O`zbekiston Respublikasi Oliy Ta‘lim Fan va Inovatsiyalar Vazirligi

O`zbekiston Respublikasi Oliy Ta‘lim Fan va Inovatsiyalar Vazirligi

Qo`qon Davlat Pedagogika Instituti
Fizika-matematika fakulteti
Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi
3-Bosqich 301- guruh talabasi
Tursunov Shohruxning
« Elektromagnit toʻlqinini hosil qilish va fazodagi tarqalishi va qutblanishi»
mavzusidagi


KURS ISHI


llmiy rahbar: f.m.f.n. M.Meliboyev
Topshirdi: Tursunov Shohrux

Reja:
Kirish..................................................................3

1. 
   Elektromagnit toʻlqinini hosil qilish……......….....5
   
2. 
   Elektromagnit fazodagi tarqalishi va qutblanish.....….9
   
3. 
   Qutiblanuvchanlik darajasini tekshirish……………...14
   

Xulosa…………………….………………..…..18
Adabiyotlar……………………………………..19

Kirish
Elektromagnit nurlanish energiya fazoda tarqalishining koʻplab yoʻllaridan biridir. Yonayotgan olovning issiqligi, quyosh nuri, doktorlar qoʻllaydigan rentgen nurlari, shu bilan birga, mikrotoʻlqinli pechda ovqat pishirish uchun ishlatiladigan energiya – bularning barchasi elektromagnit nurlanishning turlaridir. Ushbu energiya turlari bir-biridan ancha farq qilishi mumkin boʻlsa-da, ularning hammasi toʻlqin xususiyatlariga egaligi bilan bir-biriga bogʻliq.


Mavzuning dolzarbligi: Elektromagnit to‘lqin tabiati tadqiq qiladigan qurilmalarni ajrata olish qobilyatini va ularning tuzilishi , ishlash prinsipini ва uning fan taraqqiyotida tutgan o’rnini o’rganish. Davriy jurnallar va internet saytlaridan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish.
Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari: Elektromagnit to‘lqinlarning o‘ziga xos xususiyatlari qutiblangan yorug’lik hosil qilish haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish.
mavzusining ilmiy yangiligi:yorug’likning elektromagnit tabiati qutiblanuvchanlik darajasini o’rganish va qo’lanilish darajasini о‘rganish.

Agar siz oldin ummonda suzgan boʻlsangiz, allaqachon toʻlqinlar bilan tanishsiz. Toʻlqinlar – maʼlum bir fizik muhitda yoki maydonda tebranish yoki titrashning tarqalishi. Okeandagi toʻlqinning koʻtarilishi va undan keyingi pasayishi bu shunchaki okean yuzasidagi suvning tebranishi va titrashidir. Elektromagnit toʻlqinlar oʻxshash, ammo ular bir-biriga perpendikulyar tebranadigan 222 ta toʻlqindan iboratligi bilan ham ajralib turadi. Toʻlqinlardan biri tebranuvchi magnit maydon; ikkinchisi tebranuvchi elektr maydon. Buni quyidagicha tasavvur qilish mumkin:

Asosiy kontent


Yorugʻlik: elektromagnit toʻlqinlar, elektromagnit spektri va fotonlar


Elektromagnit nurlanish va fotonlarning xossalari


Elektromagnit toʻlqinlar


Elektromagnit nurlanish energiya fazoda tarqalishining koʻplab yoʻllaridan biridir. Yonayotgan olovning issiqligi, quyosh nuri, doktorlar qoʻllaydigan rentgen nurlari, shu bilan birga, mikrotoʻlqinli pechda ovqat pishirish uchun ishlatiladigan energiya – bularning barchasi elektromagnit nurlanishning turlaridir. Ushbu energiya turlari bir-biridan ancha farq qilishi mumkin boʻlsa-da, ularning hammasi toʻlqin xususiyatlariga egaligi bilan bir-biriga bogʻliq.


