi fil-ərz», yəni Allahın yerdəki əsirləri adlandırılmışdır.³¹

«Əfəla yəqilun» cümləsi isə çox diqqətli bir xəbərdarlıqdır. Bu cümlə xəbərdarlıq edərək bildirir ki, ey insanlar! Sizin bu qüdrət və bacarığınız sizin özünüzün olsaydı onu çətinliklə sizdən alardıq. İndi ki, Biz asanlıqla bu qüdrəti sizin əlinizdən alırıq deməli deməli bu qüdrət sizin özünüzün deyil. Allah tərəfindən bir əmanət olaraq sizlərə verilmşdir və istənilən zamanda da təhvil alınacaqdır. Bunu da bilməlisiniz ki, sizin başınızın üzərinədə hər şeyə qadir olanğir «əl» vardır.

Nə qədər ki, bu mərhələyə çatmamısınız özünüzü düzəldin. Gülüstanınızın gülləri solmamış, bu güllərdən bacardığınız qədər yığın. Axirət dünyasının uzun yolu üçün özünüzə azuqə yığın. Qocaldıqdan sonra əlinizdən heç bir şey gəlməyəcəkdir.

İslam peyğəmbəri həzrəti Muhamməd(s. ə. v. v.) həzrət Əbuzərə belə bir tövsiyə edir:

«Beş şeyin beş şeydən qabaq qədrini bil. Cavanlığının qocalmamışdan, sağlamlığının xəstələnməmişdən, ehtiyacsızlığının möhtac olmamışdan, xətircamlığının giriftarçılıqdan və sağlığının ölməmişdən qabaq qədrini bil».³²

Şair bu məzmunda belə bir şer deyir: Bir cavan qocaya belə dedi:

Qocalığınla güzəranın necədir?

Dedi bu çox gizli bir sirrdir

Bunu qocalmamışdan qabaq başa düşməzsən

Sən öz qüdrətindən kimə deyirsən

Mənim qüdrətsizlik dövrümdən nə soruşursan?
Mən əlimdən müftə verdiyim bahalı sərvəti

Sən çalış müftə əlindən vermə.

***.

Tərcümə:

Biz ona (Muhamməd (s. ə. ə. v.)) şer öyrətmədik və bu ona heç yaraşmaz da (lazım da deyildir). Ona vəhy ounan ancaq öyüd-nəsihət və (haqla batili ayırd edən) açıq-aşkar Qurandır ki, (69).

Onunla ağıl və bəsirət sahiblrini qorxutsun və deyilən söz (əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü) kafirlər barəsində gerçək olsun (70).

Təfsir:

O, (Muhamməd (s)) şair deyil, diri və ağıl sahiblərini qorxudub çəkindirəndir.

Dediyimiz kimi bu surədə üsuliddin, tövhid, nübüvvət və məaddan geniş bəhslər olmuş müxtəlif yerlərdə bu məsələnin birindən o birisinə keçilmişdir.

Ötən ayələrdə söhbət tövhid və məaddan getmişdir. İndiki iki ayədə isə nübüvvət barədə söhbət açılır. Bu ayələrdə Peyğəmbər ə deyilən böhtanların ən məşhuruna işarə edilmiş və dərhal cavavb söylənilmişdir. O böhtan peyğəmbərin dediyi ayələrin şerə bənzədilməsidir. Müşriklər peyğəmbəri şair adlandırmış və Allah tərəfindən gələn ayələrə isə şer adı vermişlər.

Ayə buyurur:

«Biz ona şer öyrətmədik və bu ona heç yaraşmaz da»

Müşriklər nə üçün peyğəmbəri şair adlandırmışlar? Bir halda ki, peyğəmbər heç bir vaxt şer deməmişdir. Bunun səbəbi budur ki, Quran bütün qəlblərə nüfuz tapmış və hamısını özünə cəzb etmişdi. Onda olan gözəllik, incəlik, intonasiya, fəsahət və bəlağət inkar olunası deyil. Hətta müşrikləripn özüdə bu gözəlliklərə elə vurğun olmuşdular ki, bəzi gecələr gizlincəsiə peyğəmbərin evinin arxasına gəlib onun Quran oxumasına qulaq asırdılar.

Bir çox şəxsiyyətlər olmuşdur ki, «Quran»ın bir neçə ayəsini eşitməklə onun vurğunu olmuş və həmin məclisdə iman gətirmişdir.

Belə bir fürsətdə camaatın bu asimanı vəhydən xəbərsizliyi nəticəsində şer və şairlik söz-söhbəti araya girdi. Bunun özü də «Quran»ın əzəmətinə açıq bir etiraf idi.

