Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
qoyulan kimi struktur yaranır və daşların çoxluğu sistemə çevrilir, elementlərin bir- birinə qarşılıqlı təsiri sayəsində özünü və kənar yüklərini saxlamaq üçün statik qabiliyyət qazanır. Yük saxlamaq imkanı hər bir daşa və ya bütün daş qalığına aid bir xüsusiyyət deyildir, bu xüsusiyyət ancaq daşlar müəyyən qaydada qarşılıqlı şəkildə bir birilərinə təsir etdikləri zaman aşkara çıxır. Sistemin təşkilatlanması nə qədər yüksək olarsa, onu digərlərindən fərqləndirib ayırmaq bir o qədər rahat olur. Çoxlu kərpic və onlardan tikilmiş ev buna ən yaxşı misaldır. Arxitektura – sistemliliyin mənasını izah edən daha bir anlayışdır. Daha az təşkil olunmuş, zəif strukturlaşdırılmış obyektlər üçün olan sistem və çoxluq anlayışlarının arasında fərqləndirmə aparmaq daha çətindir. Tağ və daş qalağı haqqında yuxarıda nəzərdən keçirilmiş misalda tağ yük saxlamaq imkanı yaradır. Amma, daş qalağı da bu yükü (hətta bundan daha ağır olanı da) saxlaya bilər, lakin daha az yüksəklikdə. Eyni elementlərdən ibarət daş qalaqları müxtəlif ola bilərlər. Belə ki, əgər daş qalağı muzeyin ərazisində yerləşirsə və onun qarşısında modernist – memarın adı yazılmış lövhəcik asılıbsa bu sistemin qiyməti inqridiyentlərin dəyərindən xeyli çox olacaqdır. Təsəvvür edək ki, bizim daş qalağımız səhranın müəyyən sahəsinə səpələnmişdir. Bu halda əlimizdə çoxlu daş var. Bəs əgər həmindaşlar yapon bağındadırlarsa? Nəzakətli adam daşların çox gözəl şəkildə düzüldüyünü deyəcəkdir, amma bu işdən başı çıxan adam isə bilir ki, bu daşların düzülüşü qeyri-adi struktura mallikdir: bağın hər hansı bir nöqtəsindən bütün daşları eyni zamanda görmək qeyri-mümkündür. Beləliklə, burada kifayət qədər mürəkkəb, qeyri-adi strukturlu sistem görürük. A.A.Malinovski çoxluq və sistem anlayışlarının arasında dəqiq hədd qoymanın çətinliklərini nəzərə alaraq təklif edir ki, sistemin öz təzahürləri ilə onu təşkil edən elementlərin sadə cəmindən mütləq fərqlənməsini tələb etmək heç də lazım deyildir. Təşkilatlanmanın aşağı səviyyəsində sistem öz xüsusiyyətlərinə görə öz hissələrinin cəminə yaxınlaşa bilər. Sistem anlayışının mahiyyətini izah edən daha iki tərəfi misal gətirək. Hər hansı bir xüsusiyyətlərə malik, hansı isə əvvəlcədən müəyyən olunmuş münasibətlərdə olan hər hansı bir obyekt sistemdir (35). Sistem – reallığın şüur tərəfindən xüsusiləşdirilmiş bir hissəsidir, hansının ki, elementləri öz birliklərini qarşılıqlı təsir prosesində aşkara çıxarırlar (12). C.Kerlin əsərlərində (15) B.Heyns tərəfindən təklif olunmuş aşağıdakı tərif müzakirə olunur. Bizim sistem kimi nəzərdən keçirmək istədiyimiz hər şey sistemdir. Anlayışlar iyerarxiyasında ―sistem‖ anlayışına yuxarı pillələrdə yer ayrılmışdır. Qeyd olunur ki, bu anlayışın həm zəif, eyni zamanda isə ən yaxşı cəhəti ondan ibarətdir ki, onu heç cür əlavə olaraq xarakterizə etmək olmaz. Verilmiş tərif sistemin çox vacib xüsusiyyətini qeyd edir, amma buna baxmayaraq çoxluqlar və sistem anlayışlarının nisbəti məsələsini həll etmir. R.Akoffun əsərində sistem tam, bir və ya bir neçə əsas funksiya – burada funksiya dedikdə sistemin rolu, vəzifəsi, ―missiyası‖ nəzərdə tutulur – ilə tərifi verilən bir şey kimi nəzərdən keçirilir. Akoffa görə sistem iki və ya da çox vacib hissələrdən ibarətdir ki, həmin hissələrsiz o, öz funksiyalarını yerinə yetirə bilməz. Başqa sözlə, sistem elə bir tamdır ki, onu müstəqil hissələrə bölmək olmaz. Sistemin və ya onun elementlərinin funksiyaları anlayışı intuitiv olaraq düşünən alimlər müşahidə ediblər ki, sadə mexaniki sistemlər üçün şübhəsiz olan şeylər mürəkkəb təşkilatlanmış böyük sistemlər üçün düzgün olmaya bilər. Çünki, aşkar funksiyalarla yanaşı gizli, latent funksiyalar da ola bilər. Bundan başqa sistemin eyni elementi sistem üçün həm faydalı olan funksiyaları yerinə yetirə bilər, həm də disfunksiya edərək onun fəaliyyətinə neqativ təsir göstərə bilər. Sistem analizində sistemin elementlərini bir-birinə bağlayan münasibətlərin qaydaya salınması ilə bağlı olan ―struktur‖ anlayışı vacib rol oynayır. Strukturlar