C Ç M Ê L Ç E L S E V Ç R
–2010
C mil Elsev r. A SU DÜN ND N SABAHA
Bakı, «NURLAR» N
riyyat-Poliqrafiya
rk zi, 2010, 304 s.
C mil Elsev rin “A su: Dün nd n sabaha” adlı q l m t crüb si bio-
qrafik, biblioqrafik v toponomik s rdir. Mü llif oxucuya A su, onun q dim
v müasir tarixi, halisi, görk mli simaları bar d ensiklopedik xarakterli
m lumat verm kl yana ı A sunun ayrı-ayrı ya ayı m nt q l rinin yaxın
v uzaq keçmi in s yah t etm k, rayonun ayrı-ayrı sah l rinin inki afı
istiqam tind görülmü i l rl tanı olmaq fürs ti yaradıb. Kitabı tamam-
layana q d r g rgin axtarı lar aparmı C mil Elsev rin A su v a sulu-
lara sevgi v hörm tinin t zahürü olan “A su: Dün nd n sabaha” kitabı
übh siz ki, onların stolüstü kitabına çevril c kdir.
ISBN: 978 – 9952 – 450 – 92 – 7
© C mil Elsev r, 2010
Sah si – 1020 kv.km
halisi – 70737 n f r
K nd – 78
– 1
A su rayonu 1943-c il
oktyabr n 8-d yaranm d r.
A su tarixind n s hif l r
5
A SU TAR X ND N S H F L R
Az rbaycanın orta sr
h rl ri iç risind
halisinin sayına v
tutdu u razinin böyüklüyün gör f rql n n A su
h ri 1735-ci
ild n 1806-cı il d k irvanın ba
h ri olmu dur. A sunun adı ta-
rixi m nb l rd ilkin olaraq XVI srd n etibar n ticar t-s n tkarlıq
m nt q si kimi xatırlanır.
Son orta sr h rbi-siyasi prosesl rind A su
h ri. 1734-cü
ilin yayında Nadir ah öz qo unu il
amaxıya do ru h r k t etdi.
irvan hakimi Surxay xanın
amaxını t rk etm sin baxmayaraq,
h r halisi iki ay müdd tind müqavim t göst r bildi. halinin
bel ciddi müqavim tind n q z bl nmi Nadir ah 1734-cü il av-
qustun sonlarında amaxını l keçirdikd n sonra h ri yandıraraq
darmada ın etdi, halisinin is köçürülm si mrini verdi. Bel likl ,
1735-ci il may ayının sonunda amaxı
h rinin 4 a aclı ında (37
km), yeni h rin sası qoyuldu.
h rin q dim halisi d tikil n
bu yeni h r köçürüldü. Bu dövrd n etibar n A su
h ri irvan
hakiml rinin iqam tgahı oldu.
1743-cü ild
irvanda Nadir aha qar ı üsyan ba landı. Bu za-
man özl rini S f vil rin x l fl ri kimi t qdim ed n yalançı ahzad -
l r – I, II, III Sam Mirz l r meydana çıxdı ki, onlardan ikisi irvanda
f aliyy t göst rirdi.
I Sam Mirz 50 minlik qo unla Surxay xanın mü ayi tind
irvanın m rk zi olan A su
h rini z bt etdi. O, xalqı Nadir ah
t r find n qoyulmu vergil rd n azad etdi. Lakin, Nadir ahın o lu
N srullah Mirz il I Sam Mirz arasında irvan düzünd ba ver n
döyü d , I Sam Mirz öldürüldü.
II Sam Mirz Surxay xanın o lu M h mm d xanın yardımı il
1743-cü ilin oktyabrında
irvanda güclü üsyanın ba verm sind
böyük rol oynadı. N srullah Mirz 3 d f m
lub olmasına bax-
mayaraq, A su qalasını bir neç gün mühasir d saxladıqdan sonra
A su dün nd n sabaha
6
n hay t top at i il
l keçir bildi. Bununla da çiç kl n n A su
h rin ilk z rb d ymi oldu.
h rd az sayda insan qalmı dı ki,
onların da çoxunu sir alıb,
h ri tamamil qar t etdil r. hali bu
günü «Allahdad» (Allah köm y çat) adlandırdı.
