ANDIJON, XO‘JAND UVOL BO‘LGAN ORZULAR
Tun qorong‘isi ustiga osmonni quyuq bulut qopladi-yu, qal’a
ichini zulmat bosib ketdi.
www.ziyouz.com
kutubxonasi Andijon
ko‘chalari tahlikali bir sukutga cho‘mgan. Jimjit kechada ark darvo-
zasining g‘iyqillab ochilgani uzoqlarga eshitildi. Darvozaxonadan
tushgan xira yorug‘da arkdan chiqib kelayotgan bir to‘p qurolli ot-
liqlar ko‘rindi. Oldinda erkakcha to‘n va bo‘rk kiygan, beliga kamar
bog‘lab, xanjar osgan Xonzoda begim. Uning navkarlari orasida ke-
layotgan mavlono Fazliddin ham to‘nining ustidan harbiycha kamar
bog‘lab, beliga qilich taqib olgan.
Samarqanddan qaytgan chopar Boburning hayot bilan o‘lim
orasida behush bo‘lib yotganini aytib bergandan keyin qal’a himoy-
115
achilarining bir qismi fitnachilar tomonga qochib o‘tib ketdi. Qo‘rg‘on
devorlarining har bir gazini qo‘riqlab turishga odam yetishmay qoldi.
Qorong‘i tunda dushmanning devorga narvon qo‘yib, oshib tushish xa-
vfi kuchaydi. O‘n olti yoshida sho‘xlik bilan yigitcha kiyinib, chavgon
o‘ynab yurgan Xonzoda begim endi chinakamiga qurollanib, hayot-
mamotlari qil ustida turgan qal’a himoyachilariga ko‘makka boryapti.
Quyuq qorong‘ilikda otlarning taqalari ko‘cha toshlariga urilib
uchqun chiqaradi. Havodan yomg‘ir hidi keladi, mayin shabada esadi.
Mavlono Fazliddin bahor kirganini, qal’a ichidagi bog‘chalarda o‘rik
va bodom gullaganini esladi va atrofiga sinchiklab qaradi, ammo bi
-
ronta oqargan narsa ko‘ziga chalinmadi. Tun butun borliqqa qop-qo-
ra parda tortib qo‘ygan edi.
Mavlono Fazliddin mana shu shaharda qurmoqchi bo‘lgan ma-
drasa va saroy tarhini Xonzoda begimga ko‘rsatib, uning maqtovini
eshitgan yorug‘ kunlarini esladi-yu, yuragini armon g‘ijimlab o‘tdi.
Bobur Samarqandni olgani haqida xabar kelgandan keyin mavlono
Fazliddin orzusi endi amalga oshishiga astoydil ishongan edi. Xon-
zoda begim ham uni bir necha marta o‘z huzuriga chaqirib, bo‘lajak
qurilishlarga qayerdan o‘rin tanlash va tayyorgarlik ishlarini qanday
boshlash haqida uzoq-uzoq gaplashgan edi. Arkdan chiqqan otliqlar
qorong‘ida tusmol bilan qal’aning Mirzo darvozasi tomonga borar
ekanlar, mavlono Fazliddin oldinda xomush ketayotgan Xonzoda be-
gimning o‘sha suhbatlar paytidagi ma’sum va shod qiyofasini eslay
boshladi.
Odatda Xonzoda begim uni kanizlari bilan istiqomat qiladigan
olti xonalik sirkor uyning tashqi bo‘lmasida qabul qilar edi. Begim
erkaklar bilan gaplashganda maxsus ishlangan ipak pardaning ortida
o‘ltiradi. Loyihaning ba’zi joylarini so‘z bilan izohlash mushkul bo‘lib
qolsa, Xonzoda begim oradagi pardani ochib:
– Qani, gumbaz bilan minoralar orasida nelar bo‘lur? – deb
so‘raydi.
Ular ikkovi ikki tomondan qog‘oz ustiga engashganlarida goh
nafaslari bir-birlarinikiga qo‘shilib ketganday bo‘ladi. Mavlono Fa-
zliddin O‘shda, qoyatosh ustida bi-rinchi marta boshdan kechirgan
ajoyib tuyg‘u yana borlig‘ini mast qiladi. U ishdan boshqa narsa ha-
qida gap ochishga qo‘rqadi, atroflarida yuradigan kanizlarga haya
-
jonini sezdirmaslikka tirishadi. Qutlug‘ Nigorxonim duch kelib qolsa,
egilib ta’zim qilish bilan ko‘zini undan yashiradi. Biroq so‘nggi marta
uchrashganlarida Xonzoda begimning o‘zi to‘satdan:
116
– Mavlono, nechun shu yoshgacha uylanmagansiz?– deb so‘rab
qoldi.
Qiz asilzodalarga xos bir nazokat bilan o‘zini erkin tutib kulimsir-
ayotgan bo‘lsa ham, ko‘zining hayodan yaltillab ketganini mavlono
Fazliddin payqadi. Mavlono siri ochilib qolishidan qo‘rqib, hazil bilan
qutulmoqchi bo‘ldi:
–
Begim, faqir dunyodan toq o‘tmoqchimen.
–
Menga o‘xshabmi?
–
Yo‘q, begimning toq o‘tishlariga aqlim bovar qilmaydir.
–
Ne sababdan?
–
Axir siz... bu dunyoda... ne-ne shahzodalar, asilzodalar bor.
–
Bo‘lsa bordir. Ammo mavlono o‘zlari bilgan shahzodayu asil-
zodalarning qaysi biriga... meni munosib ko‘rurlar?
Agar bo‘lsa, faqat
Farhodni sizga munosib ko‘rur edim.
–
Nechun faqat Farhodni?
Mavlono javob topolmay taraddudlangan edi, Xonzoda begim
yana savol berdi:
–
Farhod ham sizdek me’moru binokor bo‘lgani uchundir?
–
Bunday deyishga faqirning haddim sig‘maydir.
Mavlono ma’yus bo‘lib aytgan bu so‘zlar Xonzoda begimni ham
ma’yuslantirib qo‘ydi. U og‘ir tin oldi-da:
– Xudoyim meni nega shoh qizi qilib yaratdi ekan?– dedi. – Men
ham faqir bir qiz bo‘lsam, baxtimni topishim balki osonroq bo‘lur
edi...
Mavlono Fazliddin begimning bu so‘zlarini har eslaganda ko‘ngli
bir daraja ko‘tariladi. Demak, Xonzoda begim uning muhabbat dar-
dini biladi. Biladigina emas, balki o‘z qalbida unga hamdardlik ham
sezadi. Shoh qizi bilan oddiy me’mor orasidagi tog‘day farqlar begim-
ni ham ezadi. Agar Xonzoda begim unga astoydil ko‘ngil bersa, mav-
lono bu to‘siqlarni yengib o‘tishi mumkin emasmikan? O‘shda qur-
gan kichik bir hujrasi uchun Bobur mirzo uni shunchalik e’zozlagan
edi. Endi agar bu vodiyda katta obidalar qursa, mavlononing obro‘si
ba’zi asilzodalarnikidan kam bo‘lmasligi mumkin. Bobur tanti yigit,
opasini yaxshi ko‘radi. Balki ularga marhamat ko‘rsatar. Bundan qat’i
nazar, mavlononing mehriga Xonzoda begimning qarshi emasligi, u
bilan uchrashib turishga mayli borligi – mana shuning o‘zi ham mav-
lononing qalbini haroratli, yorug‘ tuyg‘ularga to‘ldirib yurar edi.
Biroq Andijon qamalda qolgandan keyin mavlononing orzu-
umidlarini mana shu tun kabi qorong‘i zulmat o‘z qa’riga tortib
117
ketdi. Barcha loyihalari keraksiz qog‘ozga aylandi. Mavlono Fazlid-
din urushni ham, navkarlikni ham butun vujudi bilan yomon ko‘rar
edi. Biroq bugun arkka borib Samarqanddan kelgan yomon xabarni
eshitdi va Xonzoda begimning qurollanib chiqayotganini ko‘rdi-yu,
loqayd qarab turolmadi. Bu mushkul vaziyatda titrab-qaltirab, taqdir
zarbasini kutib o‘tirgandan ko‘ra, qurol bilan himoyaga chiqish yax-
shiroq ekanini sezib, umrida birinchi marta beliga qilich taqdi. Mana,
hozir vahimali qorong‘ilikda suv quyganday jimib yotgan shaharni
oralab borar ekan, bir necha qadam oldinda Xonzoda begim ham ket-
ayotgani, mavlono uni shu navkarlar qatori himoya qilishi mumkin-
ligi ko‘ngliga bir qadar taskin berardi. Ular Mirzo darvozasiga yaqin-
lashganlarida qal’a tashqarisida birdan karnay va naqora chalingani,
yuzlab navkarlarning qichqiriqlari eshitildi. Xonzoda begim orqaga
o‘girilib:
– Yog‘iy darvozani ochmoqchi! – dedi-yu, otining boshini qo‘ydi.
