O`zbekiston Respublikasi Oliy Ta‘lim Fan va Inovatsiyalar Vazirligi

3.Qutiblanuvchanlikdarajasinitekshirish

XVII asrning oxirlaridayoq Island shpati (СаСО₃) kristalli nurni ikkiga ajratib sindirishi ma’lum bo‘lgan edi. Bu hodisa yorug‘likni ikkiga ajralibsinishi deb nom oldi (3.1-rasm). Agar kristall tushuvchi nurga nisbatan aylantirilsa, kristalldan o‘tuvchi ikki nur ham aylanadi.

3.1- rasm. Yorug‘likning qo‘sh sinishi.
Fizik xususiyatlari yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘lmagan muhit izotrop muhit deb, aksincha yo‘nalishlarga bog‘liq bo‘lgan muhit anizotrop muhit deb ataladi. Izotrop muhitda (masalan, shisha plastinkada) yorug‘likning sinishi Snellius qonuni deb ataluvchi sinish qonuniga bo‘ysunadi, ya’ni:

• 
  singan nur, tushuvchi nur va tushish nuqtasiga o‘tkazilgan normal bir tekislikda yotadi:
  
• 
  tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati ikkala muhit uchun o‘zgarmas kattalik. Bu nisbat shu muhitning sindirish ko‘rsatkichiga teng. Anizatrop muhitda, ya’ni anizatrop kristallarda (masalan, Island shpatida) yorug‘lik singanda manzara o‘zgacha bo‘ladi. Tabiiy nur К kristallning А nuqtasiga tushgach ikki nur АB va АC larga ajraladi. Bu nurlar kristalldan chiqqach tabiiy nurga parallel yo‘nalishda (BD va CЕ) davom etadilar (3.2-rasm). Kristallda nurlarning sinishi tekshirilganda quyidagilar aniqlandi:
  
• 
  singan nurlardan biri АB Snellius qonuniga to‘la bo‘ysunadi;
  
• 
  ikkinchi nur esa АC Snellius qonuniga bo‘ysunmaydi.
  

Shuning uchun АB oddiy nur deb, АC esa g‘ayrioddiy nurdeb nom olgan. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha bu nurlar yassi qutblangan ekan. Lekin ularning tebranishlari o‘zaro perpendikulyar tekisliklarda sodir bo‘ladi. [3] Bundan tashqari island shpatining sindirish ko‘rsatkichi oddiy nur uchun 1,658 ga g‘ayrioddiy nur esa n nurning yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lib kristallning optik o‘qi (00) yo‘nalishida 1,658 ga kristallning optik o‘qiga perpendikulyar yo‘nalishda 1,486 ga tengligi aniqlangan. Oddiy va g‘ayrioddiy nurlarning sindirish ko‘rsatkichlari bir-biridan farqlanganligi uchun bu nurlarning kristalldagi sinish burchaklari ham farqlanadi. Natijada oddiy va g‘ayrioddiy nurlar bir-biridan ajralib davom etadi. Umuman olganda, vektorni har bir vaqt jarayoni bo‘yicha perpendikulyar o‘qlar bo‘yicha proeksiyalash mumkin (3.2-rasm).

3.2-rasm. Vektorning o‘qlar bo‘yicha taqsimlanishi.

Bu shuni anglatadiki, har qanday to‘lqinni ikkita o‘zaro perpendikulyar chiziqli qutblangan to‘lqinlar superpozitsiyasidan iborat deb tasavvur qilish mumkin:

_(3.1)
Qutblangan yorug‘likning tashkil etuvchilari kogerent, qutblanmagan nurniki kogerent bo‘lmaydi. Birinchi holda tashkil etuvchilar fazalar farqi doimiy, ikkinchi holda doimiy bo‘lmaydi.
Nurlarni ikkiga ajralib sinish hodisasi ko‘pgina kristallarda ikkita o‘zaro perpendikulyar qutblangan nur uchun sindirish ko‘rsatkichi har xil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham kristall o‘zidan o‘tadigan nurni ikkiga ajratib yuboradi Kristalldan chiqqandan so‘ng ikkita nur o‘zaro perpendikulyar yo‘nalishda chiziqli qutblangan bo‘ladi. Nurlarni ikkiga ajratib sindiradigan kristallar anizotropkristallar deb yuritiladi.[6]