elementlərin arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin sayından və tipindən asılı olaraq sadə və mürəkkəb olurlar (14). Strukturlar çox vaxt ierarxik xarakter daşıyırlar, yəni nizamlanmış səviyyələrdən ibarətdirlər. Strukturlaşdırma problemi sistem tədqiqatlarının ən vacib fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biridir. Sistemin çoxlu elementlərini sistemaltı sistemlər kimi nəzərdən keçirmək olar, onlar da öz növbəsində daha aşağı səviyyəli sistemaltı sistemlərdən ibarətdirlər. Amma nəzərdə tutmaq lazımdır ki, sistemin sistemaltı sistemlərə bölünməsi tədqiqat məqsədlərindən asılıdır və ümumiyyətlə desək, birmənalı deyildir. Strukturun olması mümkün olan külli miqdarda elementar münasibət kombinasiyalarının əhəmiyyətli dərəcədə ixtisar edilməsinə imkan verir, yəni struktur – bu müəyyən mənada müstəqillik səviyyələrinin itirilməsi deməkdir. Strukturlaşdırılma problemi XX əsrin birinci yarısında psixologiyanın populyar bir istiqaməti olan geştaltpsixologiyada (almanca gestalt – struktur, forma, konfiqurasiya) ən aparıcı mövzulardan biri idi. Geştaltpsixoloqlar tamlıq və struktur prinsiplərinə əsaslanaraq qavrayışın eksperimental və nəzəri cəhətdən öyrənilməsi, daha sonra isə digər psixi proseslərin öyrəniləməsi ilə aktiv şəkildə məşğul olurdular. Bu istiqamətin banilərindən biri olan M.Vertqeymer 1925-ci ildə yazırdı: ―Elə əlaqələr mövcuddur ki, bu zaman tamda baş verən onu təşkil edən elementlərdən – guya ayrıca mövcud olub, sonradan bir-birinə bağlanmış olan - hasil olmur, əksinə, bu tamın ayrıca hissəsində üzə çıxan bu tamın daxili struktur qanunları ilə müəyyən olunur. Geştalt nəzəriyyəsi bundan nə azdır və nə də çoxdur – məhz budur‖ (7, s.6). L.fon Bertalanfinin nəyə görə geştaltpsixologiyanın ümumi sistem nəzəriyyəsinin real tarixi xələfi olduğunu dəfələrlə qeyd etməsinin səbəbi bu parçadan aydın məlum olur 1 . Yuxarıda nəzərdən keçirilmiş anlayışlar əsasən sistemlərin statik durumunu xarakterizə edir. Indi isə sistemlərin dinamikasının təsvirinə keçək. Əsas tərifləri göstərək: Sistemin davranışı (funksiya etməsi kimi) kimi onun zaman daxilində fəaliyyətini nəzərdə tutaq. Sistemin strukturunun zaman daxilində dəyişməsinə sistemin təkamülü kimi nəzərdən keçirək. Sistemin məqsədi – onun üçün uyğun olan vəziyyət. Məqsədyönlü davranış – məqsədə çatmağa can atmaq. Əks əlaqə - sistemin fəaliyyətinin nəticələrinin bu fəaliyyətin xarakterinə təsiri. Əgər əks əlaqə fəaliyyət nəticələrini gücləndirirsə, onda o müsbət, əgər zəiflədirsə, mənfi adlandırılr. Müsbət əks əlaqə qeyri-sabit vəziyyətlərə səbəb ola bilir, amma mənfi əks-əlaqə sistemin sabitliyini təmin edir. Mənfi əks-əlaqələrin köməyi ilə orqanik sistemlər öz həyat fəaliyyətlərini dəstəkləyirlər. Məsələn, ağır fiziki iş insanın qanında oksigenin miqdarını azaldır. Amma, sürətlənmiş nəfəsalma oksigenin ağ ciyərlərə axınını gücləndirir ki, bu da öz növbəsində qanda oksigenin ehtiyatını artırmış olur. Müsbət əks əlaqəyə bir misal kimi inflyasiya proqnozları problemini nəzərdən keçirək. Inflyasiyanın yüksək olacağı haqqında proqnozlar insanları zəruri olduğundan daha çox alış-veriş etməyə məcbur edir. Tələbatın artması qiymətlərin qalxmasına səbəb olur və inflyasiyanı gücləndirir, bu da öz növbəsində inflyasiyanın gücləndirməsinə dair proqnozların artmasına səbəb olur. Canlı və ölü təbiət sistemlərin davranışının dərk edilməsində əks əlaqəni ilk anlayanlardan biri kibernetikanın atası sayılan Norbert Viner olmuşdur. Kibernetikanın ilk ideyaları N.Vinerin rəhbərlik etdiyi alimlər qrupu tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. 1943-cü ildə çıxan tarixi ―Davranış, məqsədyönlülük və teleologiya‖ məqaləsində mərkəzində təbiətdə və texnikada əlaqə və idarəetmə məsələlərinin durduğu bir sıra məsələlərin prinsipial birliyi ilk dəfə olaraq göstərilmişdir. 1 Geştaltpsixoloqlar tamlıq və struktur prinsiplərinə istinad edərək qavrayışın, eləcə də digər psixi proseslərin nəzəri və eksperimental tədqiqi ilə aktiv olaraq məşğul olurdular. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|