Osmanlı devletinde islahat hareketleri ve bati medeniyetine giRİş gayretleri (1700-1839)
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
188 MEHMET KARAGÖZ ıslahatı gerçekleştirmek düşüncesindedir. Ordu daha savaş meydan- larından dönmeden İstanbul'da topladığı üç "meşveret meclisi"nde devrin alim ve münevver insanlarına devletin durumu hakkında la- yihalar vermelerini istemiştir. Padişaha takdim edilen layihalar 22 tanedir. Layihalar da aşağı yukan ortak birçok konulann tespit edilmiş olduğunu görmek mümkündür: Ordunun nasıl düzene ko- nulacağı, ordunun yevmiye meselesinin nasıl halledileceği, askeri müesseselerin tanziminin nasılolacağıdır. ill. Selim'in ıslahat hareketlerini hazırlarken, birçok devlet ada- mından layiha istemesinin sebeplerini tecrübelere bağlamak lazım- dır. Kendinden önceki padişahlardan bazılan, ıslahat düşünce ve hareketlerinde başarılı olamamışlardır ki bunun sebeplerinden biri, ıslahat fikrini ulema ve devlet ricalinden saklamasıdır. Diğer taraf- tan kendinden önceki padişahların hiçbirine nasip olmayan bir fark- lılık vardır. Artık devlet ricali ve ulemadan birçok kişi ıslahat fikri- ne ve garplılaşmaya sıcak bakmaktadır. ill. Selim'in ıslahatçılığı bazı kişilerce farklı değerlendirilmek- tedir. Padişahın XVII. ve xvm.
asır Avrupa'sında olduğu gibi hü- kümdara
sadık ve muassır teknikle mücehhez bir ordu kurmak ve onun vasıtasıyla memlekete mutlak bir nüfuz temin ederek tasar- ladığı siyasi ve içtimai düzeni kurmak, tedbirlerini tatbik etmek is- tiyor denilmektedirM. ill. Selim, milletini Avrupalı düsturlara alış- tırmaya çalışıyorsa da, fikir ve kanaatlere topyekün bir inkılap yapabilecek, bir cemiyeti yenileştirmek isteyen mutlak bir hüküm- darın muhtaç olduğu irade ve enerjiye sahip olduğu şüphelidir di- yenler de vardıt6 5• Ne var LGill. Selim'in içinde bulunduğu şartların XVill. asırdaki padişahlann hepsinden farklı olduğu unutulmamalı- dır. Osmanlı Devletinde çalışmış Fransız subaylarından olan Jouc- hereax De Saint Denys'e göre ise; "XIX. asnn başlangıcında ill. Se- lim, cüretkar bir ıslahat projesi hazırladı. Bu proje, yeniçerilerin kaldınlmasını, ulema nüfuzunun kınlmasını, fetvalar ile padişahın teşri salahiyetini taksim eden, devleti Avrupa medeniyetine "ortak etmek çalışmasındadır" demektedi~. Burada bir konu hakkındaki kanaatimizi belirtmek istiyoruz. ill. Selim'in ıslahat fikrini devrin ilim adamlarıyla meşveret etmesi, iki temel düşünceden kaynaklanmış olabilir. çünkü, III. Selim'e ka- 64. Tanpınar, a.g.e., s. 55. 65. Tanpınar, a.g.e., s. 62. 66. Karaı, Selim III Hattı Hümayunlan, s. 29.
OSMANLı DEVLETINDE ISLAHA T HAREKETLER! 189
dar Osmanlı Devleti'nde ıslahat fıkirleri alenen hiç tartışılmamıştır. Birinci sebep, lll. Selim'e gelindiğinde ıslahat fıkrine taraftarların çoğalması, ikincisi ise, lll. Selim'in çok ümitler beslediği Fran- sa'nın Osmanlı Devleti'ne karşı ikili tutumudur. Bu İkinci sebebin m. Selim üzerinde daha etkili olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca, Fran- sa'nın 180 I'de Mısır'ı işgal etmesi herhalde m. Selim'i daha da de- rinden etkilemiş olmalıdw? m. Selim, Ebubekir Ratıp Efendi vasıtasıyla tanımaya çalıştığı Avusturya müesseselerinin benzeri çalışmaları yapmak düşüncesin- dedir. Bu sefaretnameyi değerlendiren Kral, elçinin padişaha sun- duğu esasları şöyle sıralamıştır: 1- Askerin çok düzenli ve itaatli olması 2- Hazinenin bereketli, tertipli ve daima dolu olması, 3- -Vezirler ve saİf büyük devlet adamları ve memurların doğ- ru, işbilir ve sadık kimseler olması, 4- Halkın huzuru, refahı ve himayesi temin edilmiş olması, 5- Bu cihetler sağlandıktan sonra bazı devletlerle ittifak ve yar- dım antlaşmalarının yapılması gibi. Bunlardan anlaşılacağı üzere hadiselerin merkezini askerin ıs- lahatı oluşturmaktadır. Kanuni devrindeki ihtişamın kaynağı, kanun ve nizamlara uymaktır. Daha sonraları bu hassasiyet kaybolmuştur. Osmanlı Devleti ile Avrupa arasında bazı mukayeselerin de yapıl- mış olması ve Avrupa askerlik tarihi hakkında da bilgi verilmiştİf68. ııı.
