portal.guldu.uz-O`zbek adabiyoti tarixi Ma`ruzalar matni
2. Qadimgi mif va afsonalar. Ibtidoiy kishilar tabiat hodisalari va jamiyatdagi voqealarning tub sabablarini
bilmaganlar. Qadimgi zamon kishisi ham tirikchilik qiyinchiliklari, tabiat bilan
kurash qiyinchiliklari ostida xo`p ezilib tortgan. Kishi tabiatdagi yashin, dovul, suv
toshqini, zilzila va boshqa hodisalarning mohiyatini tushunmas, ular natijasida kelgan
ofatlardan dahshatga tushar edi. U er va osmon, oy va quyosh kabilarni jonli narsalar
deb tasavvur qilar, ularga topinar, ayrim hayvonlarni muqaddas deb bilar edi. Ibtidoiy
kishining tasavvurida tabiatda unga «do`st» va «dushman» bo`lgan turli xil kuchlar
mavjud edi. U bu kuchlarni xudolar, ruhlar, devlar, jinlar singari kuchlar sifatida
tasvirlaydi. Shu xilda ibtidoiy kishi olamning paydo bo`lishi, uning mohiyati va
kundalik hayot haqida o`z xayoliy tasavvurini yaratadi. Go`yo tabiatda ulug` va
foydali kuchlar quyosh va suv abadiy bo`lgan o`lka hamda ofat keltiruvchi kuchlar
zulmat va kulfat abadiy bo`lgan o`lka bor emish.
Ko`pchilik mifologik obrazlar mana shu ikki o`lka va ular o`rtasidagi kurash
fonida gavdalanadi. Bu mifologiya shunchalik chuqur ildiz otganki, u
zardushtiylikdagi dualistik qarashda ham o`z ifodasini topadi, «Avesta» va boshqa
diniy kitoblardan keng o`rin oladi. «Avesta», shuningdek «Bundaxishi»da
aytilishicha, ikki olam: yaxshilik va yomonlik olami bor. Yaxshilik olamiga Axura
Mazda (Xurmuz), yomonlik olamiga Angra Manyu (Axriman) boshchilik qiladi.
Go`yo 3000 yil mobaynida bu ikki olam bir-biri bilan to`qnashmagan. Yaxshilik va
nur olamini bilib qolgan Axriman unga qarshi kurash ochmoqchi bo`ladi. Xurmuz bu
kurashning oldini olib, ikkinchi uch ming yillikda osmon, suv, er, o`simlik, hayvonlar
va boshqalarni hamda birinchi insonni yaratadi. U davrda zulm ham, kasallik va
o`lim ham bo`lmagan ekan. Shundan so`ng uchinchi davr (6000-8999)-kurash davri
boshlanadi. Er yuzi turli kuchlarning to`qnashuv makoniga aylanadi. Axriman
birinchi insonni o`ldirsa ham, lekin kishilik urug`ini yo`qotib yuborolmaydi.
To`rtinchi davr (9000-11999)da yaxshilik va nur kuchlari yomonlik va zulmat ustidan
g`alaba qozonadi.
Yaxshilik va yomonlik kuchlari o`rtasidagi kurash Mitra, Anaxita, Kayumars,
Yima (Jamshid), Gershasp, Elikbek va boshqalar obrazida mujassamlashtirilgan.
Xalq tafakkuri va ijodining mahsuli bo`lgan afsona va miflar sharoit va
voqealardan kelib chiqadi.
Markaziy Osiyo va Eron xalqlari orasida qadimiy
davrlardan keng yoyilgan afsonalardan biri «Kayumars»dir. Kayumars haqidagi
8
asosiy manba «Avesto». Uning mufassal bayoni, turli nusxalari haqidagi ma`lumotlar
«Tarixi Tabariy»da berilgan.
«Shohnoma», Navoiyning «Tarixi mulki Ajam»
asarlarida bu afsona uchraydi.