QəRİbov asəF ƏZİzov anar

1.2. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlər 
sistemində 
 
Xarici  ticarət  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  ənə-
nəvi və ən çox inkişaf etmiş formasıdır. Təxmini hesablamalara 
görə,  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  80%-i  xarici  ticarətin 
payına  düşür.  Xarici  ticarət  beynəlxalq  əməkdaşlığın  əksər 
növlərini əlaqələndirir. 
Hər  bir  ölkə  üçün  xarici  ticarətin  rolu  əvəzedilməzdir. 
C.Saksın  fikrincə,  «dünyanın  istənilən  ölkəsinin  iqtisadi  mü-
vəffəqiyyəti xarici ticarətdən asılıdır. Heç bir ölkə dünya iqtisa-
di  sistemindən  təcrid  olunmuş  şəkildə  sağlam  iqtisadiyyat 
yarada bilməz». 
Xarici  ticarət  müxtəlif  ölkələrin  əmtəə  istehsalçıları 
arasında beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında yaranan əlaqə for-

---

13 
 
masıdır. Müasir beynəlxalq münasibətlər dünya ticarətinin fəal 
inkişaf tempi ilə xarakterizə olunur, milli iqtisadiyyatın inkişa-
fında isə yeni, spesifik əlamətlər baş verir. 
Elmi-texniki  tərəqqinin  təsiri  altında  müxtəlif  ölkələrin 
iqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri baş verir, istehsalın ixti-
saslaşması  və  kooperasiyası  milli  iqtisadiyyatların  qarşılıqlı 
asılılığını  gücləndirir.  Bununla  da  beynəlxalq  ticarət  əlaqələri 
fəallaşır.  Hər  il  dünyada  istehsal  olunan  məhsulların  25%-i 
beynəlxalq  ticarət  sisteminə  daxil  olur.  Beynəlxalq  ticarət 
istehsala nisbətən daha sürətlə artır. Ümumdünya ticarət təşki-
latının tədqiqatına görə, dünyada hər il istehsalın 10% artımına 
qarşı, dünya ticarəti 16% artır. Ona görə də, onun inkişafı üçün 
daha  əlverişli  şərait  yaranır.  Xarici  ticarət  iqtisadi  artım  üçün 
güclü amilə çevrilir. Eyni zamanda ölkələrin beynəlxalq əmtəə 
mübadiləsindən asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. 
«Xarici  ticarət»  dedikdə,  ölkənin  hər  hansı  digər  ölkə 
ilə ödənilən idxal və ixrac əməliyyatlarından ibarət ticarəti başa 
düşülür.  Çoxtərəfli  xarici  ticarət  fəaliyyəti  əmtəə  ixtisaslaş-
masına  görə,  hazır  məhsul,  maşın  və  avadanlıqlar,  xammal, 
xidmət  və  texnologiya  ticarətinə  bölünür.  Son  onilliklərdə 
maliyyə resursları ilə ticarət (istiqraz və səhmlər) sürətlə artır. 
Beynəlxalq ticarət bütün dünya ölkələri ticarətinin məc-
musunu  əhatə  edir.  Lakin  «beynəlxalq  ticarət»  anlayışı  daha 
dar  mənada  da  başa  düşülə  bilər.  Belə  ki,  o,  inkişaf  etmiş, 
inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin,  hər  hansı  qitənin,  bölgənin 
(məs.  Şərqi  Avropa,  Şimali  Amerika  və  s.)  xarici  ticarətinin 
məcmusunu da əhatə edir. 
Xarici  ticarət  üç  əsas  göstərici  ilə  xarakterizə  olunur: 
əmtəə dövriyyəsi, əmtəə strukturu və coğrafi struktur. 
Xarici  ticarət  dövriyyəsi  -  beynəlxalq  əmtəə  mübadilə-
sində  iştirak  edən  ölkələrin  idxal  və  ixracının  dəyərinin  məb-
ləğini  birləşdirir.  Xarici  ticarətin  dəyər  və  fiziki  həcmini  fərq-
ləndirirlər.  Dəyər  həcmi  müəyyən  zaman  kəsiyində  cari  (də-