Bəs nə üçün şair olmaq və onun dediklərini şer adlandırmaq peyğəmbərə layiq deyil və bu onun məqamını aşağı salar? Bunun səbəbi budur ki, «vəhy» ilə «şer»in yolu bir-birindən fərqlənir. Məsələn:

1.Şer xəyal vasitəsilə deyilən bir şeydir. Şairin ən çox arxalandığı xəyaldır. Ancaq vəhy Şer xəyal vasitəsilə deyilən bir şerdir. Şairin ən çox həqiqətdir və Allah tərəfindən göndərilir;

2.Şer insanın müxtəlif halları əsasında qaynayır və cuşa gəlirvə hər bir zaman dəyişə bilər. Lakin vəhy Allah tərəfindən göndərilmiş və heç bir zaman dəyişilmir;

3.Şerdə çox vaxt qeyri həqiqət və mübaliğədən (şişirtmə) istifadə olunur. Hətta deyilmişdir: «Əhsənuş-şeri əkzəbuhu « yəni şerlərin ən gözəli ən çox yalan deyilənidi, ancaq vəhiydə yalnız düzgün və doğru sözlər deyilir;

4.Şair sözlərini ardıcı l gətirmək, qafiyəsini düzüb-qoşmaq üçün məcbur olur ki, oxşar və eyni vəznli sözlərdən istifadə etsin. Bunun nəticəsində də bir çox həqiqətlər tapdalanır. Ancaq Quranda heç bir həqiqət tapdalanmamış və hamısı olduğu kimi bəyan edilmişdir.

5.Təfsirçilərdən birinin dediyinə əsasən «şer» yerdən səmaya parvaz edən bir topludur. «Vəhy» isə göydən yerə nazil olan bir proqram və topludur.

Beləliklə də vəhy ilə şer tamamilə bir-birindən fərqlənirlər.

Ancaq bunu deyək ki, müsəlman şairlərə münasibət başqa cürdür. Çünki onlar şer ilə müqəddəs bir hədəfə doğru irəliləyir və yalan və digər bəyənilməz şeylərdən istifadə etmirlər. Lakin şairlərin əksəriyyəti yuxarıda dediyimiz bəndələrə aiddirlər. Məhz bu səbəbdən Allah-təala «Şüəra» surəsinin 224-cü ayəsində buyurur:

«Şairlərə (Peyğəmbərə həcv edən müşrik və kafir şairlərə) gəldikdə isə, onlara yalnız azğınlar uyar».

Daha sonra isə həmin ayənin ardınca buna mənalı və ağlabatan bir səbəb gətirərək buyurur:

«Məgər görmürsənmi ki, onlar hər bir vadidə sərgərdan gəzib dolaşırlar? (Hər tərəfə meyl edir, müxtəlif mövzularda istədiklərni yazıb birini yalandan mədh, digərini isə əbəs yerə həcv edirlər) Və onların etmədikləri şeyləri deyirlər. (Onların dediklərinin əksəriyyəti yalandır) (Şüəra-225-226).

Ancaq həmin surənin sonuncu ayəsində mömin və müqəddəs hədəf uğrunda şer yazan şairlər istisna olunaraq yalançı şairlərdən fərqləndirilirlər.

Peyğəmbər (s) şair deyildir. Ayədə deyilən «Biz ona şer öyrətmədik» cümləsinin mənası budur ki, o şerdən kənar və uzaqdır. Çünki ona təlim edilən şeylərin hamısı Allah tərəfindəndir.

Tarix və rəvayətlərdə deyilmişdir ki, Peyğəmbər (s) öz dediklərinə aid bir şeydən istifadə etmək istədikdə şer olduğu kimi yox, onu çevirib əksinə deyər və sözlərin yerini dəyişərdi.

Məsələn, bir gün Peyğəmbər öz sözlərini qüvvətləndirmək üçün ərəblərin məşhur və tanınmış şairlərindən birinin «sətubdi ləkəl əyyamu ma kuntə cahilən, və yətikə bil əxbari mən ləm tüzəvvid» şerini sözlərin yerini dəyişərək belə oxudu : «Sətubdi ləkəl əyyamu ma kuntə cahilən yətikə mən ləm tüzəvvid bil əxbari»

«Ona vəhy olunan ancaq öyüd-nəsihət və (haqla batili ayırd edən ) açıq-aşkar Qurandır».

«(«Quran»ı göndərməkdən hədəf budur) ki, onunla ağıl və bəsirət sahiblərini qorxutsun və deyilən söz (əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü) kafirlər barəsində gerçək olsun.

