Psixologik xusijsiyatlari

jonlanish kompleksi 
deb ataganlar. 
Bu kompleksda bola uning bilan muaosabatda bo’layotgan odamga 
muloyim tikilib, jilmayadi, qo’l va oyoqlari bilan talpinib qandaydir ovoz 
cliiqaradi. Bolada qandaydfir kuchli mamnunlik hissi yuzaga keladi. 
Lekin shuni unutmaslik kerakki, agar bolalar bilan keragidan ortiq 
darajada. munosabatda bo’lib, ularda jonlanish koir^deksini yuzaga 
keltira Iberilsa, ular kattalarga o’rganib qoladilar va o’yinchoqlarga 
qarama>' qo’yadilar.
Go’dak bola yoshiga to’lguncha juda ko’p harakadami o’zlashtirib 
oladi. Bolaning qiladigan ttirli-tuman hairakatlari orasida qo’l harakatlari 
psixik tstfaqqiyoti uchurt muhim bo’lgan harakatlardir. To’rt oylik bola 
narsalarga qo’l cho’zeidigan bo’ladi, ammo u hali o’zining qo’l 
harakatlarini idora qila olmaydi. Bola besh oylik bo’lgach, narsalami 
ushlab, uni paypaslab, timirskilab ko’radigan bo’ladi Bolaning qo’l 
harakatliari atrofidagi narsalami bilish quroliga aylanadi, chunki u 
narsalami paypaslab, timirskilab ko’rish orqali ulanmig ayrim 
xususiyatlarini bilib oladi.
Bolaning psixik taraqqiyotida murakkab harakatiami egallab borishi 
juda katta rol o’ynaydi. Bola olti oylik bo’lgach, mustaqil o’tira oladigan 
bo’ladi. Bola o’tira boshlagandan so’ng uning nazar doirasi kengayib, 
unda yangidan-yangi taassxu-otlar paydo bo’ladi. Bola ko’z o’ngida yangi 
taassurotlaming paydo bo’lishi idrok, diqqat, xotira kabi psixik 
jarayonlaming rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola sakkiz oylik 
bo’lgach yana bir тшаккаЬ bo’lgan harakatni, yani emaklashni 
boshlaydi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi harakatning 
ahamiyati kattadir. Emaklay boshlagach, bolaning atrofidagi narsalai 
bilan munosabatda bo’hsh imkonoyati kengayadi. Natijada mustaqil 
harakat qilib, yangidan yangi narsalami taniy boshlaydi. Bolani hamma 
narsa qiziqtiradi. U bir narsaiu olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va 
chiqayotgan ovozga quloq soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biror 
narsaning qopg’og’ini ochib yopishni yoqtiradilar. Bunday harakatlai 
bolaning qo’l muskullarini mustahkamlaydi va narsalaming turli 
xossalarini bilib olishga yordam beradi.
Og’ir kasallikka uchramay, jismoniy jihatdan sog’lora o’sgan bola 9- 
10
oylik bo’lganda yura boshlaydi. JBolaning mustaqil tarzda yura

---

bosMashi, uning hayotida nihoyat katta hodisadir. Bola yura 
bosMagandan so’ng lining psixik taraqqiyoti uchim juda katta 
imkoniyatlar yuzaga keladi. Yura bosMagan bolaning faolligi ктт sayin 
ortib, erkin harakat qilisli doirasi kengayadi. Bemalol yura oladigan bola 
tor uy doirasidan tashqariga chiqish inlconoyatiga ega bo’ladi. Bu esa 
idrok doirasini kengaytirib mazmumdor bolishiga yordam beradi.
Olti-yetti oylik boldarda taqlid qilish harakatlaii paydo bo’la 
bosMaydi. Bola psixikasining taraqqiyotida taqlidning roli juda kattadir. 
Bola juda ko’p harakatlami va nutqni asosan taqlid qilish orqali 
egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutqni tushunishga o’rgata 
bosMash lozim. Buning uchun bolaga o’yinchoq yoki hiron narsani bir 
necha niarta nomini aytib ko’rsatish kerak. Keyinchalik bolaga ba’zi 
narsalaniing nomi aytilganda, u ko’zlari bilan shu narsani qidirib 
topadigan bo’ladi. Bii narsa bolaning kattalar nutqini tushuna 
bosMag£inidan darak beradi. Bola nutqni ozmi-ko’pmi tushuna 
boshlagEinidan so’ng unga faqat narsaltmiing noini ernas, balki ayrim 
sodda harakatlaming nomlarini o’rgata boshlash lozim. Harakatning 
nomini og’zaki takrorlab ayni vaqtda shu harakatning bajarilishini ham 
bir necha marta ko’rsatilsa, bola harakatning nomini esMtishi bilan uni 
bajarishga o’rganadi. Masalan, chapak-chapak, deb takrorlab turib 
chapak chalinsa bola sbiu so’z aytilishi bilan chapak chaladigan, yosh 
bolaga “assalom alaykum”, deb ta’zim qilib ko’rsatilsa, bola shu so’zni 
cshitishi bilan ta’zim qihidigan bo’ladi.
Bola ayrim so’zlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan ko’proq 
uloqada bo’lishni xohlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imkoni 
boricha ko’proq munosabatda bo’lishga, uning nutqini o’stirishga 
[larakat qilish lozim. Bulling eng oson yo’li bola bilan mashg’ul bo’lgan 
paytda unga eng sodda so’z elementlarini to’g’ri ayta bilishni 
o’rgatishdir.Chxmonchi, kuchukning rasrnini ko’rsatib “rnana, vov-vov”, 
mushukning rasmini ko’rsatib, “mana, miyov-miyov”, xo’roz yoki 
lovuqning rasmini ko’rsatib, “mana ku-ku” deyish kerak.Bunda bolalar 
"vov-vov”, “miyov-miyov”, “kuk-ku” kabi so’z elementlarini ravon 
lalafliiz qilishga o’rganadilar. Bundan tashqari 9-10 oylik bolalarga o’z 
(ana a’zolarining nomlarini ham o’rgata boshlash kerak. Bolaga - “mana 
l)iimi”, ‘"mana og’zi”, “mana ko’zi”, “mana qoshi”, “mana qo’li” deb bir 
nccha nnarta takrorlab ko’rsatilgandan keyin, bola o’z a’zolarining 
iiomini aytish bilan ularni birin-ketin ko’rsatadigan bokidi. Keyinchalik 
bolalarda ana shimday sodda so’zlami umunlashtirish qobilyatini ham 
o'stIrish kerak. Bolaga “oyingning ko’zi qani”, “qo’g’irchoqning bumi

---

qani”, “akangning qo’li qani?” kabi savollar berilsa, bola a’zolarini 
to’g ’ri ko’rsatishga o’rganadi. Bola dastlabki paytlaicla tilga tushuna 
bosMashi katta odamlarning talaffiiz intonasiyalari va Ijolaga ko’rsatib 
qiladigaii ishora harakatlari bilan bog’liq bo’ladi. Shuiiing uchun hali 
yoshiga to’lmagan bolalar har bir so’zni shu so’z orciali ifodalangan 
konkret narsalar bilan bog’lay olmaydilar. Boshqagha qilib aytganda, 
yoshiga etmagan bolalarda ayrim so’zlaini tushunish hali ikkinchi signal 
darajasiga (ya’ni signalning signali darajasiga) ko’tarilgan emas. Bu 
degan so’z shiiki, hali yoshiga etmagan bolalar so’zlami shu so’zlar 
orqali ifodalangan narsalar bUan assosiativ tarzda bog’lash orqali emas, 
baUd intonasiya va imo- ishora, harakatlar orqali tushunadilar. Bolalar 
nutqining o’sishi ular iciroki, xotirasi, fcifakkmi, xayoli va irodasi kabi 
yuksak psixik jarayonkirining rivojlanishiga yordam l)eradi. Shmiday 
qilib, ilk yoshdagi bolaning psbdkasi titling akiv faoliyati, turli-tuman 
harakatliiri, o’z atrofidagi narsalami ko’proq bilib olishi jaiayonida 
rivojlantir ekan, uning erkin harakatlaii uchun qulay sharoit yaratish 
zarur. 
Bola 
harakatlarini 
cheklash 
esa 
psixikasining 
normal 
rivojlanishiga malum darajada zarar etkiizadi. Shu sababli bolani harakat 
qilishga imkon bermaydiigan holatga solib qo’yish haddaa tashqari qattiq 
siqib yo’rgaklamaslik, u:zoq vaqt yo’rgaldangan holatda qolib ketmasligi 
kerak .Bir yoshga to’lgan davrdan boshlab bolalarga ayrim gigienik 
odatlami singdirib borish kerak. Odat qanchalik yoshlikdan boshlab 
singdirilsa, u shunchalik mustahkam, ya’ni odamning qalibiga shunchalik 
chuqur joylashadi. Bolalarga dastawal ozodaUk odatlarini singdirib 
borish kerak. Buning uchun ovqatlantirishdan oldin, bolaning oldiga 
fartukcha yoki sochiqcha tutub qo’yish va ovqatni qoshiqda oz-ozdan 
olish kerak. Agar ovqat bolaning og’iz atroflariga surkalib tegib ketsa, 
shu zahotiyoq artib turish kerak. Ana shulaming hammasi so’z bilan 
ifodalab bajarilsa, bola zehn solib turacli va tez orada shunga odatlanib 
qoladi. Keyinchalik ovqatlanishdan oldin fartukcha yo sochiq 
tutmasarigiz, bolaning o’zi talab qiladigan bo’ladi.