Boshqalar uning ketidan ot choptirishdi.
Yovning bir qism kuchlari Mirzo darvozasi qarshisida g‘avg‘o
ko‘tarib, qal’aga yonib turgan o‘qlar otayot-gan paytda boshqa bir
guruh navkarlar qal’aning pana tomoniga narvon qo‘yib, sekin chiqib
kelmoqda edilar. Devor shinaklaridan birida o‘tirgan qorovul yigit
buni sezib qoldi-yu, darvozaxona tepasida mash’ala yorug‘ida odam-
larga ish buyurib turgan Xo‘ja Abdullaga qichqirdi:
– Pirim, yog‘iylar bu yoqda narvon qo‘yib chiqmoqdalar! Narvon!!
Xonzoda begim navkarlari bilan o‘sha qorovul turgan joyga bo-
rib otdan tushdi. Navkarlardan biri mash’ala yoqdi. Uning yorug‘ida
devorga chiqiladigan zinapoya ko‘rindi. Mavlono Fazliddin de-
vor tepasidagi xatarga Xonzoda begim hammadan avval ro‘baro‘
bo‘lishidan qo‘rqdi-yu, zinapoyaga birinchi bo‘lib qadam qo‘ydi. Shi-
nakka yetganlarida begimning qo‘lidagi mash’alasini oldi:
– Ehtiyot bo‘ling, begim, yog‘iyga ko‘rinmang!
Devorga tashqaridan qo‘yilgan keng narvonlarning uchlari xiyol
chiqib turar edi. Yordamchilar yetib kelganidan dadillangan boyagi
qorovul yigit narvonlardan birini ikki qo‘llab itarib, ag‘darib tash-
layotgan paytda pastdan zarb bilan otilgan yoy o‘qi uning ko‘kragiga
qadaldi. Bechora yigitni ushlab qolishga ulgurolmadilar– narvon bi-
lan birga qal’adan tashqariga uchib ketdi.
Shinak atrofiga qirrali toshlar tayyorlab qo‘yilgan edi. Xonzoda
begim shu toshlardan birini ikki qo‘llab oldi-yu, pastga otdi. Boshqa
navkarlar ham narvon qo‘yilgan joyning pastini mo‘ljallab tosh ota
118
boshladi. Pastda eshitilgan dod-voylar va ingrashlarga qaraganda, bu
toshlar mo‘ljalga tegmoqda edi.
Shu payt qal’aning narigi chetida – Xakan darvozasi tomonda
qo‘shkarnaylarning g‘at-g‘ati, tabl va naqora tovushlari, allakimlarn-
ing g‘olibona qichqiriqlari eshitildi. Mavlono Fazliddin shovqin ke-
layotgan tomonga quloq solib turib qo‘rqib ketdi. Bu galgi g‘avg‘o
shahar ichida ko‘tarilmoqda edi.
– Begim, quloq soling! Yog‘iy qal’aga kirganmi?
Shahar ichidan bu tomonga yopirilib kelayotgan shovqindan
Xonzoda begim ham seskanib ketdi. Pastdan No‘yon Ko‘kaldosh jon-
jahdi bilan qichqirdi:
– Begim, xiyonatchilar Xakan darvozasini yog‘iyga ochib ber-
mishlar. Tezroq arkka qayting! Arkka!
No‘yon ot choptirgancha Mirzo darvozasi tomonga o‘tib ketdi.
Xonzoda begim zinapoyadan pastga chopib tushar ekan, mavlono Fa-
zliddin qo‘lidagi mash’ala bilan uning izidan yugurdi. Otga mingan-
laridan keyin Xonzoda begim:
– Mash’alani tashlang! – deb buyurdi.
Mash’ala mavlononi yov o‘qiga nishon qilib berishi mumkin edi.
Mavlono Fazliddin yonib turgan mash’alani yerga tashladi-yu, be-
gim bilan birga arkka qarab ot choptirib ketdi. Ammo ular arkka ya-
qinlashganlarida bir necha yuz otliqlar oldilaridan qirqib chiqdilar
va darvoza yo‘lini to‘sib qo‘ydilar. Qurolli otliqlar orasida mash’ala
ko‘targan navkarlar ham bor edi. Mash’ala yorug‘ida beliga oltin
kamar bog‘lagan, dubulg‘a va jiba kiygan Ahmad Tanbal ko‘rindi-yu,
mavlono Fazliddinning borlig‘i muzlab ketganday bo‘ldi. Tanbalning
qo‘shini Xonzoda begimni va uning navkarlarini darhol qurshovga
oldi. Ahmad Tanbal yonidagi navkarga sho‘x tovush bilan gapirdi:
–
Mash’alani yaqinroq tut! Ie, Xonzoda begimmilar? Ko‘zlarimga
ishonmaymen! Begim, bu ne hol? Nechun mardona kiyim kiyibsiz?
–
Nomardlar ko‘payib ketgani uchun mardona ki-yindim! Tanbal
bu istehzoni o‘ziga olgisi kelmay kuldi:
–
Qo‘rg‘onda mardlar qolmagan bo‘lsa, mana, biz keldik, begim!
Tanbalning ketida turgan Uzun Hasan bu gapni yoqtirib xaxo-
ladi. Mash’ala yorug‘i beklar orasida ayanchli kulimsirab turgan
ko‘sanamo Ali Do‘stbekka tushdi. Bobur Andijonni mana shu oda-
mga ishonib topshirib ketgan edi. Ali Do‘stbek esa Boburni o‘lim
to‘shagida yotipti, deb eshitib undan umidini uzgan edi. Boya Tanbal-
ning qo‘shini Mirzo darvozasining oldida jo‘rttaga g‘avg‘o ko‘targan,
119
devorga narvon qo‘yib chiqmoqchi bo‘lganlar ham himoyachil-
arni ataylab chal-g‘itgan edi. Ahmad Tanbal bilan til biriktirgan Ali
Do‘stbek bugun mana shu to‘polon paytida qal’aning narigi chetidagi
Xakan darvozasini yovga sekingina ochib bergan edi. Xonzoda be-
gim buni endi fahmladiyu, Do‘stbek bilan Ahmad Tanbalga nafrati
oshib, jirkanib ko‘z tashladi:
– Sizlarmi mardlar?! Sizlar uchun mardlik bilan xoinlikning far-
qi qolmadimi?! Kechagina Bobur mirzoga sodiqmiz, deb qasamyod
etganlar bugun unga shunchalar yomonlik qilmoqdasiz! Men amin-
men: ertaga siz Jahongir mirzoga ham xiyonat qilursiz!
Ahmad Tanbal qilichining sopini changallab:
– Haddingizdan oshmang, begim! – dedi. – Bobur mirzo adolatsi-
zlik qildi. Samarqand olingandan keyin Andijon Jahongir mirzoga
berilmog‘i kerak edi. Bobur mirzo bermadi! Biz adolat uchun jang
qilib, mana bugun g‘alabaga erishdik! Ammo siz sharmu hayoni un-
utib, nechun bizni bunchalik haqorat qilmoqdasiz? Shoh qiziga yar-
ashmaydigan bu qiliqni sizga kim o‘rgatdi? Yoningizdagi mullocha
o‘rgatdimi?!
Ahmad Tanbalning g‘azabli ko‘zlari mavlono Fazliddinga qadaldi.
Mavlono Fazliddin ham
uning ko‘zlariga ko‘zini qadab gapirdi:
–
Begim sharmu hayodan sizu bizga saboq berishga qodirlar! Be-
gimning haq so‘zlarini faqat qalloblar haqorat deb tushunurlar!
–
Kim qallob? – deb Ahmad Tanbal qilichini sug‘urib, mavlonoga
qarab ot choptirdi. Shunda Xonzoda begim otini niqtab uning yo‘lini
to‘sib chiqdi:
–
Ilmu hunar ahliga tig‘ tortish uyat!