Agar siz oldin ummonda suzgan boʻlsangiz, allaqachon toʻlqinlar bilan tanishsiz. Toʻlqinlar – maʼlum bir fizik muhitda yoki maydonda tebranish yoki titrashning tarqalishi. Okeandagi toʻlqinning koʻtarilishi va undan keyingi pasayishi bu shunchaki okean yuzasidagi suvning tebranishi va titrashidir. Elektromagnit toʻlqinlar oʻxshash, ammo ular bir-biriga perpendikulyar tebranadigan 222 ta toʻlqindan iboratligi bilan ham ajralib turadi. Toʻlqinlardan biri tebranuvchi magnit maydon; ikkinchisi tebranuvchi elektr maydon. Buni quyidagicha tasavvur qilish mumkin:


Elektromagnit nurlanish tebranuvchi elektr maydoni (sahifaning/kompyuter ekranining tekisligida tebranuvchi) va unga perpendikulyar (bu holda sahifaning tashqarisida tebranish) magnit maydoni sifatida tasvirlanishi mumkin. Y oʻqi amplituda va X oʻqi esa fazodagi masofadir.


Elektromagnit toʻlqinlar tebranuvchi elektr maydon hamda unga perpendikulyar tebranuvchi magnit maydondan iborat. Rasm UC Davis ChemWikiʼdan olindi


Elektromagnit nurlanish nimaligi haqida asosiy tushunchaga ega boʻlish yaxshi boʻlsa-da, koʻpgina kimyogarlarushbu turdagi energiya ortidagi fizikaga unchalik qiziqishmaydi va ularni ushbu toʻlqinlarning materiya bilan oʻzaro taʼsiri koʻproq qiziqtiradi. Aniqroq aytganda, kimyogarlar elektromagnit nurlanishning turli shakllari atomlar va molekulalar bilan oʻzaro qanday taʼsirlashishini oʻrganadilar. Ushbu oʻzaro taʼsirlardan kimyogar molekulaning tuzilishi va tarkibidagi kimyoviy bogʻlanish turlari haqida maʼlumot olishi mumkin. Ammo bu haqda gapirishdan oldin yorugʻlik toʻlqinlarining fizik xususiyatlari haqida biroz soʻz yuritishimiz kerak.
Toʻlqinlarning asosiy xususiyatlari: amplituda, toʻlqin uzunligi va chastota


Siz oldin bilganingizdek, toʻlqin chuqurlik (eng pastki nuqta) va doʻnglikka (eng yuqori nuqta) ega. Doʻnglik uchi bilan toʻlqinning markaziy oʻqi orasidagi vertikal masofa toʻlqin amplitudasi deb ataladi. Bu toʻlqinning yorqinligi yoki intensivligi bilan bogʻliq xususiyatdir. Ikki ketma-ket chuqurlik yoki doʻnglik orasidagi gorizontal masofa toʻlqin uzunligi deyiladi. Ushbu kattaliklar quyidagicha ifodalanadi:

Toʻlqinning asosiy xususiyatlari, shuningdek, amplituda va toʻlqin uzunligi.

Elektromagnit spektr
Elektromagnit toʻlqinlar turli xil toʻlqin uzunliklari yoki chastotalariga koʻra tasniflanishi mumkin; bu tasniflanish elektromagnit spektr sifatida tanilgan. Quyidagi jadval bizga koinotimizda mavjud boʻlgan barcha turdagi elektromagnit nurlanishlardan iborat spektrni koʻrsatadi.