Selim devrinin en mühim meselesi layihaların hazırlatılma- sıdır. Layihalar tarih vesikalarında yayınlanmıştır. Layihalarda ya- zılan konuları şöyle kısaca özetlemek mümkündür: İslahat hareket- lerini askerlik alanı meydana getirir. Kara ve deniz askerlerinin ıslah edilmesi istenmiştir. Mevcut ordu ıslah edilirken askerin top- lanması dahil iyi bir disiplin verilmesine kadar hemen her şey tefer- ruatına kadar yazılmıştır. Askere alınan kişilerin kanunlara uygun alınması, uygun şartları olmayanların ordudan atılması teklif edil- miştir. Askerlerin eğitilmesinde subayların önemli rolü olduğu için subayların iyi eğitilmiş ve kabiliyetli kişilerden meydana getirilme- si istenmiştir. XVIll. asrın başından bu yana kurulan bütün askeri sınıfların geliştirilmesi ve asker sayılarının artırılmasıdır. Ordunun 67. Hadi Hairi, a.g.e., s. 78-81. 68. Karaı, Selim III Hattı Hümayunları, s. 32-33; Gökbilgin, a.g.m., tA IX, s. 3 ıo. 190 MEHMET KARAGÖZ Avrupai biçimde eğitilmesini ve Avrupai silaWarın kullanılmasını, öğretilmesini savunanlar tamamen yeni tanzim edilecek bir ordu- nun kurulmasını istemektedirler. Yeni ordu tanzimini isteyen kişi- ler eğitiminden silahlarına kadar hatta sayılarının ve toplatılmasının şartlarının bile yeniden tespit edilmesini isterler. Ordunun eğitimini Avrupalı subayların yaptırmasını tavsiye etmişlerdir. Devletin mali, idari, siyasi ve ilmiye hayatıyla ilgili teferruatlı bilgiler veren, III. Selim'in hazırlattığı layihalar hakkında çeşitli eserlerde değerlendir- meler yapılmıştır6 9• III. Selim'in yapmak istediği ıslahatların programını bütün te- ferruatıyla yazan Yayla imamı Risalesi layihalar arasında mahiyeti itibariyle en önemli olanıdır. Risalede, ıslahatın esaslannın 72 mad- de olduğu belirtilmektedir. Bu risalede anlaşılacağı üzere ıslahatların temel hareket nokta- sını askeri ocaklar meydana getirmişlerdir: 1- Mevcut askeri ocakların ıslahı, 2- Avrupa usulünde asker yetiştirilmesi, nizam-ı cedidin kurul- ması,
3- Askeri teknik müesseselerinin ıslahı. Görüleceği gibi layiha- lar uygulama alanına konulmuştur. Budevirde, mevcut askeri ocakların ıslahıyla ilgili, Humbara- cı, lağımcı, topçu sınıflarının birçok yeniliklerle ıslahına çalışılmış- tır. Bu ocaklarda askerlerin her aileden nasıl toplatılacağı belirtil- miştir. Askerlerin eğitilmeleri ve esasları belirlenmiştir. Eğitimi
yürütmek üzere Avrupa'dan subaylar getirtilmiştir. Eğitimlerde teo- ri ve pratik beraber yapilmış, disiplin ön planda tutulmuştur. Asker- lere okutulan derslerin matematik ve hesaplama ağırlıklı olması önemlidir. Daha önceleri de tartışılmış olan askerin yevmiye mese- lesi halledilmeye çalışılmış asker ve üstlerine verilecek maaşları tespit edilmiştir 70• Bu arada mevcut askeri ocaklarda da ıslahatlara devam edilmiştir. Şüphesiz, m. Selim devrinin en önemli hadisesi Nizam-ı Cedid ocağının kurulmasıdır. Padişah, önceleri gizli tuttuğu ocağı yeteri kadar müsait zemini kolladıktan sonra bu ocağı ortaya çıkarmıştır. 69. Bakınız Cevdet Paşa, Tarihi Cevdet III, s. 1409-1412; Karaı, Selim III Hattı Hü- mayunlan, s. 35-41; Yusuf Ak:çura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, s. 40-43. 70. Karaı, a.g.e., s. 43-49.