Ikkovining otlari bir-biriga urilib, ayqashib ketdi. Ahmad Tanbal
qilichini havoda o‘ynatar ekan:
– Begim, bu mullochani ma’shuqalardek himoya qilishlari uyat
emasmi? – dedi. – Biz maxfiylardan eshitgan edik, ammo loyiha
chizish bahonasi bilan bu mullocha begimni nechog‘lik rom qilganini
bilmas ekanmiz!
Ko‘pchilik oldida Ahmad Tanbal Xonzoda begimning nomiga dog‘
tushirmoqchi bo‘lgani Xonzoda begimni shunchalik g‘azablantirdiki,
u belidan xanjarini sug‘urdi:
– Meni badnom qilolmaysen, alamzada xoin! – deb, bor kuchi bi-
lan Tanbalning ko‘kragiga tig‘ urdi. Xanjar Ahmad Tanbalning to‘ni
tagidan kiygan zirhli jibasiga tegdida, jaranglab, sirg‘anib ketdi. Ah-
120
mad Tanbal qilichini Xonzoda begimning tepasida sermadi. Qilich
zarbidan Xonzoda begimning boshidagi bo‘rki uchib ketdi-yu, uzun
sochlari yoyilib yelkasiga tushdi.
Shu payt orqadan o‘n to‘rt yoshli Jahongir mirzo bir to‘p muloz-
imlari bilan kelib qoldi. Buni ko‘rgan Do‘stbek Ahmad Tanbalni og-
ohlantirdi:
– Ahmadbek janoblari, bas, bo‘ldi!
Xonzoda begim o‘gay bo‘lsa ham har qalay, Jahongir mirzon-
ing opasi edi, shoh qizini ko‘pchilikning oldida sazoyi qilishga yo‘l
qo‘ymas edi. Ahmad Tanbal Jahongir mirzo tomonga otini burdi va
o‘zini oqlamoqchi bo‘lib gapirdi:
–
Bu qanday hol, amirzodam? Nahotki egachingiz sizga qar-
shi qurol ko‘tarib chiqsa? Yonlaridagi fitnachi me’mor egachingizni
yo‘ldan urmish, amirzodam!
–
Mavlono Fazliddin sizdek xiyonatchi bekdan ming hissa sofdil,
ming hissa olijanob! – dedi Xonzoda begim.– Mavlononing me’morlik
san’ati Andijonning iftixori bo‘lishi mumkin edi. Ammo sizdek
qonxo‘rlar uning orzularini uvol qildingiz! Ilohim shu orzularning
uvoli tutsin sizni!
Xonzoda begim so‘nggi so‘zlarini yig‘lab aytdi-yu, otini qamchilab,
ark darvozasiga qarab intildi. Biroq darvozani devordek to‘sib turgan
navkarlar unga yo‘l bermadilar. Begim yoshli ko‘zlar bilan orqaga –
mavlono Fazliddinga o‘girilib qaradi.
Mavlono Fazliddin belini paypaslab, qilichining sopini topdi-da,
uni qinidan uquvsizlik bilan sug‘urib olib, Xonzoda begimning yo‘lini
to‘sgan navkarlarga qarab in-tildi. Ammo Ahmad Tanbalning otliq
navkarlari mavlono Fazliddinning yo‘lini to‘sib chiqdilar. Ikkitasi ma-
vlono mingan otni jilovidan ushlab to‘xtatdi. Biri og‘ir cho‘qmor bilan
mavlononing bilagiga urib, qilichini qo‘lidan tushirib yubordi.
Bu orada Jahongir mirzoning ishorasi bilan narigi navkarlar Xon-
zoda begimga yo‘l bergan edilar. Begim yolg‘iz o‘zi ark darvozasidan
ot qo‘yib o‘tar ekan, yana orqaga o‘girilib qaradi. Navkarlar yana de-
vordek bo‘lib, darvoza yo‘lini to‘sib olgan edilar.
Mavlono Fazliddin yov qo‘lida qolganini sezgan begim o‘kirib
yig‘ladi.
Uning yig‘isiga faqat darvozaxona shifti bo‘g‘iq bir nido bilan
javob berdi, xolos.
Tanbalning odamlari mavlono Fazliddinni otdan tortib tushirdi-
lar va qo‘lini orqasiga bog‘lab, piyoda haydab ketdilar.
121
Cho‘qmor zarbidan jarohatlangan bilagi qattiq og‘riyotganini ma
-
vlono Fazliddin qorong‘i bir hibsxonada yolg‘iz o‘zi qolganda sezdi.
Uni Andijonning Chaqaridagi tosh istehkom ichiga, o‘lim jazosini
kutadigan mahbuslar hujrasiga qamab, eshigini tashqaridan qulflab
oldilar. Bu bilan ham qanoat qilmay eshik oldiga ikkita soqchi qo‘yib
qo‘ydilar. Boya ark darvozasi oldida Ahmad Tanbal bilan Jahongir
mirzoning o‘zaro gaplaridan mavlono Fazliddin shuni aniq sezdiki,
uni shoh qiziga tama qilishda va oliy zotlarga beadabona munosabat-
da bo‘lishda ayblab, ertaga toshbo‘ron qilib o‘ldirtirmoqchilar. Shu
bilan Ahmad Tanbal Xonzoda begimni ham badnom qilib, bir alam-
dan chiqsa kerak. Bobur va uning tarafdorlari xalq orasida yomonot-
liq bo‘lishlaridan Jahongir mirzo va uning onasi Fotima Sulton begim
ham manfaatdor edilar, bu bilan ular Andijon taxtini narigilardan
tortib olib to‘g‘ri ish qilganlarini isbotlaganday bo‘lardilar.
Rutubatli zax hujrada qorong‘ilikka tikilib o‘tirgan mavlono
Fazliddin orqasiga bog‘langan qo‘llarini beliga bosib, bilagining
og‘rig‘ini to‘xtatmoqchi bo‘lar, lekin og‘riq pasayish o‘rniga tobo-
ra zo‘rayar edi. Bu hali birgina cho‘qmorning zarbi... Ertaga uning
ustiga do‘lday yog‘iladigan toshlarning og‘rig‘i qanchalik dahshatli
bo‘larkin? Mavlono buni ko‘z oldiga keltirganda eti junjikib, o‘rnidan
turib ketdi. Go‘yo u hozir hibsxonada emas, bir-biriga qarab qulayot-
gan ikki tog‘ning oralig‘ida turibdi-yu, endi har ikki tomondan uchib
tushgan qoyatoshlar uni ezib majaqlashi kerak. Mavlono bu balodan
qutulmoqchi bo‘lganday eshikka tomon intildi. Yelkasini yopiq eshi-
kka urib, jon-jahdi bilan qichqirdi:
– Oching! Oching deyman! Oching!
Kutilmagan bu qichqiriqdan cho‘chib tushgan bir soqchi qahr bi-
lan so‘radi:
–
Jin urdimi? Ne gap?
–
Ilkimni yechinglar! Jonim kerak bo‘lsa ertaga olursiz! Ilkim
jarohatlangan! Yechib qo‘yinglar!
Soqchilar bu yerda poyloqchi bo‘lib o‘tirganlaridan juda asabiy
edilar. Chunki hozir boshqa g‘oliblar Bobur tarafdorlarining molu
mulklarini talon-toroj qilib boyimoqda edi. Tun yarmidan oqqan
bo‘lsa ham Andijonning ko‘chalari va hovlilaridan otlarning du-puri,
itlarning vangillashi, ayollarning dod-voyi, bemahal qo‘zg‘atilgan si-
gir va qo‘ylarning ma’rashi eshitilmoqda edi. Bu yerda qolgan soqchi-
lar qanchalik ko‘p o‘ljalardan mahrum bo‘layotganlarini mana shu
tovushlardan payqab, ich-etlarini yeb o‘tirar edilar. Buning ustiga
122
mahbusning asabiy gaplari qo‘shilib, ularning jahlini chiqardi. Xiril-
lagan ovozga qaraganda yoshi anchaga borib qolgan bir soqchi:
– Ilki jarohatlangan emish-a! – dedi. – Ertaga asfalasofilinga keta
-
digan haromi, bugun ilkingni o‘ylab nima qilasen?