Guvohi boʻlib turganimizdek, koʻrinadigan spektr, yaʼni koʻzimiz bilan koʻradigan yorugʻlik mavjud boʻlgan har xil nurlanishlarning juda oz qismini tashkil etadi. Koʻrinadigan spektrning oʻng tomonida, koʻrinadigan yorugʻlikka qaraganda pastroq chastotadagi (va uzunroq toʻlqin uzunlikdagi) toʻlqin energiya turlarini topamiz. Ushbu toʻlqin energiya turlariga infraqizil (IQ) nurlar (issiq jismlardan tarqalgan issiqlik toʻlqinlari), mikrotoʻlqinlar va radiotoʻlqinlar kiradi. Bu turdagi nurlanish bizni doimo oʻrab turadi va zararli emas, chunki ularning chastotalari juda past.
Elektromagnit to'qin mavzusini boshlanishida avallo ma'lum bo'lgan mexanik tolqin eslatilib, elastik (mexanik) tolqin bilan elektromagnit to'lqinning bir-biridan asosiy farqi tushuntiriladi.
- mexanik tolqin elastik muhitda hosil boladi va tarqaladi; elektromagnit tolqin vakuumda ham hosil boladi va tarqaladi.
- mexanik tolqin kondalang va boylana tolqin bolishi mumkin, boylama tashkil etuvchisi hamma vaqt mavjud bo'ladi; elektromagnit tolqin cheksiz muhitda (vakuumda yoki dielektrikda) faqat kondalang to'lqin ko'rinishida tarqaladi, boylana tashkil etuvchisi mutlaqo yoq.
- elastik (mexanik) to'lqin tezligi muhitning xususiyati elastiklik moduli, zichligiga bogliq. Muhitga nisbatan malum tezlik bilan harakatlanuvchi sistemada elastik tolqin tezligi, tezliklarni koshishning klassik qonuniga asosan ozgaradi; vakuumda elektromagnit tolqin tezligi uni uzatuvchi va qabul qiluvchi tezligiga bogliq emas, yani hisob sistemasiga nisbatan invariant elektromagnit tolqinning mana shu tomonlari keyinchalik organiladi. Masalan, elektromagnit tolqinning kondalang tolqin ekanligi yoruglikning qutblanishi mavzusida, vakuumda yoruglik tezligining invariantligi (bir hilligi) Maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari bolimida organiladi.
Elektromagnit to'lqinlar ozgaruvchan elektr va o'zgaruvchan magnit maydonlarining orasidagi ozaro boglanishi organishidan boshlanadi.
Bu yerda Maksvell tomonidan nazariy holda berilgan elektromagnit maydonining birligi, uni tajribada isbotlash, Gers tajribasi va nixoyat radioaloqaning fizik asoslari haqida toxtalish kerak boladi. Elektromagnit tolqin - elektromagnit tebranishlarni fazada eng katta tezlik bilan tarqalishidir.
1832 yil Faradey elektromagnit tolqinlar mavjudligini aytdi, 1865 yilda Maksvell elektromagnit tolqinlarni vakuumda yoruglik tarqalish tezligiga teng tezlik bilan tarqalishi nazariy isbotladi. 1888 yil G.Gers elektromagnit tolqinlarni tajribada hosil qildi. Bu esa Maksvell tenglamalaridagi shartlarga amal qilinsa tolqin tenglamalari yechimi kelib chiqadi.


