Osmanlı devletinde islahat hareketleri ve bati medeniyetine giRİş gayretleri (1700-1839)

180

MEHMET KARAGöZ

takririn mahiyeti; bir Hıristiyan ile bir Müslüman Osmanlı Devle-

ti"nin askeri durumu hakkında konuşturulmuştur.

Risalede, artık

dünyada savaşların sadece güç, kuvvet ve moralle kazanılamayaca-

ğı belirtilmiştir. Avrupa'da teknolojinin silah sanayiine uygulanma-

sı ile savaşlann akıbetlerinin teknik üstünlükle belirlenmekte oldu-

ğu

yazılmıştır.

Bundan

dolayı

teknolojinin

transfer

edilmesi

gerektiği anlatılmış ve askerin talim ve terbiyesinin de teknoloji ile

paralel deığiştiği Osmanlı Devleti"nin bunlara kısa zaman .ayak uy-

durması gerektiği belirtilmiştir. Bunların uygulanabilmesi için Av-

rupa1ı mühendis ve subayların getirilmesi ve talim, terbiyenin bun-

ların tarafından

yaptınıması

lüzumu

dile getirilmiştir.

Burada

önemli olan bir ıslahat takririnin neden bir Hıristiyan ile bir Müslü-

man'ın konuşturulması olarak hazırlandığıdır ki bu da o vakit Os-

manlı Devleti'nin dünya görüşü ile alakalı olmalıdır. Bu risaledeki

konuşma tarzı üstün medeniyet temsilcilerinin başka bir medeniye-

te karşı yumuşatılmaları

için seçilmiş çok mühim bir yoldur. Bu

arada Osmanlı garplılaşma tarihinde en önemli safhayı açan hadise

olarak Nevşehirıli Damat İbrahim Paşa tarafından Avusturya'ya el-

çi olarak gönderilen

Yirmisekiz

Mehmet Çelebi'nin sunduğu se-

faretnamedir. Hiç bir eserin Osmanlı garplılaşma tarihinde bu kü-

çük eser kadar mühim bir, yer tutmadığı kabul edilir

26•

Mehmet

Çelebi'ye verilen vazife, "vesait-i umran ve maarifine dahi layooyla

kesbi ıuıla ederek kabili tatbik olanların takriri"dir

27•

Bütün bu ge-

lişmelerden sonra Osmanlı Devleti'nde ilk defa askeri ıslahat teşeb-

büsleri başlamıştır. Kurulan talimgaıılarda askerler, mevcut askeri

ocaklardan farklı olarak eğitilmeğe başlanmış ve elde edilen yeni

bilgiler uygulamaya konulmuştur.

1720 yılında "Gerçek Davut"

adıyla anılan Davut Ağa adında Müslüman olmuş bir Fransız subay

devletin daha önceden var olan tulumbacılarının yerine "itfaiye teş-

kilatını" kurmuştur ki, bununla Osmanlı ,ıslahat tarihinde ilk defa

batılı bir teşkilat kurulmuştur

2s•

Şurası muhakkak ki Osmanlı Dev-

let hayatının en mühim garplılaşma faaliyeti matbaanın getirilişidir.

Esasında matbaanın devlet hayatına gelişi bir basım hadisesinden

daha çok bir zihniyet değiştirme olarak değerlendirilmelidir.

Bir

garplılaşma sembolü olan bu mesele tarihçiler ve diğer sahalardaki

alimlerce üzerinde en çok spekülasyon yapılan konulardan biridir.

Matbaa meselesi iyi bir tenkit ve tahlile tabi tutulursa daha iyi neti-

celer elde edilebilir. Çünkü matbaanın gelişi hem bir teknik yenilik

26. A. Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi,İstanbul

1976, s. 44.

27. Karal, a.g.m., s. 19.

28. Osman Nuri Paşa, Netayicü'I-Vukuat

III-IV, Ankara 1987, s. 148; Lewis a.g.e.,

s.47.