Eshik ortidagi mahbusning nafrat bilan:
– Jallodlar! – degani eshitildi.
Xirilloq soqchi o‘rnidan sapchib turib do‘q qildi:
– Jim yot, o‘laksa! Hozir kirib, bir jarohatingni o‘nga yetkaza-
men! «Qanday kunlarga qoldim? – dedi mavlono o‘ziga-o‘zi. – Oda-
mzod shunchalik shafqatsizmi?» O‘lim shunchalik naqd ekan, bugun
mana bu maxluqlardan gap eshitib, ertaga tosh-bo‘ronda xor bo‘lib
o‘lgandan ko‘ra, Tanbal bilan olishib, qo‘lida qilichi bilan jon bergani
yaxshi emasmidi? Boya Xonzoda begimning oldida mavlono shunga
qodir edi-ku! Nega taqdir uni shundan ham mahrum qildi?
Tashqarida ot taqasining hovli toshlariga urilib qarsillagani es-
hitildi.
– Kim keldi?To
‘
xta!
Hovliga kirib kelgan uch otliqdan biri:
– Xo‘ja Abdulla, mavlono qozi yosh podshohning farmoyishi bi-
lan keldilar! – dedi. Kelganlar birin-ketin otdan tushdilar. Ikki soqchi
uzun nayzalarini ularga to‘g‘riladilar:
– Farmoyishni avval o‘nboshiga ko‘rsatmoq kerak!– dedi xirilloq
soqchi.
Uning tepasida xiragina fonus yonib turar edi. Malla chakman ki-
ygan Xo‘ja Abdulla soqchilarning nayzasiga qarab kelar ekan:
–
O‘nboshini topolmadik! – dedi. – Nechun bu yerda sizlardan
boshqa hech kim yo‘q? Yoshroq soqchi alamli tovush bilan:
–
Boshqalar o‘ljaning ketidan quvib ketgandir-da, – dedi.
Xo‘ja Abdulla qo‘lida o‘ram qilingan qog‘oz bilan ikki soqchining
nayzalari qarshisiga kelib:
–
Unday bo‘lsa farmoyishni siz bajarmog‘ingiz kerak, – dedi. – Ol-
ing, o‘qing! Narigi ikki navkar otlarini devor tagidagi ustunga bog‘lab,
o‘zlari Xo‘ja Abdullaning ketidan kelmoqda edilar.
–
Sizlar o‘sha joyda to‘xtangiz! – dedi xirilloq soqchi. Navkarlar
to‘xtashdi. Xirilloq soqchi nayzasini ko‘tarib, Xo‘ja Abdullaga yo‘l ber-
di, so‘ng uning qo‘lidagi qog‘ozni ochib ko‘rdi. Qimmatbaho qog‘ozdagi
qisqagina yozuv tagiga shohona muhr bosilgan edi. Xirilloq soqchi
muhrni chiroq yorug‘iga solib ko‘rdi, ammo o‘qiyolmadi. U chalasa-
vod edi.
123
–
Qani, sen o‘qi-chi, – deb yoshroq soqchiga berdi. Biroq unisi
butunlay savodsiz edi. Qog‘ozni qo‘lida aylantirib, Xo‘ja Abdullaga
qaradi:
–
Pirim, bu qanaqa farmoyish?
–
Bu yerda yotgan nobakor juda xatarli mahbus. Uni arkka olib
ketmog‘imiz kerak. Orqada turgan navkarlardan biri qo‘shimcha
qildi:
–
Mavlono qozi arkda u haromini so‘roq qilmoqlari zarur!
Xo‘ja Abdulla Andijonning eng mashhur qozisi va juda ko‘p
mo
‘
’tabar odamlarning piri ekanini soqchilar ham bilar edilar. Ular
Xo‘ja Abdullani bir ko‘rishdayoq tanigan edilaru, ammo uning Bobur
tarafida turib jang qilganini eslab ikkilanar edilar.
–
Bu o‘zi Jahongir mirzoning farmoyishlarimi?– so‘radi xirilloq
soqchi.
–
Shubhalansangiz, o‘qib ko‘ring!
–
Mahkam saqlanglar, deb buyurgan edilar-da, pirim.
–
Mahkam saqlaganlaring shumi? Yuzboshi qani? Nechun faqat
ikkovlon qolmishsiz? Bu nobakorning tarafdorlari ko‘plashib hujum
qilsa qandoq qilursiz? Yo‘q, buni tezroq arkka olib ketmoq zarur! Es-
hikni oching!
Yosh soqchi keksasiga qarab: «Bu qozi ham endi Jahongir mirzo
tomoniga o‘tibdi-da, bo‘lmasa bunchalikjon kuydirarmidi?» – demo-
qchi bo‘ldi. Biroq unisi hamon ikkilanar-di:
–
Biz keyin ne deymiz?
–
Siz ikkovingiz hozir biz bilan birga ketursiz! – dedi Xo‘ja Abdul-
la. – Buni ko‘plashib qo‘riqlab bormasak, oldirib qo‘yishimiz mumkin!
Shundan keyin xirilloq soqchi ham bo‘shashdi. Nayzasini devorga
tirab qo‘yib, eshikni ochdi. U ichkariga qadam qo‘yishi bilan Xo‘ja Ab-
dullaning hamrohlaridan biri yosh soqchining boshiga qora bir nar-
sani yopib, o‘zini yerga ag‘anatdi. Ikkinchi navkar xirilloq soqchining
boshidagi dubulg‘asiga cho‘qmor bilan qarsillatib urib, uni ichkariga
qulatdi-da, ustidan bosib tushdi. Xo‘ja Abdulla hamrohlariga shivirladi:
–
O‘ldirmanglar, uvollariga qolmaylik!
–
O‘ldirmasak keyin bular sizni tutib berurlar! Mavlono Fazliddin
jiyani Tohirning ovozini tanib:
–
Jiyanim! Tohirjon! – deb qichqirdi.
Qora parda ichida talvasa qilayotgan yosh yigit esa:
– Pirim, shafqat qiling! – dedi. – Pirim! Sizga zinhor yomonlik qil-
maymiz! Qutqaring, pirim!
124
–
Bas! –deb shivirladi Xo‘ja Abdulla Tohirga. – Oyoq-qo‘llarini
bog‘lasalaring bo‘ldi! Mavlono Fazliddin Tohir bilan Xo‘ja Abdullaga
tomon otildi:
–
Ustod!... Jiyanim!.. Najotkorlarim!..
Tohir narigilarning qo‘l-oyog‘ini bog‘lash bilan ovora edi.
– Mavlono Fazliddin, qanisiz? – dedi Xo‘ja Abdulla.
Xo‘ja Abdulla mavlononi bag‘riga bosar ekan, uning qo‘li bog‘liq
ekanini sezdi-yu, quchog‘idan qo‘ymay eshikdan tashqariga olib
chiqdi. Fonus yorug‘ida belidan xanjarini olib, mavlononing qo‘li
bog‘langan ola chilvirni kesib tashladi.
Tohir sherigi bilan narigi ikki soqchini ichkariga qamab, eshikni
qulfladi-da, tog‘asining quchog‘iga otildi.
–
Jiyanim, xudo seni qaydan yetkazdi?
–
Boya Samarqanddan chopar bo‘lib keldim!
–
Bobur mirzo sog‘milar?
–
Ha, tuzalib qoldilar. Yordamga yetib kelmoqchilar!
–
Andijon qo‘ldan ketganini bilurlarmi?
–
Hali bilmaydilar-da!.. Xo‘ja Abdulla ularga shipshidi:
–
Endi jim!
Tohir tog‘asini otiga mingashtirib oldi. Chaqardan sekin chiqib,
qal’aning ovloq bir chetiga qarab ketdilar. G‘oliblar hovlilarda hamon
talon-toroj bilan band edilar. To‘rtovlon uch otda qal’a devorining
tagiga keldilar. Endi hamma himoyachilar tarqab ketib, devor atrofi
huvillab qolgan edi.
–
Mana shu yerda oshib o‘tishga qulayjoy bor, – dedi Xo‘ja Abdul-
la. Hammalari otdan tushdilar. Tohirning sherigi hurjunidan o‘ram
qilingan arqon oldi. To‘rtovlon maxsus zinapoyadan devor tepasiga
chiqqanlarida Xo‘ja Abdulla mavlono Fazliddinga yondashdi:
–
Mavlono sizni darvozadan otliq chiqarish xatarli. Tanib qolurlar.
