P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

II  bob.

 

PSIXIKANING  NERV-FIZIOLOGIK ASOSLARI

Y u q o rid a  ay tilg an id ek ,  psix ik an in g   m o d d iy   asosi  n e rv   sistem asi  va 

a w a lo   b o sh   m iyadir.  S h u   sababli  nerv  sistem asin in g   tu zilish in i  va  q an d ay  

ish lash in i  b ilm asd an   tu rib ,  psixik  h ay o t  h o d isalarin i  tu sh u n ib   b o 'lm a y d i.

I.  NERV  SISTEMASINING  TUZILISHI,  NERV  TO‘QIMASI,

 

UNING  ELEMENTLARI  VA  XOSSALARI

N erv   sistem asi  n erv   to 'q im a s id a n   ib o rat,  bu  to 'q im a   esa  nerv  h u - 

jay ralarid an   tuzilgan.

N erv hujayrasi p ro to p lazm ad a n  tuzilgan ta n a  b o ‘lib,  ikki tu rli o ‘sim talari 

b o r,  bu  o 's im ta la m in g   b ir  xillari  k alta ,  b o sh q a   b ir  xillari  u z u n   b o 'la d i. 

K alta o 'sim tala ri se rta rm o q  b o i i b ,  d e n d ritla r deb a talad i.  U z u n   o ‘sim talari 

a k so n la r  yoki  n e y ritla r  d e b   atalad i.  H a r b ir  h u ja y ra d a   b u   o 's im ta la r  ikki- 

ta d a n  o rtiq  b o 'lm a y d i.  N e y rit  ikkita p a rd a b ilan  o 'ra lg a n .  N ey ritg a yopishib 

tu ra d ig a n   b irin ch i  p ard asi  y o y sim o n   p a rd a  b o 'lib ,  u n i  et  p a rd a   yoki  m ie - 

lin   pardasi  d e b   atalad i.  Ik k in c h i  tash q i  p a rd a sin i  sh v an i  pardasi  deyiladi.

Bu  p a rd a la r  to la d a n   o 'tu v c h i  n erv  

q o 'z g 'a lish in i  ajratib   tu ru v ch i  izo la t- 

siyadek  b ir  vazifani  o 'ta y d i.  N ey rit, 

o d a td a ,  n e rv   to lasi  d eb   ataladi.

N e rv  h u ja y rasi,  u n in g   o 'sim ta la ri 

va  u larn i  q o p lo v ch i  p a rd a la r  b irg a­

lik d a  n e y ro n   d e b   a ta la d i  (2 -ra sm ). 

N e rv   sis te m a s i  ju d a   k o 'p   n e y r o n - 

lard an   tu zilg an .  N erv   to lalari  m iy a- 

d a n   tu ta m - tu ta m   b o 'lib   ch iq ib   nerv  

stvolini  yoki  o d d iy  s o 'z   b ilan   ay tg an - 

d a ,  nervni  hosil  qiladi.

N erv hujayralari va  m ielinsiz to la- 

la r  to 'p la m i  m iy an in g   k u lran g   m o d - 

2-rasm. 

Nerv  hujayrasi.

 

d a s in i,  m ie lin li  n e rv   t o la la r in in g

---

t o ‘plam i  esa  m iy an in g   oq 

m o d d asin i  tash k il  e ta d i.

H u ja y r a la r   u la r n in g  | 

y a d ro la ri  va  to la la r i  si- 

n a p s l a r   d e g a n   m a x s u s  

m ay d a  to la c h a la r  y o rd a -  | 

m i  b ila n   b e v o s ita   b o g '-  

l a n a d i  ( s in a p s   g r e k c h a . 

s o ‘z  b o ‘lib,  «ilgak»  d eg an   I 

m a ’n o n i  b ild irad i).

N e rv   s i s t e m a s i n i n g  I 

m axsus  xossalari  b o r,  b u

' 

x o s s a la r d a n  

a s o s iy la r i 

q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik  

va  | 

o ‘tk a z u v c h a n lik d ir .  Bu 

xossalar  s h u n d a n   ib o ra t.