OSMANLı DEVLETİNDE ISLAHAT HAREKETLERİ 191 XIX. asnn başlannda, Osmanlı Devleti'nde yeniçerilik bir ordu ol- maktan çok bir esnaf topluluğuna dönüşmüştür. Yalnız, her şeye rağmen ıslahatlar sırasında Yeniçeri Ocağı göz ardı edilmemiştir. Bu ocağın da rahatsız edilmeden yapılan çalışmalarda orduyu mey- dana getirecek askerlerinden subayına kadar hassasiyetle seçilmiş- tir. Ordunun meydana getirilmesine lazım olan para "irad-ı eedid" adı verilen bir hazineden karşılanmıştır. Hazine gelirleri "eski ka- dastra düzenlemelerinden ve yeteneksiz tımar sahiplerinden alınan tımarlardan başkalanna verilmesiyle sağlanmıştır 71•
Padişahın mev- cut askeri müesseselerin yenilenmesinde de çalışmalar yaptığını tespit edebiliyoruz. Bu yenileme faaliyetlerinde başta Fransa olmak üzere Avrupa'nın çeşitli ülkelerinden ehliyetli kişiler getirtilmiştir ve müesseseler zamana uygun hale getirilmeye çalışılmıştırn. m. Selim, kendi zamanında yaptığı ıslahatlan bilfiil takip etmiş, ilgi- lenmiştir. Tebdil-i kıyafetle gidip gezdiği ve eksiklikleri gördüğü noktalarda devletin yetkililerini uyarmış ve ikaz etmiştir. Hattı hü- mayunlarında rastladığımız ifadeler bunlan göstermektedir. m. Selim, kendine kadar gelen padişahlardan daha çaplı ısla- hatlar yapmıştır. Islahatlar, askerlik alanının dışına çıkmış; idari, si- yasi, mali ve özellikle diplomasi alanına yayılmıştır. Tarihimizde ilk defa kurulan
daimi elçilikler vasıtasıyla hem ülke dışındaki gelişmeler yakından takip
edilmiş, hem de devletin menfaatleri zamanında yapılan müdahalelerle daha iyi korunmuştur. Sömürge çağı da denilen XIX. asırda elçilerin ülkelerinin menfaatleri için neler yaptığını hatırlarsak ne kadar geç kaldığımız anlaşılır. m. Se- lim devrinin ıslahat hareketlerinde Avrupa usullerinin ağırlıkla ken- dini hissettirdiği unutulmamalıdır. Garplılaşma daha da hızlanmış- tır
73• Yapılan bütün ıslahatlann istenilen maksada ulaşamamasında III. Selim'in yumuşak huylu oluşu kan döktürmemek gayretleri ve yabancı oyunlar etkili olmuştur. Hele Kabakçı Mustafa isyanından az evvel Nizam-ı Cedid askerlerini dağıtmış olması büyük bir yan- lış olduğu .kabul edilir. Bu geri adımlara rağmen isyanın önü alına- mamıştır. Isyan olayı sadece ıslahatlarda geriye dönüşe değil padi- şahın hayatına da mal olmuştur. Ayaklanmanın sebepleri olarak bir kısım sebepler söylenmektedir. Bunlardan bazılannı şöyle sırala- ,mak mümkündür: 71. Karal, a.g.e., s. 65; Shaw, a.g.e., s. 354. 72. Karal, a.g.e., s. 59-71. 73. Karaı, a.g.e., s. 95-186. 192 MEHMET KARAGÖZ 1- Miri toprak gelirlerinin devlet yerine orduya aktarılması, 2- Başkentte iltizamcılık işleri piyasasının doğurduğu yolsuz- luklar, 3- Umumi hazine ile İrad-ı Cedid Hazinesi arasında karışıklıik:- lar 74•
Kabakçı ayaklanmasında yabancı oyunları da unutmamak la- zımdır. Fransa Osmanlı Devleti erkanına bir başka yabancı de:V~ letten yardım almadan yenilikleri n yapılamayacağı görüşünü her zaman işlemeye çalışmıştır. Nitekim isyanın perde arkasında Fran- sa'nın o yıllardaki İstanbul elçisi Verdinac gelir 75• Osmanlı Devle .. tinde Fransız ihtilalinden sonra Fransa'nın izlediği dış politika Os- manlılar aleyhindedir. Fransız ihtilalinin fikirleri kadar devletin: politikası da bu yöndedir 76•