–
Minnatdormen, ustod!
Xo‘ja Abdulla qo‘ynidan bir narsa olib, mavlononing qo‘liga
tutqazdi. Bu – ichi oltinga to‘la og‘irgina charm hamyon edi.
–
Buni sizga xonim hazratlari berib yubordilar,– dedi Xo‘ja Ab-
dulla.
–
Voqeadan xonim hazratlari ham xabar topdilarmi?
–
Hazrat xonim yig‘lab mendan iltimos qildilar. Ahmad Tanbal siz
orqali begimu xonimlarni sharmisor qilmoqchi ekan. Ammo biz tirik
bo‘lsak, Bobur mirzoning oilasiga ham, muborak nomiga ham dog‘
tushurmagaymiz!
125
Mavlono hamyonni olib qo‘yin cho‘ntagiga solar ekan:
–
Men to‘g‘ri Bobur mirzoning huzurlariga yo‘l olurmen! – dedi.
–
Mavlono, – dedi Xo‘ja Abdulla ma’yus tovush bilan. – Biz xonim
hazratlari bilan sizga boshqa bir maslahat bermoqchi edik.
Andijonda arab tilini Xo‘ja Abdullachilik yaxshi biladigan odam
yo‘q edi. Bir vaqtlar mavlono Fazliddin ham shu odamdan arab tili-
dan saboq olgan edi va shundan beri uni ustod deb atar edi:
–
Qanday maslahat bo‘lsa bosh ustiga, ustod!
–
Samarqandga Tohirbek borurlar.
–
Men tog‘amni birga olib ketsam-chi? – dedi Tohir.
–
Yo‘q, Tohirbek, siz choparsiz. Balki Bobur mirzo Samarqandni
tashlab chiqqandirlar... Mavlono, sizning noyob iste’dodingiz bor. Siz
o‘zingizni ehtiyot qilmog‘ingiz kerak. Movarounnahrdagi bu fatorat-
lar* hali-beri bosilmasa kerak. Mavlono, siz bir vaqtlar Hirotga ketish
fikringiz borligini aytgan edingiz. Endi shu fikrni amalga oshiradigan
payt keldi.
Hirotga bir marta borib kelgan mavlono Fazliddin notinch o‘lka-
lardan oylar davomida yurib o‘tiladigan behad mashaqqatli yo‘llarni
ko‘z oldiga keltirdi-yu, yuragini g‘am bosdi. Jarohatli qo‘lining og‘rig‘i
boya esidan chiqqan ekan, endi bu og‘riq yangi bir kuch bilan qaytib
keldi. Mavlono og‘riyotgan bilagini changallab:
–
Men vatanni qanday tark etay, pirim? – dedi.
–
Hozir Alisher Navoiy yashab turgan Xuroson ham bizga vatan
emasmi, mavlono?
–
Vatan, albatta... Ammo men... balki qaytib kelolmasmen. Kul-
bamda kitoblarim, loyihalarim qolgan, Tohir jiyan!..
–
Hoziroq qaytib borib, barchasini yashirtirib qo‘yurmen, xotir-
jam bo‘ling, mulla tog‘a! Mavlono Fazliddin Xonzoda begimni endi
umrbod ko‘rolmasligini oldindan sezayotganday yuragi uvushdi. Xo‘ja
Abdulla bilan Qutlug‘ Nigorxonim uni Hirotga jo‘natayotganlarining
bir sababi, mavlono bilan Xonzoda begim orasidagi nozik munosabat
va shunga oid pastu baland gaplar edi.
Mavlono Hirotga ketishi bilan Xonzoda begim atrofida bo‘layotgan
gaplar tezroq bosilishi mumkin edi. Mavlono shuni o‘yladi-yu:
–
Mayli, ustod, – dedi. – Men Bobur mirzoning nomlarini pok tut-
ish uchun har ishga tayyormen. Ammo bir iltimos: xonim hazratlari-
ga ayting, yolg‘on ovozalarga ishonmasinlar. Xonzoda begim halolu
pokizalikda benazirlar!
126
–
Siz ham shundaysiz, mavlono, men bilurmen. Biz bunga is-
honmaganimizda, jonimizni garovga qo‘yib, boyagi soqchilarni
aldab yurmas edik. Men umrimda shunday ishlar qilurmen, deb
hech o‘ylamagan edim. Mana, Tohirbek menga dalda berdi. Ammo
yog‘iylarning g‘alamisligi ham kishini majbur qilar ekan!
–
Sizlar menga yangidan jon ato qildilaringiz, ustod! Endi o‘zingiz
ham ehtiyot bo‘ling! Jiyanim, sen ham!..
–
Rost, pirim ham Andijondan uzoqroq ketsalar, bexavotir bo‘lur
edik! – dedi Tohir.
–
Hammamiz ketsak, xonimu begimlarga kim madad berur? –
dedi Xo‘ja Abdulla. – Sho‘rlik mushtiparlar hozir meni kutib o‘tirgan
bo‘lsalar kerak.
Osmonning sharq tomonidan bir parchasi xiyol oqarib kelmoqda
edi. Mavlono Fazliddin shuni ko‘rib, arqonni beliga bog‘lay boshladi.
–
Nasib bo‘lsa hali yana ko‘rishurmiz, mulla tog‘a!
–
Tohir, jiyanim, mening tarhlarim... chizgan suratlarim yo‘qolib
ketmasin. Sen harbiy odamsen, asrashing qiyin. Shuning uchun iloji
bo‘lsa hammasini Xonzoda begimga bergin.
–
Bajonidil!
–
Men bu iltimosingizni Xonzoda begimga ham yetkazurmen! –
dedi Xo‘ja Abdulla. Ular quchoqlashib xayrlashdilar. So‘ng mavlononi
beliga bog‘langan arqon yordamida o‘n bir gazli devordan pastga
tushirdilar.
Mavlono tong yorishganda Quvaning yo‘liga chiqib oldi.
Ammo qo‘rg‘on ichida qolgan Xo‘ja Abdulla ertasi kuni choshgoh
paytida Xakan darvozasining yaqinida turadigan bir muridining hov-
lisida yashirinib o‘tirganda Ahmad Tanbalning odamlari uni qo‘lga
tushirdilar. Chaqarda qo‘li bog‘liq yotgan soqchilar qattiq siquv
ostida mavlono Fazliddinni kim ozod qilganini Ahmad Tanbalga ay-
tgan edilar. Ahmad Tanbal Xo‘ja Abdulla tutilgan joyga ot choptirib
kelganda ko‘chani odam tutib ketgan edi. Qo‘li orqasiga bog‘langan
ko‘ylakchan Xo‘ja Abdulla qurolli navkarlar qurshovida sekin yurib
bormoqda edi. Uning oyoqlaridan mador ketgan, rangi o‘chgan. Oq
sallasi va ko‘ylagining oqligi o‘siq soqolini odatdagidan qoraroq
ko‘rsatar edi. Xaloyiq Ahmad Tanbalga yo‘l berib chetlandi. Xo‘ja Ab-
dullani haydab borayotganlar to‘xtadilar. Ahmad Tanbal ham otini
jilovidan tortib to‘xtatdi:
–
Ha, aldamchi pir! – dedi. – Bizga shuncha yog‘iyliklar qilganingiz
ozmidi, endi soqchilarni aldab, haromi mullochani ham qochiribsiz!
127
–
Men bir begunoh hunarpeshani adolatsiz o‘limdan qutqardim,
xolos!
–
Soqchilarga yolg‘on muhrlar ko‘rsatishga uyalmadingizmi, al-
damchi pir?!
O‘nlab ko‘zlar Xo‘ja Abdullaga tikildi. Agar Xo‘ja Abdulla Tan-
baldan qo‘rqib, sarosimaga tushsa, o‘zini yo‘qotib qo‘ysa, gunohi
bo‘yniga tushganday ko‘rinishi mumkin edi. Shuni o‘ylab, Xo‘ja Ab-
dulla iloji boricha dadil gapirishga tirishdi:
–
Men soqchilarga Bobur mirzoning muhrlarini ko‘rsatdim.
Chunki Bobur mirzoni Andijonning yagona podshosi deb bilurmen!
–
Sen, imonsiz, muridlaringni yana aldamoqdasen! Bobur mirzo
Samarqandda vafot etgan. Hozir toju taxt Jahongir mirzoniki!