---

OSMANLı

OEVLETİNoE

ISLAHAT

HAREKETLER!

181

hem de getirdiği sosyo-ekonomik neticeleri olan bir hadisedir. Bun-

dan dolayı mesele devlet hayatında bir medeniyet meselesi olarak

değil, iktisadi boyutlan da bulunan bir iç bünye meselesi olarak de-

ğerlendirilmelidir

29•

Batılılaşma

veya garplılaşma

tarihimizin

en önemli dönemi

olan III. Ahmet'in devri bir iç isyanla bitmiştir. Patrona Halil isyanı

(1730) diye bilinen bu isyanın bir çok sebebi olduğu muhakkaktır.

Biz bu sebeplerden önemli gördüğümüz şu görüşünü almak istiyo-

ruz. Tayyarzade Ata'nın "Bazı Vakayi-i Tarihiyye"sinden

alındığı

anlaşılan ifadeye göre: "Askeri ıslahat teşebbüsünün ulema ve vü-

keladan bazı ricalin haberdar edilmemesi yüzünden muvaffak olu-

namadığı için 1730 isyanına sebebiyet verdiği öteden beri söylen-

mekte idi" denmektedir

30•

m.

Ahmet devrinin ıslahat hareketlerinin

arka planında en

önemli sima İbrahim Müteferrika'dır. Yazdığı eserlerin içinde "Ri-

sale-i İslamiyye"si

ile "Usulü-I-Hikem

Fi Nizamü'l-ümem"i

en

önemlileridir. Yazdığımız ikinci kitabı Osmanlı garplılaşma tarihi-

nin beyannamesi addedilir

31•

Bu eser III. Ahmet için hazırlanmasına

rağmen i. Mahmut'a sunulabilmiştir.

İbrahim Müteferrika bu ese-

rinde, Osmanlı Devleti'nin

gerilemesinin

sebeplerini; Avrupa'nın

güçlenmesi, coğrafi keşiflerin neticeleri, Osmanlı Devleti'nin jeo-

politik mevkiinin önemi ve askeri nizamlann

değişmesinde

gör-

mektedir

32•

Türkiye'deki ilim adamlan arasında İbrahim Müteferri-

ka'nın kimliği tartışılır. Bir sosyolog olan Berkes'e göre kuvvetli

ihtimalle Huegenot'tur

33•

Huegenotlar Protestan olup Fransa'da ya-

şarlarken XVII. asnn sonlarına doğru koyu Katolik olan Fransız

Sarayı tarafından ülke dışına kovmuşlardır. Askerlik ve ticaret sa-

halarında maharetli olan bu insanlann bir kısmı Avrupa'nın çeşitli

ülkelerine gitmiş bir kısmı da İstanbul'a gelmişlerdir. Cevdet Pa-

şa'da tarihinde Protestanlann Fransa'dan kovulduğunu ve Prusya'ya

gittikleri~i yazmaktadır

34•

Yukarıda kaydettiğimiz 1716'daki ıslahat

takririnin de bir Huegenot tarafından verildiğini düşünürsek bu top-

29 ..Stanford Shaw-E Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu

ve Modem Türkiye II, İs-

tanbul 1983, s. 312.

30. Karal, III. Selim'in Hattı Humayunlan,

Ankara 1988, s. 35.

31. Tanpınar,. a.g.e., s. 46; (Bu eser Türk Klasikleri arasında, Milletlerin Düzeninde

İlmi Vsüller (Sad. Omer Okutan), İstanbul 1990'da yayınlanmıştır).

32. İbrahim Müteferrika, Vsüler, (Sad. Ömer Okutan), İstanbul 1930, s. 63-73; Ayn-

ta Berkes, a.g.e., s. 27.

33. Berkes, a.g.e., s. 27.

34. Cevdet Paşa, Tarihi Cevdet I, İstanbul 1984, s.

i

13; (Cevdet Paşa'nın eserinde

Huegenotlardan

İstanbul'a gelenler hakkında bilgi bulunmamaktadır).

---