A gar  n erv   to la s in in g  | 

b iro r  joyiga  tegilsa,  issiq, 

sovuq,  e le k trto k i,  k im y o ­

viy  m o d d a la r  va  b o s h q a  | 

shu  kabilar bilan t a ’sir etil- 

sa,  yoki  o ‘zgartirilsa,  nerv 

to la s in in g   q o ‘z g ‘a tilg a n   I 

joyida  m axsus  fiziologik ja ra y o n la r  ro ‘y  b erad i,  b u n i  q o ‘zg‘alish  deyiladi.

A gar nerv tolasi  yetarli  darajada  q o ‘zg‘atilsa, bu q o ‘zg‘alish so d ir b o 'lg a n  

joyidagina  q o lm ay ,  balki  n e rv   tolasi  b o 'y la b   ta rq a la d i  va  b ir  nerv  h u - 

jay rasid an   ik kinchi  n e rv   hujayrasiga  o ‘ta d i,  n ih o y a t,  q o 'z g 'a tis h   k u ch i 

m u ay y an   darajag a  y e tg a n d a   q o 'z g 'a lis h   b u tu n   nerv  sistem asiga  yoyilishi 

m u m k in .

N erv to 'q im asid a   q o 'zg 'alish  jarayoni yuz b eiganda bir q an ch a hodisalar: 

elektr,  kim yo,  issiqlik  hodisalari  paydo  b o'ladi.  Y o n m a-y o n   tu rg an   bir  nerv 

hujayrasining  aksoni  bilan  ikkinchi  nerv  hujayrasining  tutashadigan  joyi  si- 

napslarborligi tufayli,  q o 'zg 'a lish   nerv tolalarida b ir to m o n g a tarqaladi.  M ie- 

lin  pardasi  borligidan,  q o 'zg 'a lish   nerv  tolasida  ayrim -ayrim   tarqaladi.

O d a m n in g   nerv  sistem asi  hay v o n o t  o la m in in g   u z o q ,  evolutsiyasi ja r a ­

y o n id a   va  o d a m n in g   tarixiy  ta ra q q iy o ti  d av o m id a   vujudga  kelgan.

N e rv   s is te m a s i  b ir in c h i  m a r ta   k o v a k ic h li  h a y v o n la rd a   r o 'y ir o s t 

k o 'rin a d i.  Bu  nerv sistem asi b u tu n  o ig an izm g a yoyilgan ayrim   hujayralardan 

tu zilg an .  M asalan ,  g id ro id   p o lip la m in g   nerv  sistem asi  sh u n d a y   b o ia d i. 

Bu  —  diffuz  tip d a   tu z ilg a n   nerv  siste m a sid ir  (3 -rasm ).

M e d u z a la rd a   n e rv   e le m e n tla rin in g   talay g in a  qism i  z o n tik   tev arag id a

3-rasm.  Diffuz  nerv sistemasi.

---

4-rasm.  Zanjir

 

shaklida  nerv

 

sistemasi.

ikki  halqa shaklida joylashgandir.  C h u v alch an g lar,  m o l- 

lyuskalam ing  nerv sistem asi  u lar tan asin in g  o ‘ng va ch ap  

to m o n id a   sim m e trik   su ra td a  jo y lash g a n   (4 -ra sm ).  Bu

—  zan jir  (yoki  tu g u n )  shaklida  tu zilg an   nerv  sistem asi 

b o ‘lib,  nerv  sistem asi  ta ra q q iy o tin in g   y u q o riro q   b o s- 

qichidir.  X ordali  h ay v o n larn in g   nerv  sistem asi  shu  b i­

lan  farq  qiladiki,  nerv  e le m e n tla ri  b ir-b iri  b ilan  tu ta -  

shib  tu g u n   hosil  q ilm ay d i,  balki  u zun  ch ilv ir  sh a k lid a 

tu zilg an   va  ich id a   k o ‘p in c h a   b o ‘sh lig ‘i  b o ‘ladi.  X ordali 

h a y v o n lard a  o rq a   m iya  va  ibtidoiy  d arajad a  bo sh   m iya 

b o ‘lg a n lig in i  k o ‘ra m iz .  U m u rtq a li  h a y v o n la r   b ila n  

o d a m d a   nerv  sistem asi  m u rak k ab   tu zilg an   b o ‘lib,  u ch 

qism ga:  m arkaziy,  periferiyadagi  va  vegetativ  q ism la r­

ga  b o ‘linadi.