---

14 
 
yişən)  qiymətlərlə  istifadə  edilən  valyuta  məzənnələri  ilə  he-
sablanır. Xarici ticarətin fiziki həcmi daimi qiymətlərlə hesab-
lanır. Onun əsasında müqayisəli qiymətlərlə xarici ticarətin real 
dinamikası müəyyən olunur. 
Orta  əsrlərdən  başlayaraq  əksər  ölkələrin  iqtisadçıları 
xarici  ticarətin  əmələ  gəlməsini,  onların  rolunu  aydınlaşdır-
mağa çalışmış, hələ o dövrdə feodalizmin dağılması və kapita-
lizmin yaranması zamanı (XV - XVIII əsrlər) ticarət burjuazi-
yasının maraqlarını müdafiə edən merkantilistlər, millətin var-
lanması üçün xarici ticarətin rolunu yüksək qiymətləndirirdilər. 
Lakin pul yeganə sərvət, əmtəələrin pula dəyişdirilməsi 
isə  sərvətlərin  artması  üçün  yeganə  üsuldur.  Bu  baxımdan 
merkantilistlərin  fikrincə  əmtəələrin  idxalı  sərvətlərin  azaldıl-
masına  bərabərdir.  Merkantilistlər  təklif  edirdilər  ki,  ixracı 
stimullaşdırmaq və dövlətin işə qarışması ilə idxalı məhdudlaş-
dırmaq lazımdır. 
Merkantilistlərin  ən  məşhur  nümayəndələri  ingilis  iqti-
sadçısı  U.Staffor  (1564-1612),  T.Man  (1571-1641),  fransız 
iqtisadçısı A. de Mokretyen (1575-1621) ilk dəfə olaraq «siyasi 
iqtisad»  terminini  işlətmişlər.  Rus  iqtisadçısı  N.T.Posoşkov 
(1652-1726) da merkantilizm tərəfdarı idi. 
İdxala  məhdudiyyətlər  qoyulması  beynəlxalq  ticarəti 
çətinləşdirdi,  kapitalist  istehsalının  inkişafı  məntiqi  ilə  ziddiy-
yət təşkil etdi. Merkantilizmin proteksionist doktrinası əvəzinə 
azad  ticarət  (fritederçilik)  ideyası  meydana  gəldi.  Bu  nəzəriy-
yənin  tərəfdarları  xarici  ticarətin  rolunu  beynəlxalq  iqtisadi 
münasibətlər nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirirdilər. 
Azad  ticarət  siyasətinin  seçilməsi  və  ya  proteksionizm 
XIX  əsr  üçün  xarakterik  idi.  Hal-hazırda  bu  iki  yanaşma 
qarşılıqlı surətdə bir-birilə əlaqədardır. Lakin bu əlaqələr çərçi-
vəsində  ziddiyyətli  birlikdə  azad  ticarət  prinsipi  qabaqcıl  rol 
oynamaqla dominantlıq təşkil edir. 

---

15 
 
Fritrederçilik siyasəti ilk dəfə A.Smit tərəfindən beynəl-
xalq  ticarət  nəzəriyyəsini  əsaslandırarkən  müəyyən  olunmuş-
dur.  Bu  nəzəriyyə  gömrük  məhdudiyyətlərini  zəiflətmək  yolu 
ilə xarici malların idxal şərtlərinin liberallaşdırılmasının vacib-
liyini sübut etdi. A.Smit xarici ticarətin vacibliyini və əhəmiy-
yətini  sübut  etdi  və  göstərdi  ki,  «mübadilə  hər  bir  ölkə  üçün 
vacibdir, hər bir ölkə bu əməliyyatda mütləq üstünlük qazanır». 
A.Smitin  təhlili  azad  ticarətin  bütün  növləri  üçün  klassik 
nəzəriyyələrin tərəfdaşıdır. 
Bundan  sonra  D.Rikardo  A.Smitin  ideyalarını  zəngin-
ləşdirdi və inkişaf etdirdi. O, millətlərin nə üçün ticarət etmələ-
rini, iki ölkə arasında mübadilənin hansı şərtlər daxilində apa-
rılmasının  daha  da  səmərəliliyini  göstərərək,  beynəlxalq  ixti-
saslaşma meyarını müəyyən  etdi. D.Rikardo belə hesab edirdi 
ki, ölkənin mənafeyi naminə, hər bir ölkə onun üçün üstünlüyü 
olan məhsul istehsalında ixtisaslaşmalıdır. 
Rikardonun  müddəaları  öz  əksini  nisbi  üstünlük  nəzə-
riyyəsində tapdı. D.Rikardo sübut etdi ki, beynəlxalq mübadilə 
bütün  ölkələrin  mənafeyi  naminə  mümkündür  və  arzuolu-
nandır. O, hər bir dövlət üçün əlverişli mübadiləyə lazım olan 
qiymət zonasını müəyyən etdi. 
C.S.Mill  özünün  «Siyasi  iqtisadın  prinsipləri»  (1848) 
əsərində «beynəlxalq əmtəə mübadiləsi hansı qiymətlərlə həya-
ta  keçirilir?»  sualına  cavab  verdi.  Millə  görə,  tələb  və  təklif 
qanununa  əsasən  mübadilənin  qiyməti  elə  səviyyədə  müəyyən 
edilir  ki,  hər  bir  ölkənin  bütöv  ixracı  bütöv  idxalı  qabaqlayır. 
Beynəlxalq  dəyərin  formalaşması  qanunu  və  ya  «beynəlxalq 
dəyər  nəzəriyyəsi»  C.S.Millin  xidmətidir.  Beynəlxalq  dəyər 
nəzəriyyəsi göstərir ki, ölkələr arasında mübadiləni optimallaş-
dıran qiymət fəaliyyət göstərir. 
Nisbi  üstünlük  nəzəriyyəsi  ölkələr  arasında  istehsal 
xərcləri arasında fərq olduğunu göstərir. Lakin nə üçün ölkələr 
arasında fərq olduğunu göstərmir. İqtisadçıların fikrincə, ölkə-

---

16 
 
lər  arasında  istehsal  xərclərindəki  fərq  ilk  növbədə,  məhsul 
istehsalında olan müxtəlif amillər və nisbətlərdir.