–
Musulmonlar, bu gapga ishonmang! Alhamdulilloh, Bobur mir-
zo tiriklar! Andijonga yana kelurlar!
–
Yolg‘on! Xaloyiq, sizdek muridlarini aldab yurgan, aybini ya-
shirmoq uchun iflos bir haromini bizdan qochirgan bu imonsiz pir
toshbo‘ron qilib o‘ldirilishi kerak! Tosh oting bunga! Savobtalab
bo‘lsangiz tosh oting!
Ahmad Tanbal egar ustidan uloqchilarga o‘xshab pastga engash-
di-yu, uzun qo‘li bilan yerdan mushtday bir toshni oldi. So‘ng qad-
dini tiklab, toshni Xo‘ja Abdullaga qarab otdi. Xo‘ja Abdullaning keng
ko‘kragiga «to‘p» etib tekkan tosh oq ko‘ylakda changli iz qoldirib,
yerga yumalab tushdi. Og‘riqdan Xo‘ja Abdullaning ko‘zlari yoshlan-
di, nafasi qaytdi. Navkarlardan ba’zi birlari ham yerga engashib tosh
qidirayotganini ko‘rgan Xo‘ja Abdulla nafasi titrab:
–
Musulmonlar! – dedi va hamon jim turgan xaloyiqqa tikildi. Ul-
arning orasida yigirma besh yoshlardagi gardani yo‘g‘on bir yigitni
ko‘rdi-yu, bir vaqtlar yolg‘on ovoza tarqatishda ayblanib o‘ldirilgan
mirob Darvesh govni esladi. Bu yigit o‘sha mirobning o‘g‘li edi. Xo‘ja
Abdulla o‘shanda yosh Boburga bir og‘iz: «Buni qatl ettirmang!» –
desa, ehtimol mirob hali tirikyurar edi. Xo‘ja Abdulla o‘shanda Ah-
mad Tanbalga o‘xshash bek- larning ko‘ngliga qarab Darvesh govni
qutqarib qololmagani endi qalbida armon qo‘zg‘adi. Hozir o‘zi ham
o‘sha mirobning ahvoliga tushdi-ku! Nechun o‘shanda loqaydlik qil-
di? Mirobning o‘g‘li otasining qasdi uchun Xo‘ja Abdullaga tosh otsa,
balki haqli bo‘lar!.. Lekin begunoh me’morni qutqarib, o‘zi baloga
qolayotgan Xo‘ja Abdullaga hech kim tosh otmadi.
–
Musulmonlar! – kuyunib takrorladi Xo‘ja Abdulla. – Men adolat
yo‘lida jon berishdan qo‘rqmaymen! Adolat kim tomonda – shuni bir
128
o‘ylab ko‘ringlar. Inini og‘aga dushman qilganlar kimlar? Yaxshilarga
baxilligi kelib, poyiga bolta urayotganlar kimlar? Bu qora kunlarni
boshimizga solganlar kimlar?!
–
Sen o‘zing! – deb qichqirdi Ahmad Tanbal.
–
Men Bobur mirzoga kichikligidan ilm o‘rgatdim, lison o‘rgatdim,
men uni odil podshoh bo‘lishga undadim, Movarounnahr yana bir-
lashsinu yurt ichki urushlardan qutulsin, dedim. Bobur mirzo mar-
dona ishlar qilib, Samarqand bilan Andijonni birlashtirganda men
ezgu orzularimga yetganday suyungan edim. Hayhot, mamlakat yana
parchalandi. Yurt vayron bo‘ldi! Xaloyiq, agar meni o‘ldirish bilan
mushkulingiz oson bo‘lsa, mayli, o‘ldiring!
–
Toshbo‘ron qiling! – buyurdi Ahmad Tanbal xaloyiqqa. Odamlar
to‘pining orqarog‘idan yig‘lamsiragan tovush eshitildi:
–
Shayxulislom fatvo bermaguncha toshbo‘ron qilishga haqqimiz
yo‘q! Keksa bir kishi:
–
Pirning qarg‘ishidan qo‘rqamiz! – dedi.
Navkarlar ham qo‘llaridagi toshlarini Xo‘ja Abdullaga otishga
jur’at etolmay, Ahmad
Tanbalga qaradilar. Ahmad Tanbal yuzboshiga buyurdi:
– Unday bo‘lsa, qilichingni ol, kallasini kes! Bo‘yniga tig‘ ur!
Barzangiday qop-qora o‘rta yashar yuzboshi kumush sopli qili-
chini qinidan imillabroq sug‘urdi. Xo‘ja Abdulla unga tikilib, past to-
vush bilan dedi:
–
Mirbadalbek, hushyor bo‘ling, mening qonim yetti pushtingizga
sachraydi! Xaloyiq orasidan qo‘rquv aralash nido eshitildi:
–
Pirning qoni tutadi hammamizni!
Yuzboshining qo‘lidagi qilichi qaltiray boshladi. U Ahmad Tan-
balga qarab yalindi:
– O‘tinamen, bu ishdan meni ozod qiling!
Ahmad Tanbal unga g‘azab qilib yelkasiga qamchi urdi.
–
Seni yuzboshilikdan ozod qilurmen, qo‘rqoq! Ahmad Tanbal
boshqa navkarlariga buyurdi:
–
Bu imonsizni darvozaxonaga haydang! Xaloyiq shu yerda qol-
sin! Kim bizga ergashsa qilich bilan choping! Ayamang!
Navkarlarning bir qismi Xo‘ja Abdullani darvozaxonaga haydab
ketdi. Qolgan navkarlar xaloyiqning yo‘lini to‘sib, Xo‘ja Abdullaning
ketidan borgani qo‘ymadi. Oradan yarim soat o‘tgandan keyin Ah-
mad Tanbal odamlari bilan arkka tomon ot choptirib qaytib ketdi.
Shundan so‘ng darvozaxonaga borgan odamlar Xo‘ja Abdullaning
129
shiftdagi yo‘g‘on to‘singa osib o‘ldirilganini ko‘rdilar. Marhumning oq
sallasi oyog‘i tagida chuvalib yotardi, bo‘yi esa tiriklik paytidagidan
xiyla uzaygan edi. Odamlar uni dordan sekin tushirib oldilar. Kafan
o‘rniga sallasiga o‘rab, shahidlardek ko‘mdilar.
Ustma-ust yoqqan bahor yomg‘irlari yo‘llarini balchiq qilib
yuborgan. Andijonda yuz bergan dahshatlar xabarini tezroq Samar-
qandga yetkazish uchun loy sachratib, ot choptirib borayotgan Tohir
endi Quvaga yaqinlashdi. Agar Bobur mirzo tuzalgan bo‘lsa-yu, Andi-
jonga ishonib, Samarqandni tashlab chiqsa, ahvol hozirgidan battar
bo‘lishi mumkin. Tohir shuni o‘ylab, tagidagi bedovni qistaydi. Ammo
ot qanchalik zo‘r va chopqir bo‘lmasin, tizzaga chiqadigan loy uning
yo‘lini bog‘laydi, tinkasini quritadi. Chopib kelayotgan ot balchiqqa
yiqilib tushadi-yu, qaytib turolmasdan, burnidan qon kelib, jon bera-
di. Tohir uni yo‘l ustida qoldirib, egar-yuganlarini oladi-yu, Quvadan
boshqa ot topadi. Ammo bir kun yurmasdan bu ot ham holdan ketib
yiqiladi. Naryoqda Xo‘jand, Jizzax – yana o‘n kunlik yo‘l... Tohir os-
monda uchib borayotgan qushlarga havas va armon bilan qaraydi.
* * *
Biroq Tohir qush bo‘lib uchganda ham endi Boburni Samarqand-
dan topolmas edi. Bobur xastalik to‘shagidan turgan zahoti onasi
va ustozini qutqarishga shoshilib, Samarqandni allaqachon tashlab
chiqqan edi. Unga kelgan axborotlarga binoan, Andijon qamali hali
uzoq davom etishi kerak bo‘lib, bir yilga yetarli zaxira bor edi. Shun-
chalik abgorligi bilan Samarqand yetti oylik qamalga chidaganda
o‘n ikki ming qo‘yi bor Andijon qo‘rg‘oni Xo‘ja Abdulladay dovyurak
odam rahbarligida hali besh-olti oy «qilt» etmay turishi shubhasiz
tuyulardi. Shu tuyg‘u bilan mingga yaqin odamlarning hammasini
Samarqanddan olib kelayotgan Bobur Bulung‘ur va Xaliliya* qishlo-
qlaridan o‘tib, Sangzor daryosiga yaqinlashib qolgan edi.