Bu yerda - w -aylanish chastotasi
k - tolqin soni
a - tebranishlarning boshlangich fazasi
x - koordinata
SHuni takidlab otish lozimki to'lqn tenglamalarini hamda bu tenglama yechimlarini murakkab bolgani uchun o'rta maktab fizika kursida o'quvchilarga berish tavsiya etilmaydi. O'quvchilarga elektromagnit to'lqinlarni faqat sifat tomonidangina yani elektromagnit to'lqinlarni tegishli tajribalar, grafiklarni berish mumkin.
Maksvell nazariy yol bilan isbot qilgan elektromagnit tolqinlarni 1888 yil nemis olimi Gers tajribada hosil qildi. Bu esa Faradey fikrini Maksvell nazariy isbot qilgach fikrni tajribada tasdiqlanishi edi.
SHundan song A.S. Popov faoliyati misolida hamda radiotexnikaning rivojlanishi (radioaloqa, kosmik aloqa, radiolokatsiya, televideniye) misolida ilmiy bilishning haqiqatligining mezoni sifatida ijtimoiy amaliyotning roli korsatiladi.
Elektromagnit tolqinlar mavzusining organilishi oquvchilarni elektromagnit maydon materiyaning bir korinishi ekanligi bilan tanishtirish uchun zarur. Bu bilan optikaviy aniqroq aytadigan bo'lsak to'lqin optikasini o'rganish uchun asos boladi. Bu mavzu radiotexnikaning asosi bo'lgani uchun politexnik ahamiyati ham katta. Bu mavzuni organishdagi asosiy qiyinchilik o'rta maktabda matematik jihatidan murakkabligi tufayli Maksvell tenglamalarini baraolmaganligimiz va foydalana olmaganligimizdir.
Elektromagnit to'lqinlarni organishdagi yana bir qiyinchilik mexanik tolqinlarni organishdagiga oxshash tolqin tarqalish jarayoninikorgazmali tushuntirishga imkon beradigan modullashtirish usulidan foydalanib bo'lmasligidir. Maksvell nazariyasi asoslarini hech bolmaganda sifat jihatidan birma-bir tahlil qilish orqali, shuningdek nazariy yo'l bilan tahlil qilish orqali, erishilgan natijalarning togriligini tasdiqlash maqsadida demonstratsion tajribalarni keng qollash orqali bu qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumukin. Endi ayrim mavzularni organish metodikasi ustida toxtalib otamiz.
Elektromagnit to'lqinlarni nurlanishi va tarqalishi mavzusini o'rganishni qisman VIII sinfda ko'rib otilgach elektromagnetizmga oid ba'zi masalalarni takrorlashdan boshlasak maqsadga muvofiq boladi. Oquvchilarga zaryadlangan jism atrofida elektr maydon hosil bolishi malum. Agar zaryadlar harakatlanmasa ularni hosil qilgan maydoni vaqt otishi bilan ozgarmay qoladi. Agar zaryadlar bir tekis harakatlansa, u holda otkazgich atrofida doimiy magnit maydon hosil boladi. SHuni ta'kidlab o'tish lozimki u holda ham bu holda ham elektr va magnit maydonlar vaqt o'tishi bilan ozgarmaydi. Demak doimiy tok bolgani holda elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydon induksiyasi vaqt otishi bilan ozgarmas ekan, bu holda elektromagnit tolqin hosil bolmasligini takidlab o'tish lozim. SHunday qilib, faqat vaqt boyicha o'zgaruvchan elektr va magnit maydonlari mavjud bolgandagina elektromagnit tolqin hosil boladi degan xulosaga kelamiz. rSHuni ta'kidlash lozimki faqat vaqt boyicha o'zgaruvchan elektromagnit maydon tolqin yordamida energiyani fazasini bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga olib o'tishi mumkin.
Elektromagnit tolqinlarni hosil bolish mexanizmini sifatli darajada korib chiqish uchun elektromagnit induksiyasiga yana bir marta qayta murojaat qilamiz. Maksvell goyasiga kora bu yerda otkazgichning bolishi muxim emasligini eslaymiz. Umumiy holda elektromagnit induksiya hodisani vaqt boyicha ozgaruvchan magnit maydoni oz atrofida uyurmali elektr maydonini uygotishiga olib keladi. Induksiyalangan elektr maydoni kuch chiziqlari yonalishini tasvirlovchi 100-rasmga murojaat qilamiz va Lens qoidasini takrorlaymiz.
Keyin magnit maydonni faqatgina harakatdagi elektr zaryad orqali emas, balki vaqt boyicha ozgaruvchan elektr maydoni orqali ham uygotish mumkinligi haqida Maksvell tomonidan aytilgan umumlashgan xulosani sozlab beramiz.
