O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi o. T. Husanov konstitutsiyaviy huquq
Konstitutsiyaviy-huquqiy normalar
Yüklə 0,63 Mb.
|
1.5. Konstitutsiyaviy-huquqiy normalar
Jamiyatda ma’lum ijtimoiy munosabatlarni huquq bilan tartibga solish zarurati mavjud. Ijtimoiy munosabatlarning bir qismi (asoslari) Konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Konstitutsiyaviy huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning soni va ahamiyati juda keng. Bundan tashqari, ushbu munosabatlar kengayib, takomillashib boraveradi. Bu mamlakat o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajara borishiga, ular asosida yangicha munosabatlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bozor munosabatlarining shakllanib, takomillashib borishi, demokratik jarayonlarning chuqurlashuvi, bu munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda davlatning o‘rnini aniqlash, unda fuqarolar manfaatini himoyalashda Konstitutsiyaviy huquq asosiy rolni o‘ynaydi. Chunki uning eng asosiy vazifasi ma’lum ijtimoiy tartib o‘rnatish orqali insonlarning huquq va erkinligini himoya qilishdir. Mana shu vazifasi bilan O‘zbekiston Konstitutsiyaviy huquqi Sovet Konstitutsiyaviy huquqidan farq qiladi. Chunki totalitar tuzum Konstitutsiyasining bosh maqsadi sotsialistik tuzumni himoya qilish bo‘lib, ijtimoiy munosabatlar shu nuqtayi nazardan o‘rnatilar edi. Demokratik mamlakatimiz Konstitutsiyasi inson manfaatini ustun qo‘yadi va barcha ijtimoiy munosabatlar, jumladan, Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar shu nuqtayi nazardan o‘rnatiladi. Umume’tirof etilgan nazariyaga murojaat qilsak, huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta’siri huquqiy munosabatni vujudga keltiradi, degan qoidaga duch kelamiz. 12
munosabatlarni vujudga keltiravermaydi. Konstitutsiyaviy huquq tarmog‘i o‘zining maqsadi va xarakteriga ko‘ra, mavjud normalarida ko‘plab deklaratsiyalarni mujassamlashtirgan. Ular turli sohalarda tartiblarni aniq bir huquqiy munosabat orqali emas, umumiy prinsið va qoidalarni e’lon qilish bilan o‘rnatadi. Ana shunday prinsið va qoidalar esa boshqa, aniq normalar vujudga kelishiga ta’sir qiladi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 3-moddasida «O‘zbekistonning davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo‘linmasdir» yoki 13-mod- dasida «O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiðlarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi», degan qoidalar mavjud (bunday qoidalar ko‘plab uchraydi). Bu qoidalar aniq bir huquqiy munosabatni keltirib chiqarmaydi. Faqat shu norma asosida shaxslar o‘z manfaatini himoya qila olmaydi. Lekin shu qoida asosida aniq huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi boshqa normalar vujudga keladi. Masalan, Jinoyat huquqi, Mehnat huquqi, Fuqarolik huquqi va boshqalar. Lekin qoidadagi ko‘rsatma inson manfaatlari doimo ustuvor bo‘lishi haqida eslatib turadi va demokratik tartibni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Lekin ko‘pincha Konstitutsiyaviy-huquqiy normalar aniq huquqiy munosabatlarni vujudga keltirib chiqaradi, shuning uchun bu munosabatlar subyektlarini aniq ajratish zarur. Shunda huquq, burch kimga tegishliligini, kim huquq buzilishi uchun javobgar bo‘lishini bilish mumkin bo‘ladi. Bunday normalar insonlar va hokimiyat tuzilmalari munosabatlarini aniqlaydi, inson manfaat- larining tegishli organlar tomonidan himoya qilinishini ta’minlaydi. Masalan, Konstitutsiyaning 26-moddasidagi «Jinoyat sodir etgan- likda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi», degan qoida huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradi va sud hamda boshqa organlarga majburiyat yuklaydi. Ba’zi Konstitutsiyaviy-huquqiy normalarda faqat deklaratsiya- lar (norma-deklaratsiya) mavjud bo‘lsa, ko‘pchilik Konstitutsiya- viy-huquqiy normalarda aniq umummajburiy qoidalar ham mavjudligini ko‘ramiz yoki majburiy bajarilish imkoniyati ko‘rsa- tilgan bo‘ladi. Konstitutsiyaviy-huquqiy normalarning ba’zilarida, 13
giroteza, dispozitsiya va sanksiyalar mavjud bo‘ladi. Ko‘pgina normalarda esa sanksiya va, shuningdek, giroteza qismi ham yo‘q. Bu shu normalarni huquqiy jihatdan ta’minlashda chalkashliklar vujudga keltiradi. Boshqa huquq normalari kabi Konstitutsiyaviy huquq nor- malari ham imperativ, dispozitiv xarakterda bo‘lishi mumkin. Impe- rativ normada qat’iy ko‘rsatma bo‘lib, munosabat ishtirokchilari hech qanday tanlovga, erkinligiga ega emas, qoida albatta bajarilishi kerak. Masalan, Konstitutsiyaning 85-moddasida «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘z tarkibidan Qonunchilik palatasining Spikeri va uning o‘rinbosarlarini saylay- di», deyilgan normani olaylik. Despozitiv normalar subyektlarga tanlash imkoniyatini beradi, ular shu qoidada o‘rnatilgan tartibdan foydalanishi yoki foydalanmasligi mumkin. Konstitutsiyaning 87-moddasidagi «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonun- chilik palatasi va Senati, zarurat bo‘lgan taqdirda, muayyan vazifa- larni bajarish uchun deputatlar, senatorlar orasidan komissiya- lar tuzadi», degan qoida deputatlar orasidan Oliy Majlisga komis- siyalar tuzish uchun ixtiyor bergan. Undan Oliy Majlis o‘z manfaa- tidan kelib chiqib foydalanadi. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|