Og‘ir xastalikdan yaqinda turgan Bobur yana uzlikib qolmasligi
uchun uni to‘rt otliq mahofaga o‘tkazganlar, tagiga yumshoq parqu-
lar solganlar. Mahofaning eshikva derazalariga osilgan qizg‘ish ipak
pardalar yo‘lning o‘nqir-cho‘nqirlarida alanga tillariday muttasil sil-
kinib o‘ynab boradi. Par yostiqqa yonboshlab o‘tirgan Bobur har za-
monda bir o‘rnidan qo‘zg‘alib, mahofaning orqa tomonidagi pardani
ko‘taradi-yu, uzoqlarga tikilib qaraydi.
Uning qo‘shinidan besh-olti chaqirim orqada yana bir mahofa
kelmoqda edi. Bir talay otliqlar qo‘riqlab borayotgan bu ko‘rkam ma-
130
hofada Boburning xolasi Mehr Nigor xonim va qallig‘i Oyisha begim
safar qilmoqdalar. Bobur Samarqandni tashlab ketmoqchi ekanidan
Buxorodagi Sulton Ali mirzo allaqachon xabar topgan va poytaxtni
darhol egallash uchun Shahrisabzga kelib shaylanib turar edi. Bobur
o‘z raqibi Sulton Ali mirzodan yaxshilik kutmas va qallig‘ini uning qo‘li
ostida qoldirgisi kelmas edi. Bir vaqtlar Boysunqur mirzodan qattiq
jabr ko‘rgan Mehr Nigor xonim va Oyisha begimlar ham endigi xavf-xa-
tarlardan tezroq qutulgilari kelar edi. Hozir ular uchun eng bexatar joy
– Toshkent edi. Toshkent xoni Mahmudxon – Mehr Nigor xonimning
akasi, Oyisha begimning opasi Roziya Sulton begim ham Toshkentga,
Mahmudxonga tushgan. Toshkent yo‘li Jizzaxgacha Andijon yo‘li bilan
bir. Mana shu sabablarga ko‘ra Bobur xolasi va qallig‘ini butun oda-
mlariyu ko‘ch-ko‘ronlari bilan birga qo‘riqlab olib ketmoqda edi. Faqat
urf-odatni buzmaslik uchun kuyov bilan qalliq orasida besh-olti cha-
qirimlik masofa qoldirib, ikki to‘p bo‘lib bormoqda edilar. Kechqurun
Sangzordan o‘tib, ko‘m-ko‘k adirlarda tunash uchun to‘xtaganlarida
ham o‘sha masofani saqlab, ikki joyga chodir va o‘tov tikdilar.
Yonbag‘irlarda lolalar ochilgan. Havo nihoyatda yoqimli. Bobur
mayin ko‘kat ustiga qadam qo‘yganda o‘zini xiyla yengil sezdi.
Samarqanddan chiqayotganda vujudini zilday bosib yotgan g‘am-
g‘ussalar endi asta-sekin tarqab ketayotganday tuyuldi. Poytaxtni
shuncha mashaqqatlar bilan olib, oxiri o‘z ixtiyori bilan boshqaga
qoldirib ketishi unga so‘nggi yillarda qilgan barcha harakatlarini
behuda ko‘rsatib, ta’bini tirriq qilgan edi. Hozir mana bu ko‘klam
adirlarda yayrab nafas olar ekan, u onasi va ustozini qutqarish ni-
yatida ketayotganini, bunda bir olijanoblik borligini, qallig‘ini asor-
atdan qo‘riqlab olib borayotgani ham mardlikdan ekanini o‘yladi-yu,
ko‘ngli bir qadar taskin topdi.
Temur darvozasi deb atalgan ulug‘vor tangidan o‘tganlaridan
keyin Bobur mahofaning eshigini ochib, miroxo‘rni chaqirtirdi.
Miroxo‘r mahofaga jips kelganda:
– B-b-bo‘z o-o-otimni kel-t-t-tiring, – deb buyurdi.
U sog‘ayib ketganday ko‘rinsa ham, ammo hali tilida o‘sha og‘ir
xastalikning asorati bor edi. Uning duduqlanib gapirishidan xavotir-
langan Qosimbek:
– Amirzodam, ot nechuk kerak? – dedi. – Minmoqchilarmi?
Bobur yana tili tutilishi mumkinligini sezib, tasdiq ma’nosida
so‘zsiz bosh irg‘adi-yu, miroxo‘rga: «Aytganimni qiling!» degandek
qaradi. Mahofa yurib bormoqda edi. Miroxo‘r:
131
– Bosh ustiga! – deb otga ketdi.
Qosimbek orqaroqda kelayotgan tabibni chaqirtirdi. Kalta oq so-
qolli o‘sha jikkak tabib mahofaga yondashib, Boburdan hali yana uch-
to‘rt kun ot minmaslikni iltimos qildi. Ammo Bobur o‘zini yaxshi his
qilmoqda edi:
–
B-bir-pas otl-liq yuray!
–
Tilingizdan kalolat ketmaguncha sabr qiling, amirzodam!
Egar-jabduqlaridagi oltin bezaklari quyosh nurida yalt-yalt qilay-
otgan bo‘z otni jilovdor yetaklab keldi. Qosimbek unga:
– Qayt! – dedi-yu, Boburga mahofada tinchgina ketaverishni ma-
slahat berdi.
U bilan tabib Boburning yana uzlikib qolishidan astoydil
qo‘rqmoqda edilar. Ammo Bobur otni orqaga yetaklab ketayotgan
jilovdorga kulib qaradi-yu:
–
Yo‘-yo‘q, otni k-kell-tiring! – dedi. So‘ng Qosimbekka ham kulim-
sirab gapirdi:
–
X-xa-vo-otir olm-mangiz!
Jilovdor otni yana mahofa oldiga yetaklab keldi. Mahofa to‘xtadi.
Bobur uning zinasiga oyoq qo‘yib, bo‘z otning egaridan oldi-yu, bir
sakrab otga mindi. Jilovdor bundan zavqi kelib jilmaydi va jilovning
uchini Boburning qo‘liga tutqazdi.
Qosimbek Boburni ortdan sinchiklab kuzatib boradi, agar uning
behol bo‘lgani sezilsa, darhol yordamga yetmoqchi bo‘ladi.
Ammo Jizzaxga yetib bordilar hamki, ot ustidagi Boburning behol
bo‘lgani sezilmadi. Kichikligidan ot minib suyagi qotgan chavandoz
so‘nggi kunlarda suvorilikni juda sog‘ingan edi. Mahofaning yumshoq
parqullari unga xastalik to‘shagini eslatardi. Tagidagi bo‘z otning
sho‘x qadam olishi va sog‘lom bir qudrat bilan o‘ynoqlashi esa Bo-
burning a’zolarida anchadan beri mudrab yotgan yoshlik kuchlarini
uyg‘otganday bo‘lardi. U otliq yurgan sari badani yayrab, bahri-dili
ochilib borardi. Jizzaxdan naridagi ko‘kalam adirlarga o‘tib tunash
uchun to‘xtadilar va ikki joyga chodir tikdilar. Boburning bugun otliq
yurgani va o‘zini juda sog‘lom sezayotgani haqidagi xabar xolasi bilan
qallig‘iga ham yetib borgan edi.
Mehr Nigor xonimning kuyovga xola, ayni choqda, qizga ona
ekani sovg‘a-salom yuborish va bordi-keldi qilish uchun qulay edi.
Namozshom paytida Mehr Nigor xonimning eshik og‘asi Bobur
mirzoga sovg‘a olib keldi: chiroyli zarbof to‘n, oltin kamar, kumush
dastali qimmatbaho qamchi. To‘n – Boburning tuzalish shodiyonasi.
132
Kamar – «kuyovning beli yana ham baquvvat bo‘lsin», degan tilakni
bildiradi. Qamchi – bugun Bobur otliq yurgani tufaylimikin? Yoki
«Podshoh otini qamchilab, tezroq Andijonga yetsinu yog‘iylarni sav-
alasin!» degan ma’nosi ham bormikin? Nima bo‘lganda ham Bobur bu
sovg‘alardan juda ta’sirlanib ketdi.
