Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
Kitabda «Dağılan tifaq» əsərinin sintaksisinə dair deyilənlər də elmi tutumuna görə diqqəti çəkir. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan dramaturqlarının, o cümlədən Ə.Haqverdi-yevin əsərlərinin cümlə quruluşu müasir ədəbi dildə olduğu kimi deyil; onların əsərlərində söz sırasının pozulması tez-tez müşahidə edilir. Məsələn, mübtəda, tamamlıq və zərflik xəbərdən, təyin təyin- lənəndən sonra işlənir. Bu, nə ilə bağlıdır? Sualın cavabı kitabda konkret və aydın verilir: «Bu, bir tərəfdən dövrlə, əsərlərin yarandığı ictimai və tarixi şəraitlə, ədəbi dilin inkişaf mərhələsi ilə şərtlənirsə, digər tərəfdən bədiilik prinsipləri ilə bağlı olub, surət dilinin fərdiləşdirilməsi, təbii və canlı nitq çaları yaratmaq meylindən irəli gəlmişdir».( Yazıçı və dil. APİ nəşri, Bakı, 1975, s.37 .)
Burada nitq dinamikliyi, fəaliyyəti şərtləndirən əsas amildir, cərəyan edən hadisələrin özü, «ən real həyatilikdir». ( T.Hacıyev. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. «Maarif», Bakı, 1979, s.62 ) Yazıçı obrazların həm zahiri, həm də daxili aləmini ilk növbədə söz vasitəsilə canlandırır. Yüksək bədiilik çox zaman dramaturqu sintaksisin mövcud tələblərindən kənara çıxmağa sövq edir. Elə buna görə Q.Kazımov «Dağılan tifaq» faciəsinin dilindəki inversiyaların müəyyənləşdirilməsinə və izahına geniş yer ayıraraq, bu ifadə vasitəsinin həm replikalarda, həm də remarkalarda işlənmə üsullarını şərh edir; belə doğru qənaətə gəlir ki, yazıçının əsərlərindəki inversiya və qrammatik əlavələr xalq danışıq dilinin təbiiliyindən, dramaturqun realizmindən, bədii-dramatik üslubun tələblərindən mayalanır. «Yazıçı və dil» kitabının ikinci hissəsi Cəlil Məmmədquluzadənin sovet dövründə yazdığı felyetonlarının dilçilik təhlilinə həsr edilmişdir. Məlumdur ki, «Mola Nəsrəddin» jurnalının Bakıda çap olunduğu illər ölkənin ictimai-siyasi həyatında olduğu kimi, bədii-estetik fikirdə də bir sıra dəyişmələr – təbəddülat baş verir. Yeni siyasi-ideoloji iqlim o vaxtkı gənc şair və yazıçıların ovqatına uyğun gəlirdi. «Köhnə dünyanı kökündən uçurmaq, məzarlar, uçuqlar, xarabalar üzərində yeni dünya qurmaq həm hakim rəsmi ideologiya, həm də cavan 10
poeziya, dramaturgiya və nəsr üçün ümumi siyasi eyforiya, şərikli bədii-estetik pafos və təlim idi. Təzə nəsil hələ zamanla tam həmahəng orbitdə fırlanır, eyni bir marksçı metodologiya ilə hələ vahid, qapalı ideoloji dövriyyə təşkil edirdi». ( Yaşar Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. «Elm» nəş- riyyatı, Bakı, 2002, s.503 ) Bunun əksinə olaraq, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Səməd Mənsur, Hacıkərim Sanılı kimi sənətkarlar yeni ideologiyanın mənəvi azadlıq, hüquqi-insani bərabərlik, beynəlmiləlçilik, təzə qurulacaq cənnət – kommunizm vədləri arxasındakı əsl həqiqəti – şovinist imperiya siyasətini həm ağıl, təfəkkür, həm də fəhmlə dərk edirdilər. Elə ona görə mövcud həyatda yalnız sevinc, nəşə və şadlıq görən tərənnümçülərdən fərqli olaraq, C.Məmmədquluzadə müdrik yazıçı-vətəndaş mövqeyində durub, tənqid və ifşaya üstünlük verir, bədii gülüşün hədəfinə cəmiyyətdə eybəcərlik yaradan sosial təzadları, ictimai yaraları çevirirdi. Nəşrə başladığı ilk zamanlarda olduğu kimi, «Mola Nəsrəddin» yenə də doğma