Həqiqətən də bu ayələr «zikr» (xəbərdarlıq)dır. Bu ayələr Quran ayələridir. İnsanı oyadır, həqiqəti və haqqı olduğu kimi bəyan edir. Elə bu səbəbə görə insanı qəflət yuxusundan oyadır.

Bu ayədə Quran imanı «həyat» və möminləri «dirilər və bəsirət sahibləri», bunun müqabilində isə kafirləri «ölülər» adlandırmışdır. Bir tərəfdən «həyy» (diri) vədigər tərəfdə «kafirlərin» (kafirlər) sözləri qərar tutmuşlar. Bu mənəvi həyat və ölümdür. Mənəvi həyatt və ölüm zahiri həyat və ölümdən qat-qat yuxarıdır. Əgər həyatın mənası «nəfəs almaq», «yemək», «yol getmək», və s.-dirsə bu bütün heyvanlarda da var. (Deməli, bu həqiqi həyat deyil) Bu insani həyat deyil. İnsani həyat odur ki, insanın ağlı, düşüncəsi irəliləsin, ruhun müsbət cəhətləri artsın, təqvalı, güzəştə gedən, fədakar, əxlaqlı və fəzilət sahibi olsun və nəfsinin qulu olmasın. Quran insana bu həyatı öyrədərək onu tərbiyələndirir.

Ümumiyyətlə insanlar Quranın dəvəti qarşısında iki dəstəyə bölünürlər. Birinci dəstə diri və oyaq olan insanlardır. Bu dəstə «Quran»ın dəvətini qəbul etmiş və onun çəkindirib qorxutduğu şeylərdən kənar gəzirlər. İkinci dəstə isə qəlbləri ölmüş kafirlərdir. Bu dəstə «Quran»ın dəvəti qarşısında heç vaxt müsbət cavab verməmişlər. Bu ayə onlara hüccəti tamam edir və əzab vədəsinin onların barəsində olmasını gerçəkləndirir.

İncəlik.

Qəlblərin «həyat və ölümü»

İnsan bir neçə cür həyat və ölümə malikdir.

Birirnci «nəbati» həyat və ölümdür. Bu mərtəbədə insan böyüyür, qidalanır və nəsil artımı olur və bitkilərlə bərabərdir.

İkinci «heyvani» həyat və ölümdür.

Buna aid «hiss etmək» və «hərəkət etmək» və sairlərini misal göstərməkolar. Bu mərtəbədə də insan digər heyvanlarla misaldır.

Ancaq həyat və ölümün üçüncü növü insanlara məxsusdur və onu bitki və heyvanlardan ayırır. O həyat « insani və ruhani» həyatdır. Bu həyat islami rəvayətlərə görə «həyatul-qulub» (qəlblərin həyatı) adlandırılmışdır. Qəlbdən məqsəd isə «ruh və əql»dir.

Həzrəti Əli (ə) xütbə və qısa sözlərində bu məsələyə çoxlu işarələr etmişdir. «Quran»a aid olan xütbələrin birində deyilir: «Qurana yaxşı diqqət edin. O, qəlblərin baharıdır».³³

Başqa bir yerdə hikmət və elm barədə deyilir: «Hikmət ölü qəlblərin həyatıdır».³⁴

Bəzi sözlərdə qəlbin xəstəliyini bədən xəstəliyinin müqabilində qərar verərək buyurur: «Qəlbin xəstəliyi bədən xəstəliyindən də pisdir».³⁵

Başqa bir yerdə isə buyurur:

«Hər kəsin vərə, təqvası az olsa onun qəlbi ölər».³⁶

Quran da insanlar üçün zahiri görmə, eşitmə, dərk etmə qüvvələrindən başqa xüsusi görmə, eşitmə və dərk etmə qüvvələri dərk etmişdir. Necə ki, kafirlər barədə buyurur:

«Onlar kar, lal və kordurlar (haqqı eşitməz, danışmaz və görməzlər). Buna görə də (öz pis adətlərindən, yaramaz əməllərindən geri dönməz və haqqı) dərk etməzlər». (Bəqərə surəsi. 117-ci ayə).

Yenə də Bəqərə surəsində münafiqləri (iki üzlü şəxsləri) qəlbi xəstə adlandırmış və Allah-ın onların xəstəliklərinə əlavə etməsini bəyan etmişdir:

«Onların ürəyində nifaq (münafiqlik) və həsəd mərəzi (xəstəliyi) var. Allah onların mərəzini daha da artırır». (Bəqərə-10).