Osmanlı Devletinin tahtına geçirilen II. Mahmut'un ilk işi ken- disini tahta geçirirken de güç gösterisi yapan "Ayanlık" müessesesi- dir. Rusçuk ayanı Alemdar Mustafa Paşa tarafından, m. Selim'in
öldürülmesi üzerine yenilikçi bir şahsiyet olarak tanınan şehzadtt- lerden Mahmut tahta geçirilmiştir. Padişah olunca ayanlarla bir an. laşma yaparak merkezi bir devlet gayreti içinde görülen padişah bu"' na mecbur da denilebilir. Tarihimize "sened-i ittifak" diye geçen uzlaşmadan sonra ıslahatlar başlatılabilir. İlk olarak nizam-ı cedide benzer sekbanı cedid ocağı kurulmuştur. Ocak Alemdarın öldürül- mesiyle son bulmuştur. Sonra Eşkinci ocağı kurulmuştur. Padişatı yeniçeriliği ihmal etmemiş ve onları rahatsız etmeden "Kanuni dev"' ri kanunnameleri"ni esas alarak bazı ıslah teşebbüslerinde bulun~ muştur. Devletin dış politik hadiseleri Osmanlı Devletine rahat ısla- hat yapma imkanı vermemiştir. Her yapılan ıslahatın arkasında ya bir isyan veya bir dış siyasi hadise zuhur etmiş veya ettirilmiştir. n. Mahmut'un bu ilk döneminde Balkanlarda başlayan milliyet ayak- lanmaları ve Osmanlı-Rus savaşları çıkarılmıştır. Devlet bir bela. dan bir başka belaya sürüklenerek ıslahat için zaman ve zemin meydana getirilmesine fırsat verilmemiştir. II. Mahmut döneminin en mühim hadisesi hiç şüphe yoktur ki yeniçeriliğin kaldırılmasıdır. Devletin kuruluşunda önemli hizmetler yapmış olan ocak, devletin yıkılmasında da adeta diğer sebeplerle yarışmıştır. 15 Haziran 1826 74. Berkes, a.g.e., s. ıo5.
75. Berkes, a.g.e., s. 119-125. 76. Akçura, a.g.e., s. 51-100. OSMANLI DEVLETINDE ISLAHAT HAREKETLER! 193 yılında yine ayaklanan bu ocağın kaldınlmasında devlet erkanı ve ulemanın da taraflığı kazanılmış halkın da gayretleri ocağı söndür- müştür. Vaka-yı Hayriye diye bilinen hadise tarihimizdeki ıslahat hareketlerinin dönüm noktasıdır. Bu ordunun yerine "Asakir-i Man- sure-i Muhammediye" adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. Gerçi za- man bu ordunun iyi yetişmesine fırsat bırakmadan yeni belaları devlete getirmiştir. 1829-1830 Osmanlı-Rus savaşı bu ordunun devlete neler yapabileceğine fırsat vermemiştir. Bütün
bunlara karşılık II. Mahmut'un ıslahat anlayışı ve neti- celeri daha önceki padişahlarınkinden farklıdır. 1830'a kadar yapı- lan ıslahatlar klasik anlayışın devamı iken bu tarihten sonra yapı- lanlar çok farklıdır. II. Mahmut'a kadar garplılaşma ıslahatların esası olmasına rağmen tam manasıyla bir garplı hareket yoktur. Garplı anlayış alınmış fakat müesseseler alınmamıştır. II. Mahmut tarafından ise müesseseler alınmış ve garplılaşma daha esaslı te- mellere dayandınımıştır. II. Mahmut'un ıslahatlarının bir diğer tarafı da İslam düşünce- siyle garp arasında diyaloglar kurmaktır. Medeniyetler terkibi deni- lebilecek bu faaliyetin ne derecede başarılı olduğu hala tartışılıro Bazı tarihçilere göre, bu terkipler başarılı olmamıştır ve ıslahatlar şekilde kalmıştır 77•
