P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

©  «O'zbekiston  faylasuflari  milliy jamiyati»  nashriyoti,  2008.

---

S O ‘Z B O S H I

U shbu  so‘zboshi  «U m um iy  psixologiya»ning  to 'rtin c h i  nashriga  m uallif 

P .I.Ivanov  to m onidan  yozilgan  so'zboshining  qism an  o ‘zgartirilgan  nusxa- 

sidir.  «U m um iy  psixologiya»  kursi  yuzasidan  chiqarilgan  ushbu  qo ‘llanm a 

pedagogika institutlari va universitetlarining talabalariga,  shuningdek,  o ‘qituvchi 

va  tarbiyachilarga  m o £IjalIangan.  Darslik  oliy  o ‘quv  yurtlarining  psixologiya 

dasturida  ko‘zda  tutilgan  talablarga  deyarli  m oslab  tuzilgan.

D arslikning  to ‘rt  b o ‘limi  b o ‘lib,  bu  b o ‘lim larga  o ‘n  oltita  bob  kiradi. 

Shuningdek,  uning  uchta  ilovasi  b o ‘lib,  birinchisi  psixologiya  tarixiga,  ikkin­

chisi psixologiyaning yaqin  oradagi vazifalariga,  uchinchisi esa “ 0 ‘zbekistonda 

psixologiya  fanining  taraq q iy o ti”  ga  bag4ishlangan.

U m um iy  psixologiyaning  birinchi  b o ‘lim  birinchi  bobida  psixologiyaning 

nim a  haqida  bahs yuritishi,  psixika  haqida  so‘z yuritiladi.  Psixik jarayonlarning 

klassifikatsiyasi  va  psixik hodisalam ing ayrim  turlari  haqida tushuncha beriladi. 

Shu  bilan  birga  psixikaning turli-tum an  barcha ko‘rinishlari,  shu  hodisalam ing 

anchayin  bir  yigMndisi  yoki  to lplam i  em as,  balki  yagona  odam zod  ongining 

z uhur  etilishi,  um um an  shaxsning  nam oyon  b o iis h i  ekanligi  ta ’kidlanadi. 

Shuningdek,  psixologiyaning  aham iyati,  psixik hayotni  tadqiq  qilish  m etodlari 

haqidagi  ta ’limot,  psixik  hayot  hodisalarini  o ‘rganishda  obyektiv  y o ‘l  tutish- 

ning  muhimligi  va  eksperim entning  aham iyati  haqida  fikr  yuritiladi.

Ikkinchi  bobda  psixikaning  nerv-fiziologik  asoslari  haqida  fikr  yuritiladi. 

Bunda nerv sistemasining tuzilishi,  psixik jarayonlarning biologik negizi bo‘lmish 

yuksak  nerv  faoliyati  haqidagi  I.P.  Pavlov  ta ’lim oti,  yuksak  nerv  faoliyatini 

o ‘rganishdagi  keyingi  erishilgan  muvaffaqiyatlar,  retikulyar  formatsiya  faoliya­

ti,  qaytar  aloqa,  sinapslarning  roli,  psixologiyada  shartli  refieks  m etodining 

aham iyati  kabi  m asalalar bayon  qilinadi.

U chinchi  bobda  psixikaning  taraqqiyoti  haqida  ta ’lim o t  keltiriladi.  B u n ­

da  hayvonlar  psixikasi,  ongning  tarixiy  taraqqiyoti,  yoshga  qarab  ongning 

rivojlanishi  haqida  m a ’lum ot  beriladi.

H ayvonlar  psixikasiga  odam   ongining  tarix  boshi  deb  qaraladi,  odam  

ongining  kelib  chiqishida  va  tarixiy  taraqqiyotida  m e h n a t  va  ijtim oiy  hayot 

shakllarining  roli  t a ’kidlanadi.

Yoshga  qarab  ongning  taraqqiy  etishida  ta ’lim -tarb iy an in g   yetakchi  roli, 

rivojlanayotgan  odam ning o lzi  ko4rsatayotgan  faoliyatning yetakchi  roli  uqtirib 

o ‘tiladi.  O dam   psixikasi  tarixiy  taraqqiyotida  sifat  jih a tid a n   o ‘zgarganligi  va 

odam   ongli  m avjudod  b o ‘lib,  shaxs  sifatida  shakllantirilganligi  uqtiriladi.  Bi­

rinchi  b o ‘lim ning  oxirida  shaxs  to ‘g‘risidagi  um um iy  m a ’lum ot  keltiriladi, 

shaxsning  asosiy  belgilarining  ijtim oiyligi,  ongi,  o ‘z - o ‘zini  anglashi,  odam ga

---

xos  b o ‘lgan  ehtiyojlar,  ijtim oiy  faollik,  m a ’lum   b ir  m aqsadni  k o ‘zlab  ish  tu - 

tish,  ideallar  (oliy  m aqsadlar),  dunyoqarash,  m aslak  k o ‘rsatib  o ‘tilgan.