Maksvell nazariyasiga kora magnit maydonning paydo bolishi yo harakatdagi elektr zaryadlari, yo ozgaruvchan elektr maydonlari bilan bogliqdir. Bundan elektr maydon kuch chiziqlari yo zaryadlardan boshlanadi va zaryadlarda tugaydi, yoki berk boladi. Magnit maydoni induksiya chiziqlari doim berk boladi, ularning boshi ham oxiri ham bolmaydi.
SHunday qilib fazoda ozgaruvchi magnit maydon hosil qilingan bolsa, shu daqiqada maydonning shu yerda ozgaruvchi elektr maydon yuzaga keladi va aksincha. Ana shu ikki ozgaruvchi maydonlar hamma vaqt bir-birlari bilan bogliq va birgalikda elektromagnit maydonni tashkil qiladilar. Elektromagnit maydon uyurmali. Bu degan soz hosil qiluvchi maydonning kuch chiziqlari hosil boluvchi maydon kuch chiziqlari bilan konsentrik boglangan. SHunday qilib, elektromagnit tolqin elektromagnit tebranishlarni fazoda, malum tezlik bilan tarqalish jarayoni.
Nurlatgichdan tarqalayotgan elektromagnit maydon haqida quyidagilarni aytish mumkin:
1. Elektr maydon kuchlanganligi elektromagnit nurlanish yonalishiga perpendikulyar tebranadi.
2. Magnit maydon induksiya vektori elektromagnit nurlanish yonalishiga va elektr maydon kuchlanganligiga perpendikulyar tebranadi. SHunday qilib va ozaro perpendikulyar bolib, tolqin tarqalish yonalishiga yani tolqinning tezlik vektorini yonalishiga perpendikulyar tekislikda yotadilar. Ana shu elektromagnit tolqinni kondalang tolqin deyishimizda asos boladi.Elektromagnit tolqinlarning xossalarini oquvchilarga tushuntirishda, avvalo ularning xossalari boshqa fizik tabiatli barcha tolqinlar xossalari bilan birhilligini va bunda faqat elektromagnit tolqinning kondalang tolqin ekanligini etiborga olish zarurligini korsatamiz. Elektromagnit tolqinlarning xossalarini orta maktabda asosan eksperimental yol bilan tushuntiramiz (nazariy yol oquvchi uchun qiyin hisoblanadi).
Elektromagnit tolqinlarni xossalarini tajribada organish uchun tolqin uzunligi 3 sm bo'lgan elektromagnit generatora va priyomnigidan foydalanamiz. Bu qurilmaga multvibratori (1) bolgan santimetrli tolqinlar generatori, rupor antennali priyomnik (2), dipolantennali priyomnik (3), togri burchakli va uchburchakli dielektrik prizma (4), yoruglikning qutblanishini namoyish qiladigan 2 ta panjari (5), dielektrik linza (6), 4 ta enli va ensiz metall plastikalar (7), dielektrik plastika (8), metall disk (9), plastinka uchun tutqichlar (10)
Generator K-19 klistrondan tuzilgan bolib, 500 600 Gs tovush chastotali tebranishlar bilan modulyatsiyalangan, uzunligi 3 sm li elektromagnit tolqinlarni tarqatadi.
Multivibratorli generator (103-rasm) togri burchakli volnovodda montaj qilingan. Volnovodning bir uchiga piramidal rupor antenna kavsharlangan. Uning ikkinchi uchida K-19 tipidagi klistron va 6N7S radiolampa montaj qilingan.
Generator signallarining tonalligi potensiometr bilan sozlanadi. Generatorga ekranlangan uchta simli shnur ulanadi. SHnurning bosh uchida multivibratorli generatorni + 300 V, - 100 V va -6,3 V kuchlanishlar bilan taminlovchi VUP-1 universal togrilagich paneliga ulash uchun shtepselli razyom (fishka) bor.
Rupor antennali priyomnikham togri burchakli volnovodga montaj qilingan. Volnovodning bir uchiga piramidal rupor antenna kavsharlangan. Uning ikkinchi uchiga ichida DK-S7M tipidagi kremniy detektori bolgan detektor seksiyasi ornatilgan. Priyomnikni sozlash uchun detektor vertikal yonalishda siljishi mumkin.
Detektordan bitta simli ekranlashtirilgan shnur chiqarilgan. U ikkita uchga ega bolib, radiokarnayli (indikator sifatidagi) past chastotali kuchaytirgichning kirish klemmalariga ulanadi.
Qabul-kuchaytirish asboblari toplami detektorli radiopriyomnikdan (a), ikki kaskadli past chastotali kuchaytirgichdan (b), elektrodinamik radiokarnaydan (v) va lampa panelidan (g) iborat.
Tolqinlarni tosiqlardan qaytishi ularning tabiatiga bogliq bolmagan umumiy xususiyatidir. Elektromagnit tolqinlar ham tosiqlardan qaytadi.
