Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antarpatkanu/Andarpatkan
- «ağ», «dağ», «yüksəklik», «yuxarı ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma»
- Aran, Ağvan
- Alban
araşdırmalarını və düşüncələrini inamla tezisləşdirmək səlahiyyəti qazandırır: «Azərbaycan ədəbi dili səlcuqların gəlişindən bir neçə yüz il əvvəl təşəkkül tapmışdı. Səlcuqlar Azərbaycana ayaq basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi». Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı Qəzənfər Kazımovun elmi araşdırmalarının bir qismi müəyyən sözlərin etimoloji təhlili istiqamətindədir. Hələ elmi fəaliyyətinin ilk dövrlərində o, etimoloji tədqiqatın əhəmiyyətindən bəhs edib yazırdı: «Etimologiya dilçiliyin çətin, lakin maraqlı sahələrindəndir. Qədim tarixi və mədəniyyəti olan hər bir xalq öz tarixinin uzaq keçmişindən gələn izlərini, qədim adət-ənənələrini, təsərrüfat həyatını, məişətini, qonşu xalqlarla əlaqə və münasibətini, mənsub olduğu xalqın təfəkkürünün bəsitdən mürəkkəbə doğru inkişafını hərtərəfli öyrənmək üçün etimoloji araşdırmalardan da bir vasitə kimi istifadə edə bilir. Etimoloji tədqiqat bir elm kimi, xalqa onun keçmişini, qədim mədəniyyətini, ictimai həyatını və məişətini öyrənmək üçün geniş imkanlar yaradır». ( Q.Kazımov. Dilçi-etimoloq. V.İ.Lenin ad. APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 1969, № 6, s.26 ) Doğrudan da, sözün tarixi eyni zamanda cəmiyyətin, xalqın, millətin, hətta bəzi baxışlara görə, dünyanın, bəşəriyyətin, kainatın tarixidir. Hər hansı bir adın düzgün etimoloji izahı təkcə dil tarixini araşdırmaq üçün deyil, xalqın et- nik və siyasi tarixini öyrənmək üçün də faydalıdır. Ə.Dəmirçizadə doğru deyir ki, «sözün törənişi və inkişafı bir çox sirlərin, izi itmiş naməlum hadisələrin öyrənilməsi, çox zəruri olan məsələlərin tədqiqində istifadə olunan ən mötəbər və zəngin mənbələrdəndir… Söz sirlər xəzinəsinin açarıdır». ( Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı,1968, s.5. ) Bu mənada «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında Q.Kazımovun bəzi toponim və etnonimlərin sözaçımına diqqət yetirməsi həm dil tarixinə, həm də ölkənin və xalqın tarixinə işıq salmaq, bəzi çətin problemləri aydınlaşdırmaq baxımından lazımlı və əhəmiyyətlidir. Belə sözlərdən biri «Azərbaycan»dır. Orta çağlardan başlayaraq, elmi-filoloji fikirdə bu sözün etimologiyasına dair kifayət qədər geniş söhbət açılmış, müxtəlif 25
xalqların alimləri onun mənşəyi və semantikası haqqında dürlü fikir və mülahizələr söyləmişlər. Strabon, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Qrişman və b. «Azərbaycan» sözünü məşhur sərkərdə Atropatın adı ilə bağlayırlar. X.Bortolomeo, M.N.Boqolyubov kimi tədqiqatçılar «Azərbaycan»ı toponim hesab edir və «Avesta»dakı od tanrısı Atarla əlaqələndirirlər. M.Azərli, T.Musəvi və Z.Yampolski də «Azərbaycan» - «Atropaten» sözünün əslini- kökünü od tanrısı «Atar»la bağlayır və onun iki hissədən ibarət olduğunu bildirirlər. ( M.Azerlu, T.Musevi, Z.Əmpolğskiy. O slove «Azerbaydjan». Dokladı Akademii Nauk Azerb. SSR, XXX t., Baku, 1974, s.81-82 ) «Azərbaycan» sözünün etimologiyası haqqında İ.Əliyev, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev, M.İsmayılov, M.Seyidov və başqa tədqiqatçılar da söhbət açmış, bu kəlmənin ilkin variantını müəyyənləşdirməklə onun etnik yiyəsini və leksik mənasını axtarıb tapmağa çalışmışlar. Onların bir qismi «Azərbaycan» sö- zünü mənşəcə iran dilləri, digər qismi isə türk dilləri ilə əlaqələn- dirmişlər. Bu fikirlərin hamısını tənqidi surətdə təhlil edən Q.Kazı- mova görə «Azərbaycan» sözü öz əsasını