Q o ‘llanm aning  ikkinchi  b o ‘lim ida  ayrim  psixik  funksiyalar:  sezgi,  idrok, 

xotira,  tafakkur  va  shu  kabilar  bayon  qilinadi.  Ayni  vaqtda  psixikaning  ayrim 

ko‘rinishlari  —  sezgi,  idrok,  xotira,  tafakkur,  nutq,  his,  irodaga  psixikaning 

qism lari  yoki  ong  va  shaxsning  tarkibiy  qismlari  deb  emas,  balki  yagona  ong 

ko‘rinishlari  —  funksiyalari  deb  qaraladi.

O dam n in g  bilish,  em otsiya va  iroda faoliyatining ayrim   k o ‘rinishlari  «psi­

xologik jarayonlar»  degan  term in  bilan  ifodalanadi.  U larni  psixik  funksiyalar 

deb  atash  m a ’q u lroq  b o ‘lar  edi.  Funksiya  tushunchasi  m azm un  va  hajm   ji- 

hatid an   k en g ro q -d a  axir.  Bu tu sh u n ch a  psixik jarayonlarni  ham ,  psixik  holat- 

larni  ham ,  psixik  m ahsullarni  ham ,  shuningdek,  faollik  va  ish-harakatlarini 

ham   o ‘z  ichiga oladi.  Funksiyalar qanday b o ‘lm asin  b u tu n   narsaning qism lari 

em as,  balki  shu  b u tu n   narsa  harakatining bir  ko‘rinishi  dem akdir.  M odom iki 

shun d ay   ekan,  psixikaning  ayrim   ko‘rinishlari  -   sezgi,  idrok,  xotira,  xayol, 

tafakkur,  nu tq ,  diq q at,  his,  iroda  — yagona  ongning,  yagona shaxsning o ‘zaro 

ch am barchas  b og‘langan  funksiyalaridir.

Ikkinchi  b o ‘lim da  yana  har  bir  funksiyaning  um um iy  psixologik  tarixi, 

psixik  funksiyalarning  nerv  fiziologik  asoslari,  m axsus  qon u n iy atlari,  boshqa 

psixik  funksiyalar  bilan  bog‘langanligi,  psixikaning  um um iy  strukturasida  va 

o dam   faoliyatida h ar bir  funksiyaning tutgan  o ‘rni  va  aham iyati  bayon  qilin a­

di.  Psixik  funksiyalarning  yoshga  aloqador  xususiyatlari,  t a ’lim  va  tarbiyada 

an a  shu  xususiyatlarining  aham iyati  qisqacha  bayon  qilinadi.

Q o lla n m a n in g   u c h in ch i  b o ‘limi  shaxsning  individual  xususiyatlariga 

bag‘ishlanadi.  Bu  b o ‘lim ni  psixologiya  kursining  sintetik  (yakunlovchi)  qismi 

desa  b o ‘ladi.  Bunga  tem peram ent  (mijoz),  xarakter,  shaxsning  layoqat-qobili- 

yatlari  va  qiziqish-havaslari  haqidagi  ta ’limot  kiradi.

Kitobning  to ‘rtinchi  qismida  ikkita  ilova  bor.  Birinchi  ilova  «Psixologiya 

tarixidan»  deb ataladi.  H ar bir fanning,  shu jum ladan  psixologiya fani tarixi bilan 

tanishish  saviya  uchun  m uhim   ahamiyatga  egadir.  C hunki  u  odam ning  psi- 

xologiyasiga  doir bilimini  kengaytirish  bilan  birga  aqliy  saviyasini  ham   oshiradi.

Ikkinchi  ilova  psixologiya  fanining  navbatdagi  vazifalariga  bag‘ishlanadi. 

H ay o tn in g   h a m m a   sohalari  ju d a   tez  yuksalayotgan,  fan  va  texnika  misli 

k o ‘rilm agan  darajada  taraqqiy  etayotgan  hozirgi  zam onda  psixologiya  fanining 

ham   taraqqiyot  yo‘llari  va  perspektivalari  haqida  m asalalar  o ‘z  aksini  topadi.

Darslikning yangi  nashri  0 ‘zbekiston  Respublikasining “T a ’lim to ‘g ‘risida” 

gi  Q onuni  va  “ K adrlar  tayyorlash  milliy  d a stu ri” ,  Davlat  t a ’lim  standartlari 

va  o ‘quv  dasturlari  asosida  qayta  ishlandi.

U ning  m azm uni  deyarli  shundayligicha  saqlandi.  Lekin  unga  Sharq  m u- 

tafakkirlarining  ruhiy jara y o n lar  haqidagi  fikrlari,  0 ‘zbekistonda  psixologiya 

fanining  taraqqiyoti  haqidagi  m ateriallar  kiritildi  va  hozirgi  zam o n   t a ’limi 

talablariga  m oslashtirildi.

M uallifdan

---