Ertaga ular xayrlashishlari kerak. Toshkent yo‘li shimolga burilib
ketadi. Bobur tomonidan ham sovg‘a yuborilishi lozim. Biroq ayol-
larga yoqadigan qimmatbaho matolaru taqinchoqlarni ular qayerdan
topishadi? Hammalari erkaklar. Qo‘ngan joylari ham cho‘l. Qosimbek
shuni Boburga aytib: – Kumush laganlarda oltin pul yubora qolsak-
mikin?– dedi.
Bobur esa shu lagan va oltinlarni bugun bo‘sh qolgan mahofaga
solib yuborishni taklif qildi.
–
Mahofa ham sovg‘a bo‘lsinmi? Balki ertaga o‘zingiz mahofada
yurursiz, amirzodam?
–
Xu-xudo xohl-lasa, yur-masmen. 3-zaifalar yurs-sinlar.
So‘nggi gapni Bobur buyruq ohangida aytdi, shuning uchun Qo-
simbek boshqa e’tiroz qilolmadi.
Ertasi kuni ertalab ikki muhtasham mahofa ko‘ch ortilgan tuy-
alaru aravalari bilan birga shimol tomonga burilib, Mirzacho‘l orqali
Toshkentga yo‘l oldi.
Bobur o‘z qo‘shinidan yuz kishini qo‘riqchilikka ajratgan edi ular
ham mahofalar bilan birga uzoqlashib keta boshladilar.
Andijon yo‘lidan chetroqda katta bir qorovultepa ko‘rindi. Bobur
yolg‘iz o‘zi shu tepaning ustiga ot qo‘yib chiqdi-da, egardan tushdi.
Otining jilovidan tutganicha cheksiz cho‘lda tobora kichrayib bo-
rayotgan mahofalarga ancha vaqt tikilib turdi. Go‘yo u shu turishda
qallig‘i bilan xayrlashdi, unga o‘z ehtiromini bildirib, oq yo‘l tilagan
bo‘ldi.
Bobur yuz kun Samarqandda turib Oyisha begim bilan biror
marta yuzma-yuz ko‘rishgan emas. Bunga urf-odat ham yo‘l berma-
di, yoshlik hayosi ham monelik qildi. Ko‘ksaroyda yoza boshlagan
g‘azalining «Ne kun bo‘lg‘ay visolingga meni dil xasta yetgaymen» –
degan satri esiga tushdi. So‘ng ot ustida kun bo‘yi yo‘l yurib borayotib
xayolan o‘sha g‘azalini davom ettirdi:
Muyassar bo‘lmasa boshimni qo‘ymoqlik oyog‘iga,
Boshimni olib, ey Bobur, oyoq yetguncha ketgaymen.
Kechqurun tunash uchun Qo‘shtegirmon degan joyda
to‘xtaganlarida Bobur bu satrlarni qog‘ozga yozib qo‘ydi. G‘azal – shu
133
satrlar bilan tugallanishi kerak. Lekin o‘rtada yana uch-to‘rtta bayt
bo‘lishi kerak. Ularni keyinchalik, xotirjamroq paytda topmoqchi
bo‘ldi.
–
Hozirgi G‘allaorol yaqinidagi qadimiy qishloq.
–
Miroxo‘r «amiri oxur» degani. M i r o x o‘ r - podshoh otboqar-
larining boshlig‘i.
* * *
Andijonda bo‘lgan voqealar dahshati Tohir qiyofasiga kirib
Boburga tobora yaqinlashib kelmoqda edi.
Bobur odamlari bilan Novdan o‘tganda Tohir Qo‘qondan o‘tib,
Xodarvish cho‘liga kirdi.
Bobur cho‘llarda olti marta tunab, yettinchi kuni kechki payt
Xo‘jandga yetganda qora oti loyga belangan, o‘zi tanib bo‘lmas dara-
jada qorayib, ozib ketgan Tohir uning qarshisidan chiqdi.
Bobur hamma bek va navkarlari bilan kelayotganini ko‘rgan To-
hir otdan o‘zini yerga tashlab, dod solib yig‘lab gapirdi:
– Nechun Samarqandni tashlab keldingiz, amirzodam?!
Bobur Andijon qo‘ldan ketganini eshitdi-yu, nazarida, butun bor-
liq zilzila ichida qoldi, yeru ko‘k chayqalib silkinib ketdi. Chapda yal
-
tirab ko‘ringan Sirdaryo qirg‘oqlaridan toshib chiqa boshlaganday
tuyuldi.
Daryodan narida Xo‘jand tog‘lari. Bu yerdan Andijon naqadar uzoq!
Samarqand naqadar uzoq! O‘gay taqdir Boburni bu yerga go‘yo aldab
olib kelganu birvarakayiga Samarqanddan ham, Andijondan ham
mahrum qilgan! Endi uning ora yo‘lda muallaq bo‘lib qolganini Andi-
jondagi Ahmad Tanbal ham, Samarqanddagi Sulton Ali mirzo ham,
Turkistondagi Shayboniyxon ham go‘yo uzoqdan ko‘rib turar edilaru
«Boladay aldanibdi!» deb qah-qah urib kular edilar. Ularning kulgilari
atrofdagi tog‘lardan aks sado bo‘lib qaytayotganday tuyular edi.
Tohir Ali Do‘stbekning xiyonat qilib, darvozani kechasi ochib ber-
ganini, Xo‘ja Abdulla esa Boburga sadoqati tufayli shu darvozaxonaga
osib o‘ldirilganini aytganda Bobur ortiq bardosh qilolmay otiga qam-
chi bosdi. Qayoqqa ketayotganini o‘zi ham bilmas edi. Chanqagan ot
uni daryoning jar bo‘lib yotgan baland qirg‘og‘iga olib keldi. Birdan
Bobur Axsida jar qulashidan halok bo‘lgan otasini esladi. Nazarida
u turgan zamin ham hozir qulab tushmoqda edi. Bobur otini orqa-
ga burdi. Lekin orqadagi pastu baland yerlar ham jahannam qa’riga
qulab tushayotganday lopillab ko‘rindi. Bobur otining bo‘ynidan qu-
134
choqladi-yu, yelkalari silkina-silkina yig‘lab yubordi. Qosimbek bilan
tabib chol uning yoniga keldilar. Qosimbek qayg‘u to‘la tovush bilan
yig‘lamsirab gapirdi:
– Amirzodam, hammamiz ham xonavayron bo‘ldik. Mening molu
mulkimni talatibdilar. O‘g‘lim og‘ir yarador emish...
Bobur boshini ko‘tardi. Ko‘z yoshidan yuzi nam. Tabib uning
yelkasini siladi.
– Amirzodam, shukur, onangiz, egachingiz salomat ekanlar. Ko‘p
kuyunmang, boshingiz omon bo‘lsa, davlat topilur... O‘zingizni ehti-
yot qiling, yana xastalanib qolmang!
Bobur darvozaxonaga osilgan ustozini esladi-yu, ko‘ziga yana
yosh quyilib keldi:
– Pirim, meni kimlarga tashlab ketdingiz? Shunday odamni osib
o‘ldirsalar?! Men ustozim uchun qasos olmog‘im kerak! Qasos!
O‘rtanib gapirayotgan Boburning tili tutilmayotganidan tabib
chol hayratga tushib, unga tikilib qoldi.
– Oxirgi nafasim qolguncha olishurmen!
Boburning yuzi qahru g‘azabdan bir oqarib, bir qizarib ketay-
otgan bo‘lsa ham so‘zlari ravon edi. Samarqandda Boburni tildan
qoldirgan kasallik – g‘oyat kuchli bir ruhiy larzaning oqibati edi. Endi
undan ham kuchliroq ruhiy larza Boburning tilida qolgan duduqlikni
birdan yo‘q qilib yubordi. Dushmanlariga qarshi cheksiz bir nafrat va
g‘azab unga kuch-quvvat bermoqda edi.
– Xoinlar jazosini olur! Chekinish yo‘q! Odamlarni to‘plang! Ham
-
maga ayting! Andijonga borurmiz!
Bobur otini keskin burdi-yu, parishon bo‘lib tarqayotgan odam-
larga qarab ketdi.
Dostları ilə paylaş: |