1747-ci ild Nadir ahın öldürülm sind n sonra onun irvandakı
naibi Z rnavalı (Z rnava smayıllı rayonunda k nddir – F.X.) Hacı
M h mm d li Sofu N bi o lu 1748-ci ild A suda hakimiyy ti l
keçirdi v
irvan xanlı ını yaratdı. Oturaq hali onun hakimiyy tini
tanıdı. irvanda sas h rbi gücü t kil ed n elat Hacı M h mm d li
xanın hakimiyy tini tanımadı. Elat Xançoban mahalından olan, i-
malda Altıa acdan, c nubda Navahıya q d r razinin irsi mülkiyy t-
çisi q bul edil n v S rkar ail si adlandırılan Allahverdi b yin övlad-
larını söz sahibi hesab edirdi. Allahverdi b yin g nc övladları A ası
b y, M h mm ds id b y v A ar zi b y is xanlıq titulları olmadı-
ı v tarixi irvan dövl tini yenid n dirç ltm yi qar ısına m qs d
qoymu ,
ki xanı Hacı Ç l bi xanın siyasi görü l rini b y ndikl ri
üçün onun hakimiyy tini tanıyırdılar. S rkar ail si amaxını (Köhn
amaxı) iqam tgah seçmi , burada Nadir ah t r find n söndürül-
mü
h r h yatını yenid n dirç ltm y ba lamı dı.
1749-cu ild
hm d xan ahsev nin ba çılıq etdiyi qo un
Köhn
amaxı
h rin yaxınla dı.
hm d xan ahsev nin daha
c nubda olan A suya deyil, amaxıya hücum etm si onun irvan
xanı elan edilmi , Hacı M h mm d li xanı d st kl diyini v ona
d st k yürü ü h yata keçirdiyini göst rir. A ar zi b y
hm d xanın
qarda ı M h mm drza xanı üzb üz döyü d öldürdü. hm d xan
intiqam almaq üçün özü meydana atıldı. A ar zi b y onu b rk ya-
raladı.
hm d xan m
lub olub geri qayıtmaq q rarına g ldi. La-
kin
h rin yarım a aclı ında v fat etdi. Bu döyü l r zamanı
ki
xanı Hacı Ç l bi xan v Qaraba xanı P nah li xan S rkar ail sini
d st kl mi , h rbi qüvv l ri il köm k göst rmi dil r.
S rkar ail si faktiki olaraq irvan xanı hesab edil n Hacı
M h mm d li xanı devirm k v A sunu l keçirm k ist yirdi. On-
A su tarixind n s hif l r
7
lar bu m qs dl rin çatmaq üçün
ki xanı Hacı Ç l bi xana arxa-
lanırdılar. 1755-ci ild Hacı Ç l bi xan böyük bir qüvv il A suya
yaxınla dı v
h ri mühasir y aldı. A su uzun müdd t mühasir d
qaldı. Hacı M h mm d li xan Quba xanı Hüseyn li xandan köm k
ist di. Abbasqulu a a Bakıxanovun t birinc des k “3000 n f r
Qu ba qo unu v usmi mir H mz nin 500 n f rlik qüvv si iki dü -
m ni barı dırmaq üçün” A suya g ldi. irvan-
ki münasib tl rin
yeni xanın – Hüseyn li xanın qarı masından Hacı Ç l bi xan v
A ar zi b y heç d xo lanmadı. Hacı Ç l bi xan Hacı Piri adlı bir
n f ri elçi gönd r r k, Hüseyn li xanı h d l di v geri qayıtma ı
t klif etdi. Hüseyn li xan geri qayıtmadıqda a ır döyü l r ba landı.
Lakin Hacı Ç l bi xanın qüvv l ri m
lub olaraq
kiy geri ç kil-
di. A suda 3 gün Hüseyn li xanın
r fin ziyaf t verildi. Qalanın
açarları ona t qdim edils d , q bul etm di. Bu, irvanlılar arasında
Hacı M h mm d li xanın dayaqlarının z if oldu unu v Hüseyn li
xanın bunu aydın gördüyünü göst rir. Bu m
lubiyy td n az sonra
Hacı Ç l bi xan v fat etdi. A ar zi b y is özün Quba xanlı ı tim-
salında yeni r qib tapmı oldu.
1758-ci ild Hüseyn li xan da v fat etdi. A ar zi b y Quba
xan lı ında yaranmı qarı ıqlıqlardan istifad ed r k, A su m
lu-
biyy tinin v zini çıxma a c hd etdi. Quba xanlı ının B rm k ma-
halına hücum ed n v
halisini qar t ed n A ar zi b y 200 ail ni
irvan xanlı ına köçürdü. Hüseyn li xanın o lu F t li xan qisas
almaq m qs dil
irvan xanlı ına hücum etdi. A ar zi b y Köhn
amaxının yaxınlı ında m
lub edildi v öldürüldü. F t li xan
Köhn
amaxını bir neç ay mühasir d saxladıqdan sonra irvan
elatını qar t etdi v bir hiss sini Quba xanlı ına köçürdü.
1763-cü ild
irvan xanlı ını, xüsusil A su
h rini idd tli
taun x st liyi bürüdü. Bu x st likd n çox adam t l f oldu.
1765-ci ild
irvan elatına arxalanan S rkar xan danından
M mm ds id b y v A ası b y bütün rana v Az rbaycana sahib
olmu K rim xan Z ndd n xanlıq titulu il
laq dar s n d aldı-
Dostları ilə paylaş: |