Elektromagnit tolqinlarning xossalarini eksperimental organish uchun tolqin uzunligi 3 sm bolgan elektromagnit tolqinlar generatori va priyomnigidan foydalanamiz ( Generator va priyomnik ruporli antennaga ega, ruporlar elektromagnit tolqinlarni aniq yonalish boyicha tarqatish va qabul qilishni taminlaydi. Qabul qilingan tebranishlar togrilanadi va kuchaytirilgandan song elektromagnit tolqinlar indikatori hisoblanuvchi voltmetrga yuboriladi.
YUqori chastotali generator va priyomnikni rasmda korsatilgandek joylashtirib, voltmetr strelkasi nolda turishini koramiz. Buning sababi shundaki, ruporli antennadan nurlanuvchi elektromagnit to'lqinlarning ensiz dastasi qabul qiluvchi antenna yonidan otib ketadi. Elektromagnit tolqinlar yoliga metall plastinka qo'yib galvanometr strelkasining ogishini koramiz. Demak, elektromagnit to'lqinlar metall plastinkadan qaytar ekan, shunga oxshash yorug'lik tolqinlari ham metall tosiqdan qaytadi.
Elektromagnit tolqinlarni yutilishini namoyish qilish uchun ruporlarni bir-birining roparasiga joylashtiramiz, songra radiokarnayda tovush eng yaxshi eshitiladigan bolgandan keyin ruporlar orasiga turli dielektrik jismlar qoyiladi. Bunda karnaydan chiqayotgan tovush kamayganligini sezamiz.
Elektromagnit to'lqinlar dielektrik chegarasida o'z yonalishini o'zgartiradi yani sinadi.
Elektromagnit tolqinlarni sinishini kuzatish u Generatorni ulab priyomnik elektromagnit tolqinlarni qabul kilmayotganini kuzatamiz. Bunga sabab, rupordan tarqalayotgan tolqinlar priyomnik antennasi yonidan otib ketadi. Generator bilan priyomnik oralig'iga parafindan qilingan togri burchakli prizmani 107-b rasmda korsatilgandek qo'yib priyomnik elektromagnit tolqinlarni qabul qilaboshlaganini kuzatamiz.
Elektromagnit tolqinlarning kutblanishini kuzatish uchun stol ustiga generator va priyomnikni ruporlarini bir-biriga qaratib qo'yamiz.
Ular orasiga ikkita metall panjara qoyiladi (108-rasm). Agar panjaralar birxil vertikal holatda qoyilsa, priyomnik signallarni qabul qilaboshlaydi. Panjaralardan biri sekin asta aylantiraborilsa, qabul qilinayotgan ovozning pasaya boshlaganini sezamiz. Panjaralar ozaro perpendikular holatga kelganda tolqin otmasligini korsatadi. Bu esa elektromagnit tolqinlarning kondalang tolqin ekanligini korsatadi.
Maksvell nazariyasidan kelib chiqadi-ki, elektromagnit to'lqin energiya uzatadi, elektromagnit tolqin uzatadigan energiya, miqdor jihatidan energiya oqimining zichlik vektori (Umov-Poynting vektori) orqali ifodalanadi.
Elektromagnit tolqin impulsga ega bolib, juda kichik. Elektromagnit nurlanishning impulsga egaligini kometa dumining holati isbotlaydi, yani u radiatsion bosim tasirida quyoshdan teskari tomonga yonalgan.
Erkin elektromagnit maydon energiyaga, impulsga ega bolish bilan birga massaga ham egadir. bolganligidan s yoruglikning vakuumdagi tezligi katta bolganligi uchun massa kichik qiymatga ega. Masalan juda kuchli radiostansiya (500 kVt) ning bir soat ichida nurlagan energiyasini massasi 0,02 mg ekan.
Nurlanishlarning turli hillari radiotolqinlardan gamma nurlargacha bolgan barcha tolqin uzunlikli nurlar elektromagnit tabiatlidir. O'tkazgichlarda harakatlanuvchi elektronlarning nurlanishi natijasida chastotasi 1012 Gs bolgan elektromagnit tolqin generatsiyalanadi. Atomlarning nurlanishidan ham foydalaniladi. Atom sistemalarining nurlanishini eng yuqori chegaraviy chastotasi 1020 Gs. Bundan yuqori chastotali nurlanishlar (gamma nurlar) atom yadrosining nurlanishidir.
Elektromagnit tolqinlarning chastotalar va tolqin uzunliklar diapazoni juda keng. Turli chastotali tolqinlar xossalari jihatidan ham, hosil qilish usullari jihatidan ham bir-biridan ancha farq qiladi etiborni elektromagnit to'lqinlar shkalasiga qaratamiz. YOruglik nurlari yani kozga korinadigan nurlar tolqin uzunligi 7,7 · 10-7 - 4 · 10-7 m bolib, bu ham elektromagnit tolqin ekanligi takidlanadi.