Başqa bir ayədə ürəyində Allah qorxusu olmayanları daşürək adlandıraraq, onların qəlblərinin qəmbər daşından (çay daşı) da bərk olmasını bildirir:

«Bundan sonra qəlblərininz yenə sərtləşərək daş kimi, bələ daha da qatı oldu». (Bəqərə-74).

Digər bir ayədə isə kafirlərdən bir dəstəsini (ürəyi pak olmayanlar» adlandıraraq buyurur:

«Onlar elə kəslərdir ki, Allah onların ürəklərini təmizləmək istəməmişdir». (Maidə-41)

Bunların hamısının müqabilində isə «Ənam» surəsinin 36-cı ayəsində buyurur:

«(Sənin dəvətini) ancaq cani -dildən eşidənlər qəbul edər. Ölüləri də Allah dirildər. Sonra onlar Allah-ın hüzuruna qaytarılar».

Bu və bu kimi ayələrdən məlum olur ki, Quran «insani və ruhani həyat»ı əsas həyat hesab edir. Çünki insanın bütün dəyər və qiyməti bu həyatda gizlənmişdir.

Yaşayış, şüur, görmək, eşitməkvə digər qüvvələrin hamısı həqiqətdə bu həyatda (insani və ruhani həyatda) cəm olmuşlar. Baxmayaraq ki bəzi təfsirçilər bunların hamısını məcazi mənaya işarə bilmişlər. Ancaq bu dəstə Quranın ruhu ilə aşna olmamış və onun ibarələrini yaxşı başa düşməmişdir. Həqiqət isə odur ki, Quran deyir. Heyvani yaşayış (həyat) və ölüm isə sünidir.

Ruhani həyatın ölüm və həyat səbəbləri çoxdur. O cümlədən «nifaq», «təkəbbür», «hirslənmək», «qürur», «cəhl» və digər böyük günahlar qəlbi öldürür. İmamlardan bizə gəlib çatan dualarda da bu məsələyə işarə olunmuşdur:

«Mənim böyük səhvim qəlbimi öldürmüşdür».

Bizim bəhs etdiyimiz ayələr də bu həqiqəti təkidləndirir. Dünyada daima yeyib-içməklə güzəran keçirən, heç bir məzlüma kömək etməyən, insanları haqqa dəvət edənlərə müsbət cavab verməyən, zalımların zülmündən narahat olmayan, Məzlümların halına heyfislənməyən, təkcə özlərini fikirləşən və başqalarından hətta öz mənliyindən (ruhi mənlik və şəxsiyət) xəbərsiz olan insanlar sağmı hesab olurlar? (Əsla belə deyil. Onlar ruhən ölmüş, cismən sağ olan insanlardır).

Təkcə yemək yeməklə, paltar geyib dağıtmaqla, yatıb və durmaqla keçən həyat yaşamaqdırmı? (Əlbəttəki xeyir).

Əgər yaşamaq bunlardırsa bəs onda insanla heyvanlar arasında nə fərq var?

Deməli, gərək qəbul edək ki, bu həyatdan (heyvani həyatdan) əlavədə bir həyat vardır (ruhani həyat). Quran da həmin həyat barədə söhbət edir.

Təccüblü budur ki, Quran ölüb getmiş ancaq ölümlərində insani həyat ruhu olanları diri, dünyada diri olan ancaq heyvani həyatlarında ruhani həyatdan heç birəsər- əlamət olmayanları ölü hesab edir.***

Tərcümə:

Məgər «Məkkə müşrikləri» Bizim Öz əllərimizlə, Öz qüdrətimizlə onlar üçün davarlar (heyvanlar) yaratdığımızı və özlərini də onlara sahib olduqlarını görmürlərmi?(71).

Bu davarları onların ixtiyarına verdik. Onlardan mindikləri də var, ətini yedikləri də (72).

Onların o heyvanlarda (başqa-başqa) mənfəətləri və içəcək südləri də var. Hələ də şükür etməzlərmi? (73).

(Müşriklər), bəlkə, özlərinə bir yardım oluna deyə, Allah-dan başqa tanrılar (bütlər) qəbul etdilər (74).

O bütlər onlara heç bir kömək edə bilməzlər. Onlar özləri isə bütlər üçün (onları başqalarından qoruyan) hazır əsgərlərdir (75).

«Ya Muhamməd!» Onların (sən peyğəmbər deyilsən, şairsən) sözü səni kədərləndirməsin. Biz onların gizli saxladıqları və aşikar etdikləri şeyi bilirik(76).

Təfsir: