Aim.uz
Psixika va ongning taraqqiyoti
Reja:
1. Psixikaning filogenetik taraqqiyoti:
1) psixikaning taraqqiyot bosqichlari; a)
seskanuvchanlik; b) sezuvchanlik.
2) hayvonlar xatti - harakati tiplari:
a) instinkt; b) ko`nikma; v) intellektual harakat.
2. Psixikaning muhit va a`zolar tuzilishiga bog`liqligi
3. Inson ongining rivojlanishi
Mavzu bo`yicha tayanch tushunchalar:
Seskanuvchanlik
—
psixika taraqqiyotining dastlabki bosqichi bo`lib tirik organizmning biologik
ahamiyatga ega qo`zg`atuvchining ta`siriga javob berish.
Sezuvchanlik
—
psixika taraqqiyotining yuqoriroq bosqichi, sezish bilan bog`liq.
Tropizm
—
biologik omillarga reaktsiya qilish usullari.
Sensor
bosqich
—
sodda hayvonlarning tashqi muhit ta`sirini tanlab aks ettirishi.
Pertseptiv bosqich
—
yuksak nerv tizimiga ega bo`lgan hayvonlarning tashqi muhitdagi narsalarni yaxlit
holda aks ettirishlari
Instinkt
—
hayvonlarning tug`ma xatti -harakati
Intellektual harakat
—
faxm - farosat bilan bog`liq xatti - harakatlar
Ong
—
psixikaning yuksak darajasi
Ontogenetik taraqqiyot
—
bitta organizmning rivojlanishi
Filogenetik taraqqiyot
—
butun insoniyat rivojlanishi
1. Psixikaning filogenetik taraqqiyoti
1) psixikaning taraqqiyot bosqichlari.
Jamiki materiya, jonsiz anorganik materiyadan tortib, to organik materiyaning yuksak hamda
murakkab shakli - inson miyasigacha moddiy olamning umumiy xususiyati bo`lmish
aks ettirish
xususiyatiga, ya`ni turli ta`sirlarga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. Jonsiz tabiatda harakat jism yoki
moddalarning o`zaro mexanik fizik va kimyoviy munosabatlari tarzida namoyon bo`lishi mumkin. Tirik
materiyaga o`tishda harakatning shakli sifat jihatdan o`zgaradi. Tirik materiyaga aks ettirishning biologik
shakllari xosdir. Tirik materiya taraqqiyotining ma`lum bosqichida aks ettirishning sifat jihatidan yangi
shakli bo`lmish psixika yuzaga keladi. Hamma tirik organizmlar, o`simliklardan
tortib hayvonlargacha
evolyutsiyaning barcha bosqichida aks ettirishning biologik shakli bo`lgan seskanuvchanlik xususiyatiga
ega. Seskanuvchanlik - tirik organizmlarning biologik ahamiyatiga ega bo`lgan ta`sirlarga javob qaytarish
qobiliyatidir. Sodda, bir hujayrali tirik organizmlarda elementar seskanuvchanlik xususiyati bor bo`lib,
ular tashqi muhit ta`siriga harakat bilan javob qaytaradi, muhit ta`sirida hujayra protoplazmasininng
xususiyati o`zgaradi. Biologik omillarga maxsus harakatlar bilan reaktsiya qilish
usullariga tropizm deb
ataladi. Tropizmlar har xil bo`ladi, fototropizm - tirik organizmning issiqlik ta`siri ostida harakat qilishga
Aim.uz
moyilligidir, xemotropizm - ma`lum fizik - ximiyaviy muhitni tanlab olishga moyilligidir, topotropizm tirik
organizmning mexanik qo`zg`atuvchi ta`siri ostida harakatlanishdir. Tropizmlar o`simliklarning o`z-o`zini
boshqarishiga imkon beradi. Hayvonlarda ta`sirlanishning yangi turi - sezuvchanlik yuzaga kelgan. YUksak
tashqil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi a`zolari tarkib topadi. Narsalarning
organizm
uchun aslida befarq, ya`ni organik ehtiyojlarini qondirmaydigan belgilari (hidlari, shakllari,
ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo`ladi. Hayvonlarda o`simliklarga qaraganda sezuvchanlik tufayli
ancha ko`p ta`sirlarni aks ettirish vujudga keladi. Masalan, infuzoriyalarning ular uchun neytral (befarq)
bo`lgan yorug`likka reaktsiya qilishlari kuzatilgan. Tajriba quyidagicha o`tkazilgan: suv to`ldirilgan nayga
sodda hayvonlar joylashtirilib, naychaning bir tomoni isitilgan, Bir hujayrali hayvon termotropizmga ega
bo`lganlari tufayli tezlik bilan naychaning iliq tomoniga o`tib olganlar. Naychaning bir tomoni isitilish
bilan birga bir vaqtda yoritilib ham borilgan. Oddiy sharoitda yoruqlikka neytral munosabatda bo`luvchi
infuzoriyalarga yorug`lik bilan birgalikda ular uchun qulay bo`lgan issiqlik bir necha marta ta`sir
ko`rsatilgan taqdirda infuzoriyalar issiqlik ta`siridan qat`iy nazar yorug`likka to`planaverganlar. Bu sensor
bosqich bo`lib hisoblanadi. Sensor bosqich uchun xarakterli
xususiyat shundan iboratki, bu bosqichda
organizm narsalarning o`zini emas, balki alohida xususiyatlarini aks ettiradi. Bunday aks ettirish
evolyutsion taraqqiyotning quyi darajasi - to`rsimon va ganglioz asab tizimiga ega hayvonlarda kuzatiladi.
Masalan: Biror bir hashorot o`rgimchak to`riga tushishi bilan uni o`z ipi bilan o`ray boshlaydi.
Ko`pgina tajribalardan ma`lum bo`lishicha, o`rgimchak uchun faqat bir xususiyatlar, to`r
orqali
beriladigan tebranish, vibratsiya ahamiyatlidir. Tebranish to`xtashi bilan o`rgimchak ham o`lja tomon
harakatlanishdan to`xtaydi. Keyingi bosqich pertseptiv yoki idrok qilish bosqichi deb ataladi. Bu
bosqichga mansub hayvonlar atrof - muhitning ayrim xususiyatlarini emas,
balki ularni butun narsalar
sifatida aks ettiradi. Keyingi bosqich - intellektual bosqichi (aql) bo`lib, yuksak darajada rivojlangan
hayvonlarga, ya`ni odamsimon maymunlarga xosdir.