Px;font-family: Times New Roman,Bold;color:#000000;}. ftPP{font-size
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Instinktlar.
- Ko’nikmalar.
| Instinktlar.
Instinktlar hayvonlar hatti- harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda cho’p, loy tanlashi, o’rgimchaklarning to’qish san’ati. Asalari o’z kataklarida go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Bundan tashqari asalarilarda bir-birini xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o’zining "maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar ma’lum tashqi qo’zg’atuvchi(lar)ning ta’sir ko’rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o’zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muhim qismi o’zgarib qolsa, u har gal maqsadga muvofiqligini yo’qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo’yilsa (ya’ni tagi teshib qo’yilsa), bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham, uyaning og’zini ustki tomondan mum bilan berkitib quya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. Shuni qayd qilib qilib o’tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos bo’lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo’ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o’zgargan xolda organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi. Ko’nikmalar. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda, xususan sut emizuvchilarda hatti-harakatning yanada aninroq aks ettirishga yordam beruvchi yangi, ildamroq shakllari ko’proq rol uynaydi. Bular - ko’nikmalar (harakatning individual tarzda orttirilgan shakllari). Ko’nikma deganda hayvonlarda shartli bog’lanishlar asosida yuz beruvchi va avtomatik ravishda sodir bo’luvchi harakatlar tushuniladi. Instinktlar singari ko’nikmalar ham taraqqiyotning turli bosqichlarida uchraydi. Lekin yaqqol ifodalangan ko’nikmalarni faqat bosh miyaning po’stiga ega bo’lgan hayvonlardagina ko’rish mumkin. Hayvonlar ko’nikmalarining tarkibiga kiruvchi harakat elementlari hayvon mansub bo’lgan turning tajribasini qayta tiklovchi tug’ma harakatlardan ham takrorlash jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat namunalaridan iborat bo’lmog’i mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan (bo’lgan) ko’nikmalar sharoit murakkablashishi yoki o’zgarishi bilan o’zi ham o’zgarishi, yangi, o’zgartirilgan sharoitga ko’chishi mumkin. Ko’nikmalar bir-birlaridan muhim jixatdan farq qilishlari mumkin: bir holatda ko’nikmalar o’zlarining avtomatizmlariga ko’ra instinktlarga yaqinlashsalar, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar. |