Prof Dr Taha Ünal 2012

 

19 

      

İLTİHABIN  KİMYASAL  MEDYATÖRLERİ 

 

      

İltihabi  reaksiyon  bir  yanıttır;  kan  damarları  ve  hücreler  olmak  üzere  başlıca  iki  adet  yanıt 

veren ajan vardır. Zedelenen alandaki damar ve hücreler, ne şekilde bir uyarı (mesaj) alır da, buna 

karşı  bir  yanıt  verir?  Burada  anahtar  soru  bu  olabilir.  Şimdiye  kadar  bildiğimiz  sadece  iki  çeşit 

uyarı olabilir. Sinir  yolu ve kimyasal ajanlar. Her ikisi de etkilidir; fakat  kimyasal  yol çok daha 

önemlidir. Kimyasal mesaj taşıyıcılar (aracılar), genelde “iltihabın kimyasal medyatörleri” ola-

rak adlandırılır. Diğer bir anlatımla, iltihabi  yanıt oluşmasına aracılık  eden kimyasal  maddelere, 

kimyasal medyatörler denir. İltihabi süreç içinde, hücrelerin birbirleri ile iletişim içinde olmaları, 

şaşırtıcı olmaması gerekir. Bu iletişim, söz konusu olan bu kimyasal medyatörler aracılığıyla ol-

maktadır.  İltihabın  başlangıcından  onarım  aşamasına  kadar  geçen  her  safhada  yer  alır.  Bunlar; 

ekzogenös medyatörler (vücut dışından gelenler) ve endogenös medyatörler (vücut içinde yapılan-

lar)  olarak  ikiye  ayrılabilir.  Ekzogenös  medyatörlerden  en  önde  geleni,  bakteriyel  ürünlerdir. 

Bunlar vasküler geçirgenlik ve lökosit hareketlerinden direkt sorumludur. Bakteriyel enfeksiyon-

larda  oluşan  yanıtlarda  belli  rolleri  vardır.  Endogenös  medyatörler,  daha  çok  ilgi  uyandırır  ve 

daha çok öneme sahiptir; Kimyasal medyatörler, a)plasma kaynaklı ve b)hücre kaynaklı olmak 

üzere  iki  ana  grup  içinde  incelenir.  Kompleman,  kinin  ve  koagülasyon  sistemleri  (faktörleri), 

plasma kaynaklı medyatörlerdir, ana kaynağı karaciğer dokusudur. Dolaşımda her zaman inaktif 

olarak  mevcuttur  ve  iltihabi  olayda  aktivasyon  kazanır.  Hücre  kökenli  medyatörler,  intrasellüler 

granüllerde  bulunur  ve  gerektiğinde  salgılanır  (mast  hücreleri  içindeki  histamin)  veya  stimulusa 

yanıt olarak yapılıp salgılanır (lökositler tarafından salgılanan prostaglandin, lenfosit ve makrofaj-

larca salgılanan sitokinler). Biz bunların detaylarına girmeden özetlemeye çalışacağız. 

-- Pekçok medyatör biyolojik aktivitelerini, hedef hücreler üzerindeki spesifik reseptörlere bağla-

narak gösterir. Bazı medyatörler ise, direkt enzimatik ve toksik aktiviteyle etki yapar (lizozomal 

proteazlar ve serbest radikaller). 

-- Medyatörler; tek bir hedefe, birden fazla hedefe ve hatta, geniş bir alana etki gösterebilir. Etki 

yaptıkları hücrenin tipine göre, farklı sonuçlar da ortaya çıkabilir. 

--  Aktive  olup  hücrelerden  salındıktan  sonra,  çoğu  medyatör  süratle  parçalanarak  sayıca  azalır 

(araşidonik  asit metabolitleri), enzimlerle inaktivite edilir (bradikinin,  kininaz ile inaktivite edil-

mesi), elimine edilir (toksik oksijen metabolitlerine karşı antioksidanlar) veya inhibe edilir (komp-

leman inhibitör proteinleri) 

-- Kimyasal medyatörlerin zararlı etkileri de vardır. Bu nedenle bunların kontrolü ve dengelenmesi 

önem taşır. 

 

1-

 

PLASMA  KAYNAKLI  MEDYATÖRLER 

     Plasma  Proteazları  (Proteolitik Enzimler) 

     İltihabi reaksiyondaki pekçok olay, birbiriyle ilişkili, birbirine etki eden plasma kaynaklı; fakat 

birbirinden farklı üç enzim sistemi tarafından düzenlenir. Bu sistemler;  kinin, pıhtılaşma/ fibri-

nolitik ve kompleman sistemleridir. Bunların hepsi de, Hageman faktörün (pıhtılaşma döngüsü-

nün  XII.  faktörü)  aktivasyonuyla  harekete  geçer.  Hageman  faktör,  karaciğerde  sentezlenen  bir 

proteindir.  Endotel  zedelenme  bölgesinde  kümelenen  aktif  trombositlerle  (kan  pulcukları),  bazal 

membranla ve kollagenle temas edinceye kadar, dolaşımdaki Hageman faktör, inaktif şekildedir. 