. Sultan Mahmut I1'nin yeniçeriliğin kaldınlmasından sonraki ıs- lahatlan önceki döneme nazaran daha farklıdır. Bu dönemde garplı- laşmaya taraftar yetişen devlet adamlarının da rolleri olduğu mu- hakkaktır. Bu ıslahatçılardan şunları saymak mümkündür: Pertev Paşa, Akif Paşa, Halil Rıfat Paşa, Sait Mehmet Paşa, Mustafa Reşit Paşa, Reşit Mehmet Paşa, Mehmet Emin Rauf Paşadır. Bu reform- cularla beraber padişahın ıslahat alanları ve ıslahatları da şunlardır. Eğitim: Osmanlı Devleti'nde ulemanın etkisinde bulunan klasik eğitimin yanında laik esaslı kabul edilen eğitimin verilebilmesi devletin gayesidir. Buna dayanarak mevcut müesseselere dokunul- madan yeni okullar açılmıştır. Bu eğitimin esaslarından birincisi yabancı dil bilen insan yetiştirmek ve bu insanların gayretleriyle batı dillerinden eserleri dilimize aktarmaktır. Laik eğitim anlayışı Tanzimat'ta daha da gelişecektir 78• Bu maksatlarla açılan okullar; Mekteb-i Ulum-ı Harbiye, Mekteb-i Şahane-i Tıbbiye, Mızıka-ı 77. Karaı, a.g.e. v, s. 143-144. 78. Shaw, a.g.e., s. 79. 194 MEHMET KARAGÖZ Hümayun, Mekteb-i Maarif-i Edebiye, Mekteb-i Maarifi Adliye ve bunlara ilaveten Mühendishanelerle teknik okullardır 79•
yerine vekiller heyeti meydana getirilmiştir; Mülkiye, Dahiliye, Hariciye, Adliye, Mali- ye, Ticaret nazırlıklarıdır. Bunlara Mec1is-i Vala-yı Ahkam-ı Adli- ye, Dar-ı Şura-yı Bab-ı Ali, Dar-ı Şura-yı Askeri-ye'yi eklemek la- zımdır
80• Düzenli nüfus sayımı ve mülk yazımı sistemi düzenlenmiştir. Osmanlı Devletinin kuruluşundan beri var olan tımar sistemi kaldı- rılmıştırs ı. İlk
gazetecilik olarak kabul edilen Takvim-i Vekayi çıkarıl- mıştır. Böylece ulaşım ve haberleşmede yeni bir dönem başlamış- tır.
kolü geçerli olmaya başlamıştır. Padişah kadınlara hürmet edecek kadar ileri gitmiştir. Padişahın resimleri duvarlara asılmıştır 82•
Tarihinde II. Mahmut'un ıslahatları yalnız batıya karşı yeni bir hayranlık ve şuurlanma değil, Batı'ya karşı ayakta durabilme gay- retleridir 83•
Gelecek devirlerin yenilik fIkirlerinin taraftarlarını ye- tiştirecek okullarının açılması en önemli ıslahat olarak kabul edile- bilir. Osmanlı Devleti'nin Karlofça antlaşmasından sonra ortaya çi- kan durumunu düzeltmek ve tanzim etmek maksadıyla açılan ısla- hat
dönemi neticede devleti içine düştüğü durumdan kurtarama- mıştır. Devletin eski gücüne kavuşturulması gayesiyle başlatılan girişimler, Osmanlı Devletinin Tanzimatı ilanıyla doruk noktaya ulaşmıştır. Fakat neticede Osmanlı Devleti yıkılmıştır. Tarihi mu- hasebesi yapılan hadiselerde iyi yapılmayan tenkit veya tenkitler neticesiz kalmak mecburiyetindedirler. Bu gün Osmanlının varisi olarak Anadolu topraklarında bir Türkiye Cumhuriyeti devleti bu- lunmaktadır. Ancak intikal etmesi gereken mirasveya intikal eden varisler ayrı ayrı tahlil edilmelidir kanaatini taşımaktayız. 79. Shaw, a.g.e., s. 78; Lewis, a.g.e., s. 85. 80. Shaw, a.g.e., s. 66-68. 8ı. Lewis, a.g.e., s. 91; Shaw, a.g.e., s. 70. 82. Lewis, a.g.e., s. 103; Turhan, a.g.e., s. 231-232. 83. Shaw, a.g.e., s. 79. Document Outline
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|