О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

2-bob. Xalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modyellari


§ 2.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida xalqaro savdo. Xalqaro savdo konцyepцiyasi
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning an’anaviy va eng rivojlangan kо‘rinishlaridan biri tashqi savdo hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida rо‘y byerayotgan xalqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining 75-80%i tashqi savdoning ulushiga tо‘g‘ri kyeladi.
Dunyoda mavjud bо‘lgan har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli kattadir. Iqtisodchi olim J.Saksning fikricha “dunyodagi har qanday davlatning iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda kо‘rinadi. Hozirgi kunga qadar hyech bir mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajralgan holda sog‘lom iqtisodiyotni hosil qila olgani yо‘q”.
Xalqaro savdoda xalqaro myehnat taqsimoti asosida paydo bо‘ladigan turli davlatlarni tovar ishlab chiqaruvchilari о‘rtasidagi aloqalarning bir shakli bо‘lib, ular о‘rtasidagi о‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikni namoyon qiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotida ITI ta’siri ostida rо‘y byerayotgan tuzilmaviy о‘zgarishlar, (sanoat ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va koopyeraцiyalashuvi) milliy xо‘jaliklarning о‘zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa xalqaro savdoni faollashuviga imkon yaratmoqda. Xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan tyezroq о‘smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni kо‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarish 10%ga kо‘paygan xolda jahon savdosi 16%ga о‘smoqda.
“Tashqi savdo” dyeganda bir mamlakatning boshqa bir mamlakat bilan haq tо‘lanadigan olib kirishi, ya’ni, import va haq tо‘lanadigan olib chiqish, ya’ni, eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning hak tо‘lanadigan tovar aylanmasi yig‘indisi xalqaro savdo dyeb ataladi. Xalqaro savdo tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, sanoati rivojlangan davlatlarda tovar aylanmasining yig‘indisi, rivojlanayotgan davlatlarda tovar aylanmasining yig‘indisi va x.k.
Jahonning barcha davlatlari oldida tashqi savdo bо‘yicha milliy siyosat muammosi yotib, 200 yillar mobaynida bu mavzuda qizg‘in tortishuvlar bо‘lib turibdi.
Erkin savdo yoki protyekцionizm siyosatini tanlash yoki uni qanday bо‘lsa shu holda saqlash oldingi asrlarning xaraktyeri edi. Bizning davrimizda bu ikki yо‘nalish о‘zaro bog‘liqdir. Ammo kо‘p hollarda uni bu qarama-qarshi birlik erkin savdo tamoyilining bosh vazifasini bajaradi.
Jahon iqtisodiyotida erkin savdo siyosatiga birinchi bо‘lib Adam Smit о‘z ta’rifini byergan edi. Adam Smit “ayirboshlash har bir mamlakat uchun foydali bо‘lib, har bir mamlakat bunda mutloq ustunlikka ega bо‘lishini” ta’kidlagan edi. Adam Smitning tahlillari klassik nazariyaning asosi bо‘lgan va erkin savdo siyosatining har qanday shakli uchun asos bо‘lib kyelgan.
David Rikardo “Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi” (1817yil) nomli asarida boshi byerk kо‘chadan klassik nazariyani kyeltirib chiqardi. U xalqaro ixtisoslashuv myezonlarini ajratgan holda, davlatlar uchun qanday holatlarda davlatlararo ayirboshlash manfaatli ekanini kо‘rsatib byerdi. Har bir davlat uchun ustunlik qilgan yoki kuchsizligi nisbatan kamroq bо‘lgan sohaga ixtisoslashish manfaat kyeltiradi dyegan fikrni byerdi. Uning qarashlar konцyepцiyasi taqqoslanishi nazariyasi yoki prinцipida о‘z aksini topdi.
D. Rikardo о‘z ta’limotida xalqaro ayirboshlash barcha davlatlar uchun mumkin va manfaatligini, ayirboshlash barcha uchun foydali bо‘lgan narh zonalarini aniqlab byergan bо‘lsa, Djon Styuart Millь о‘zining “Siyosiy iqtisod asoslari”(1848yil) nomli asarida qanday narxda ayrboshlashni amalga oshirilishini foydali ekanligini kо‘rsatgan edi. Styuart Millьning ta’limoti bо‘yicha ayirboshlash narhi talab va taklif qonuniga kо‘ra, har bir davlatning yalpi eksport miqdori yalpi import miqdorini qoplaydigan daraja bilan byelgilanadi. Djon Styuart Millьning muhim xizmatlaridan biri uning xalqaro narh qonuni yoki “xalqaro narx nazariyasi”dir. Xalqaro narh qonunida ta’kidlanishicha, shunday narh mavjudki u davlatlar orasidagi tovar ayirboshlashni optimallashtiradi. Bu bozor narhi bо‘lib, u talab va taklifga bog‘liqdir.
Klassik siyosiy iqtisodchilarning nazariyasini rivojlantirib Gotfrid Xabyerlyer о‘z qarashlar konцyepцiyasini nafaqat myehnatga, balki ishlab chiqarishning barcha omillariga e’tiborni qaratgan edi.
Xalqaro savdo oqimini nima bilan aniqlanishi va uning tarkibini Eli Xyekshyer va Byertilь Olinlar о‘zlarining zamonaviy qarashlarida aks ettirdilar. Ular nisbiy ustunlik tushunasini izohlab u yoki bu davlatning ma’lum bir tovarlarga ixtisoslashishini ularning ishlab chiqarish omilariga egalik darajasiga bog‘liqdir dyeyilgan edi. E.Xyekshyer va B.Olin “narxlarning ishlab chiqarish omillariga tyenglashtirish” nazariyasini ilgari surdilar.
1948 yilda Amyerikalik iqtisodchilar P. Samuelьson va V. Stolpyer о‘z nazariyalarini kiritib Xyekshyer-Olin ta’limotining isbotini yanada mukammallashtirib, ishlab chiqarish omillaridan biri, tyexnika asosan bir mukammal raqobat va tovarlarning tо‘la harakatchanligi mavjud bо‘lganda xalqaro ayirboshlash ishlab chiqarish omillarining davlatlar orasidagi narxini tyenglashtiradi dyegan edi.
Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari о‘z tarixiga ega, albatta. Mamlakatlarning nima sababdan о‘zaro oldi-sotdi kilishi masalasi XVII asrning boshlaridanoq iqtisodchi olimlarni qiziqtirib kyelgan. Endigina vujudga kyelgan iqtisodiy ta’limot maktablari tashki savdoni rivojlantirishga о‘z e’tiborlarini karatishgan.