 

      Kinin Sistemi 

      Kan pıhtılaşma sisteminin anahtar komponenti olan Hageman faktörün (faktör XII) aktivasyo- 

nuyla, kinin sistemi kaskadı (ardarda gelen- ardışık- reaksiyonlar zinciri; döngü) harekete geçer ve 

prekallikreini, kallikreine dönüştürür. Kanda inaktif şekilde bulunan ve bir enzim olan kallikrein, 

---

 

20 

kininojeni parçalar ve bradikinini oluşturur. En önemli kinin, bradikinindir. Kallikrein, bu yıkım 

olayına aracılık eden bir proteazdır. Hageman faktörün aktivasyonu kallikrein aracılığıyla olabildi-

ği  gibi,  kan  damarı  zedelenmesi  yanısıra,  bakteriyel  lipopolisakkaritler  (endotoksin)  ile  de  kinin 

açığa çıkar. Bradikinin’in etkisi kısa sürer; çünki plasma ve dokularda varolan kininazlar tarafın-

dan süratle inaktivite edilir. Bradikinin damar dilatasyonuna, damar geçirgenliğinin artımına, düz 

kas kontraksiyonuna yolaçar ve ağrıya neden olur. 

 

     Pıhtılaşma  ve  Fibrinolitik (Trombolitik) Sistem 

     Pıhtılaşma  ve  iltihap  içiçe  geçmiş  olaylardır.  Pıhtılaşma,  mikroorganizmalara  karşı  dirençte 

önemli  bir rol oynar. Enfeksiyon alanında pıhtı  oluşumu; mikroorganizmaların tutulup  hapsedil-

mesi  ve  savunma  elemanlarının  bu  bölgeye  gelmesi  ve  burada  çoğalması  için,  gerekli  zemin  ve 

zamanı hazırlar. Pıhtılaşma mekanizmasının, doku onarımında da çok önemi vardır. 

     Pıhtılaşma sistemi, plasma proteazların oluşturduğu bir reaksiyonlar dizisidir. Bu sistem; aktif 

Hageman  faktörün  proteolitik  işlemiyle  tetiklenir.  Pıhtılaşmayı  sağlayan  Hageman  faktör,  aynı 

zamanda fibrinolitik sistemi de aktive eder. Bu mekanizma, fibrin moleküllerini daha ileri düzeyde 

parçalayıp fibrin  pıhtısını  eriterek pıhtılaşmaya karşı, hassas bir  dengeleme sağlar. Eğer  fibrino- 

lizis ve diğer regüle edici mekanizmalar olmasaydı, çok önemsiz bir zedelenmeyle bile, başlayabi- 

lecek olan koagülasyon (pıhtılaşma) zinciri, tüm damar sisteminde geri dönüşü olmayan ve durdu-

rulamayan bir yaygın pıhtılaşmaya neden olurdu. Bu nedenle damar içinde pıhtı oluşması kadar, 

oluşan bu pıhtının ortadan kaldırılması da çok önemlidir; çünki damar içindeki bir trombüs, kan 

akım hızı ve miktarını azaltarak iskemi’ye neden olur. 

      İltihabi eksuda damar dışındaki kollagen ile kontakt kurduğunda, Hageman faktör aktive edilir. 

Pıhtılaşma  sisteminde  bir  dizi  proteolitik  olayların  sonucunda  protrombinden,  trombin  oluşur. 

Trombin, dolaşımda bulunan solubl (çözük) fibrinojeni, insolubl (çözünmeyen) fibrine dönüştürür. 

Oluşan  fibrin  üç  boyutlu  lifsel  bir  ağ  yapar.  Bu  ağ  içinde  eritrositler,  lökositler  ve  trombositler 

birikir.  Ortaya  çıkan  bu  kitleye,  kan  pıhtısı  (trombüs)  adı  verilir.  Trombin  ayrıca,  iltihabi  olaya 

katılır; trombosit kümelenmesini ve trombositlerden iltihabi medyatörlerin salgılanmasını hızlan- 

dırır.  

     Trombüs  oluşumundan  sonra,  bu  sefer  fibrinolitik  sistem  harekete  geçer,  fibrini  çözer.  Fibri- 

nolitik sistemin başlaması, bir plasma proteini olan plasminojenin aktivasyonuna bağlıdır. Endo- 

telden ve lökositlerden açığa çıkan plasminojen aktivatör ile kallikerin, fibrin pıhtısında bulunan 

bir plasma proteini olan plasminojeni parçalayıp, plasmini oluşturur. Plasmin (fibrinolitik bir en-

zimdir  ve  eski  adı  fibrinolizindir)  in  kendisi,  proteolitik  bir  enzimdir  ve antikoagülan  aktiviteye 

sahiptir. Plasmin multifonksiyonel  bir proteas*dır ve iltihapta pekçok önemli  rolü vardır. Temel 

işlevi, iltihabi reaksiyonda  oluşan trombüs ve fibrin pıhtısını eriterek ortadan kaldırmaktır. Fibri-

nin parçalanması, fibrin yıkım ürünleri (fibrinopeptidler) nin oluşmasına yol açar. Oluşan pıhtıyı 

hassas bir denge ile yokeden fibrinolizis proçesinin, iltihabın vasküler olaylarında da etkileri var-

dır. Ayrıca vasodilatasyona, vasküler permeabiliteyi arttırmaya neden olur ve lökositler için kemo-

taktiktir. Bununla birlikte C3 komponentini parçalayıp, C3a (anaflatoksin) ve C3b (opsonin) frag-

manlarına ayırarak, kompleman sistemi aktive edebilir. 

 

      Kompleman   Sistem 

      Kompleman, kanda inaktif olarak bulunan 20 plasma proteininden oluşan bir gruba verilen ad-

dır. Bu proteinlerden 9 tanesi, kompleman komponenti olarak adlandırılır. C1’den C9’a kadar sıra-

lanır. Kompleman sistemi; hem iltihapda ve hem organizmanın savunmasında  (immünite) önemli  

  

*Proteas: Proteolitik enzimler için kullanılan genel bir terimdir. Protein parçalayan enzim. 

---