sözlər «Azərbaycan» şəklinə düşənə qədər uzun bir yol keçmişdir. O da həmkarlarının çoxu kimi bu qənaətə gəlir ki, «Andarpatianu» ölkə adı tərkib etibarı ilə bir neçə sözün birləşməsindən yaranmışdır. Sözün sonundakı «u» yad ele- mentdir; pat- ölkə deməkdir və o dövrdə Şərqdə geniş yayılmış, o cümlədən türkcədə də işlənən matu sözüdür; - an isə cəm şəkilçisidir». Antar
hissəsi iki sözdən ibarətdir: An – göy allahının adıdır, tar
– tanrı deməkdir. Söz bütövlükdə «An
ölkəsi» mənasındadır».( Q. Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi, səh.393
) Q.Kazımovun təhlil etdiyi sözlərdən biri də «Alban» sözüdür. Bu söz də Q.Kazımova qədər bir çox dilçi, tarixçi və coğrafiyaşünas alimlərin diqqətini çəkmiş, Plinii, Strabon, A.Yanovski, N.Marr, Ə.Dəmirçizadə, K.Trever, Z.Yampolski və başqaları bu sözün «ağ», «dağ», «yüksəklik», «yuxarı ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma» mənalarını açmışlar. Y.Yusifov və Q.Qeybullayev «Alban» sözünün türk mənşəli 26
olduğunu bildirmişlər ( Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, 146-149; Q.A.Qeybullaev. K gtnoqenezu azerbaydjanüev. Baku, 1991, s.76
). Q.Kazımov da sözün türk mənşəli olduğunu təsdiq edir və Aran, Ağvan sözlərinin sinonimi kimi işləndiyini bildirir. Onun qənaətinə görə,
və
Ağvan sözləri eyni mənalıdır. «
sözü tayfa adıdır, etnonim sonralar etnotoponimə çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub, həm də sonralar toponim kimi işlənmişdir… Alban sözünün əsasında «igid», «qəhrəman» mənasında «alp» sözü durduğu kimi, «aran» sözünün kökü «ər» də «kişi», «igid», «cəsur» mənasındadır». Monoqrafiyada «kaspi», «xəzər», «sak» və sair sözlərin də etimologiyasına dair maraqlı fikir və mülahizələr vardır. Təbii ki, onun bütün tezislərini tam həqiqət kimi qəbul etmək hələlik çətindir. Alimin özü də etiraf edir ki, kitabda deyilənlərin bəziləri şəxsi mülahizə, düşüncə və təəssüratların məhsuludur və gələcəkdə daha dərindən araşdırılacaqdır. Lakin bütövlükdə «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabı Qəzənfər Kazımovun alim-dilçi qüdrətinin, eridusiyasının və mədəniyyətinin, milli vətəndaş qeyrətinin əsas atriibutlarını əks etdirən sanballı bir əsərdir və gələcəkdə daha geniş miqyasda öyrəniləcəkdir… «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında insanın Yer üzünə, türklərin Şərqə, Şimala və Qərbə Ön Asiyadan yayılması haqda elmi konsepsiyanı möhkəmləndirən Q.Kazımov sonrakı tədqiqatında – «Aşina və Azərbaycan» məqaləsində də çox çətin bir problemin aydınlaşdırılmasına çan atır. Bu məqaləsində müəllifi daha konkret məsələlər düşündürür: «Nə üçün bütün türk xalqlarının adı var, lakin yalnız bizim dilimiz bütün keçən minilliklərin ərzində «türk dili» adlanmışdır? «Türk» adı harada və tarixin hansı dövründə meydana gəlmişdir? Böyük türk xaqanlığının – o xaqanlıq ki, Çin imperatorlarını «bizim cənubdakı uşaqlar» adlandırırdılar, - əsasını qoymuş Aşina tayfası ilə Azərbaycanın əlaqələri nədən ibarətdir?». ( Qəzənfər Kazımov. Dil, Tarix, Poeziya. Bakı,2005,s.97-98) Məsələni əsaslı və inandırıcı şəkildə izah etmək üçün çox müxtəlif elmi mənbələrə, xüsusilə Lev Qumilyovun «Qədim türklər» kitabına 27
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|