Antenna tarqatadigan elektromagnit to'lqinlar hamma tomonga birdek tarqaladi. Agar elektromagnit tolqinlar o'z yo'lida otkazgichlarga uchrasa, u holda bu tolqinlar otkazgichlarda o'zgaruvchan tok hosil qiladi. Bu toklarning chastotasi ularni vujudga keltirgan elektromagnit maydonning ozgarish chastotasi bilan bir xil bo'ladi. Bunda elektromagnit maydon energiyasining bir qismi otkazgichlarda vujudga kelgan yuqori chastotasi induksion tokning energiyasiga aylanadi. Elektromagnit tolqinlar tasirida yuqori chastotali ozgaruvchan toklar uygotadigan o'tkazgichlar qabul qiluvchi antennalar deb ataladi.
hozirgi zamon radioaloqa prinsiplari bilan tanishtiramiz. Radioaloqaning asosiy prinsiplari signalni (generatsiyalash, kuchaytirish, modulyatsiya va demodulyatsiyani) oquvchilar ozlashtirishlari zarur.
Oquvchilar radiouzatgich va radioqabulqilgichning ishlashini juda yaxshitushunib ololmaydilar. Buni tushunishlari uchun avvalo blok-sxemani har bir qismini tushuntirish maqsadga muvofiq.
Modulyator bilan detektorning vazifasi alohida qayt qilinadi. Avvalo tovush tebranishlari past chastotali tebranishlar ekanligi, past chastotali elektromagnit tolqinlarni deyarli tarqalmasligi tushuntiriladi. Sababi vaqt birligi ichida uzatiladigan elektromagnit tolqin energiyasi chastotaning tortinchi darajasiga proporsional. Tovushlarni uzatish uchun tarqalayotgan yuksak chastotali elektromagnit tolqinlarni tovush tebranishlari tasirida modullash kerak. YUksak chastotali tebranishlarni tovush tebranishlariga moslab ozgartirish jarayoni modulyatsiya deb ataladi. Masalan, yuksak chastotali tebranishlar amplitudasini tovush tebranishlari amplitudasi bilan ozgartirish amplituda modulyatsiyasi deb ataladi. Bunda modulyatsiyalangan tebranishlarning yuksak chastotasi eltuvchi chastota deb ataladi.
Modulyatsiyalangan yuksak chastotali tebranishlardan maxsus usul bilan priyomnikda yana past chastotali tebranishlar hosil qilinadi. Signalni ozgartirishning bunday jarayoni demodulyatsiya yoki detektorlash deb ataladi. Sxemasida detektori bolgan priyomnik detektorli priyomnik deyiladi. radiouzatuvchi va radioqabulqiluvchi stansiyaning prinsipial sxemasi keltirilgan.
Agar M mikrofonga tovush tebranishlari kelmasa, u holda uzatuvchining konturida ozgarmas amplitudali odatdagi elektromagnit tebranishlar boladi. Agar mikrofon membranasiga nuqt yoki musikadan hosil bolgan tovush tolqinlari tushsa, membrana bu tovush tolqinlariga mos tebrana boshlaydi. Membrananing tovush tebranishlari temir kukunlariga ozgaruvchan bosim beradi, buning natijasida mikrofonning qarshiligi, transformatorning birlamchi va, demak, ikkilamchi chulgamidagi tok kuchi ham shunday tebranadi. Natijada elektron lampaning torida membrananing tovush tebranishlariga mos ozgaruvchi qushimcha kuchlanish yuzaga keladi. Tor kuchlanishining tebranishlari uzatuvchi konturining elektr tebranishlari amplitudadarini ozgartiradi. SHu yuksak chastotali tebranishlar amplitudasini past chastotali signal bilan modulyatsiyalashdir.
Eltuvchi chastota tebranishlarini tovush tebranishlarinimodulyatsiyalashtirilgan tebranishlarni modulyatsiya tushunchasi bilan bir vaqtda detektorlashni ham oquvchilarga tushuntirmoq maqsadga muvofiq. Detektorlashdan maqsad nima? YUqori chastotali amplituda modulyatsiyalangan signaldan past chastotali tovush tebranishlarini ajratib olish jarayoniga detektorlash deyiladi.
Detektorlash qurilmasi ikki elektrodli elektron lampa yoki yarim otkazgichli diod hisoblanadi. Detektordan o'tgach past chastotali elektromagnit tebranish grafigi 110g-rasmda berilgan. Past chastotali tebranishlardan tovush chastotali tebranishi ajratib olish uchun.
Nauchnikka parallel holda kondensator ulanadi. Kondensator yarim otkazgichli dioddan otgach pulsatsiyalarga kam qarshilik korsatib ozidan otkazib yuboradi. (110d-rasm). Tovush chastotali tebranishlarga katta qarshilik korsatadi. SHuning uchun tovush chastotali tebranishlar. Karnaydan o'tadi va tovush hosil bo'ladi