xalqın, millətin sosial və siyasi tərəqqisi yolunda əlindən gələni əsirgəmir, bu işə açıq-aşkar əngəl törədən Şərq istibdadını, fanatizmi, mədəni geriliyi pisləməkdən yorulmurdu. Jurnalın çap olunduğu ilk illərdə çarizmin və Şərq despotizminin siyasi eybəcərliklərini özünəxas bədii-publisist sənətkarlıqla ifşa edən C.Məmmədquluzadə yeni dövrdə gülüşün təzə üsul və rənglərindən faydalanmaqla milli satiranı daha da əlvanlaşdırırdı. Yeni məzmun onun yaradıcılığına həm də yeni təsvir və ifadə vasitələri gətirirdi; ümumişlək söz- lər, şivə leksikası, arqotik ifadələr, atalar sözləri və məsəllər yazıçının felyetonlarında həqiqi satira vasitəsinə çevrilir, onun məcazlar sistemini zənginləşdirirdi. Elmi təhlilə həmin vasitələrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini cəlb edən Q.Kazımov birinci fəsildə konkret olaraq ictimai-siyasi, ikinci fəsildə isə dini sözlərin və birləşmələrin bədii vəzifələrini aydınlaşdırır. «Padşah», «çinovnik», «müdir», «direktor», «hökumət», «idarə», «siyasət», «sülh», «müharibə», «mömin» və s. onlarca belə sözün felyetonlardakı işlənmə yerini və 11
semantik tutumunu göstərməklə yazıçının publisist sənətkarlığının, sözlə gülüş yaratmaq ustalığının şərhinə nail olur. «Felyeton dili»
əsərində
Q.Kazımov C.Məmmədquluzadənin satirik ifşa üsullarının təhlilinə xüsusi fəsil ayırır. O, satirik üslub üçün səciyyəvi olan eyham, kinayə kimi bədii ifadə vasitələrinin Mola Nəsrəddin felyetonlarındakı nümunələrindən, habelə yazıçının böyük məharətlə yaratdığı sükut manerindən, sözlərə məzəli şərh vermək üsulundan ətraflı söhbət açmaqla ədibin orijinal satira ustalığının sirlərinə baş vur- muş olur. C.Məmmədquluzadənin felyetonlarındakı mötərizəarası söz və ifadələrin satirik gücü kitabdakı «Mötərizələr» yarımbaşlığı
altında
ümumiləşdirilib.
Q.Kazımov C.Məmmədquluzadə gülüşünün daxili mahiyyətinin açılmasında, yazıçının tənqid və ifşa hədəflərinin aydın görünməsində bu cür söz və ifadələrin rolunu xırda detallarına qədər izah edir. Onun «Savad məktəbləri», «Müxbirlər», «Dəmir yol», «Şura mətbuatı» felyetonlarında işlənmiş mötərizələr üzərindəki müşahidələri ciddi elmi-nəzəri bir ümumiləşdirmə ilə nəticələnir və bu nəticələr dərin tədqiqata dayandığı üçün əsaslı görünür. Şərq despotizminə, köhnəliyə və mədəni geriliyə tuşlanmış satirik gülüş mötərizədə verilən söz, ifadə və cümlələr vasitəsilə daha da şiddətlənir. Tədqiqatçı bir qədər obrazlı şəkildə yazır: «Kinayəli təhkiyə yavaş-yavaş dartılan yaya bənzəyirsə, mötərizələr möhkəm gərilmiş yaydan qəflətən buraxılan oxa bənzəyir. Bu ox hədəfə daha sərrast dəyir və yaralı cəhəti daha qabarıq nəzərə çarpdırır». ( Q.Ş.Kazımov. Yazıçı və dil. s.214 ) Kitabda C.Məmmədquluzadə felyetonlarının struktur xüsusiyyətləri də yeni baxış bucağından təhlil edilir. Ədibin bədii-publisistik şərh üsulu, işlətdiyi təkrirlər, başlıqlar, başlanğıc və sonluqlar haqda deyilənlər tədqiqatçının bədii mətnə struktural mövqedən yanaşmaq, yazıçı fikrini və qayəsini əsərin quruluşunda görə bilmək bacarığından xəbər verir. Q.Kazımov Mirzə Cəlilin felyetonlarında müşahidə edilən anaforaların kinayə və tənqid, məsxərə və istehza məqsədilə işləndiyini, başlıqların bilavasitə ideyadan doğduğunu və bütün mətn boyu həmin 12
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|