NəZDİNDƏ Qİda sənayesi kolleci

Qurğuşun haqqında. Qurğuşun (Pb) (lat. Plumbum) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 82-ci element. Adətən bitkilərdə qurğuşunun miqdarı az olur: külün çəkisinin təxminən 1-2 mində bir faizi qədər. Qurğuşunun miqdarının son həddi müəyyənləşdirilməmişdir. Bitki məhsulları heyvan məhsullarına nəzərən daha çox qurğuşuna malik olurlar. Səbəbi yay yarpaq tökülməsi və havada qurğuşunun yüksək miqdarda olmasıdır. Amma, qurğuşunu toplayaraq bitkilər havanı təmizləyirlər. Qurğuşunun miqdarı çox olduqda yonca və yulafın böyüməsi ləngiyir. Çəkisi 70 kq olan yaşlı adamın orqanizmində 120 mq qurğuşun olur. Insan sutkada orta hesabla 26-42 mkq qurğuşun qəbul edir. Normada sümükdə qurğuşunun miqdarı 20 mq/kq, qara ciyərdə 1 mq/kq, böyrəklərdə 0,8 mq/kq, baş beyində 0,1 mq/kq olur. Sümüklərdə bioloji yarımparçalanma dövrü 10 ildir. Yaşlandıqca insanın sümüyündə toplanan qurğuşunun miqdarı artır və 30-40 yaşında olan və məşğuliyyəti qurğuşun ilə çirklənmə ilə əlaqədar olmayan adamların sümüyündə 80-200 mq olur. Qurğuşun zülal sintezinə, hüceyrələrin enerji balansına və genetik aparata aktiv təsir edir, sümük toxumalarının mübadilə prosesində iştirak edir. Qurğuşun bir sıra fermentləri məhv edərək porfinlərin və qemmin sintezini pozur. Qurğuşun ateroskleroza meyilliliyi artır. Uşaqlar böyüklərə nisbətən qurğuşuna daha həssasdırlar. Böyük qatılıqda qurğuşun zəhərdir, bütün canlılara təsir edir, dəyişikliklər yaradır, xüsusən də əsəb sistemində, qanda və damarlarda. Insan üçün qurğuşunun zəhərlilik dozası 1 mq, öldürücü dozası 10000 mq-dır. Qurğuşun insan orqanizminə hava və qurğuşuna malik qida ilə daxil olur.
Qurğuşunun daha geniş məlum olan və insan tərəfindən daha geniş istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
PbO2 – qurğuşun (IV) oksid.
Pb(CH3COO)­2 – qurğuşun asetat
Pb3O4 – surik.
Qurğuşun çox-çox qədimlərdən insanlara məlum olan qızıl, gümüş, mis, qalay, dəmir və civə kimi çoxdan məlumdur. Insan orqanizmində qurğuşun atomlarının sayı 2,3·1020, bir insan hüceyrəsində 2,3·106 ədəddir. Qida məhsulları ilə qurğuşunun sutka ərzində orqanizmə daxil olan miqdarı 0,44 mq, su ilə daxil olan miqdarı 0,1 mq-a qədərdir. Qurğuşun suriki boyağı metal səthlərini dekorativ işləmək və korroziyadan qorumaq üçün istifadə edilir. Qurğuşun oksid doymuş qırmızı-narıncı rəngə malik olur. Qurğuşun çox qədim zamanlardan insanlara məlumdur. Bu metalın yumşaq və tez əriyən olması onun emalını kifayət qədər asan edir. Havada qurğuşunun üzərində nazik ağ karbon qatı əmələ gəlir. Bu korroziya kimi proseslərin qarşısını alaraq, qurğuşunu damların, sarkofaqların, su navalçalarının hazırlanması üçün ideal materiala çevirir. Qurğuşun tərkibli qara, ağ, qırmızı rəngli filizlər kosmetikada istifadə olunur. Elementin latın adı – plumbum –Pb - plomblamaq sözünü ifadə edir. Elementin yüksək sıxlığa malik olması onun geniş spektrdə tətbiqini təmin edir: tilov üçün ağırlıq, oyun zərləri və s. Qədim Romada qurğuşun asetatı duzunun çaxırların şirinləşdirilməsi üçün istifadə edilməsi məlumdur. Hal-hazırda bu element çap maşınlarının lentlərində, güllələrin hazırlanmasında və s. istifadə olunur. Qurğuşunun zəhərli təbiətli olması qədim zamanlardan məlum olsa da, yalnız XX-ci əsrdə onun bir sıra tətbiq sahələri məhdudlaşdırılmışdır, bunlara santexnika təmiri, boyalara, şüşələrə, qalaylara əlavələr kimi istifadəsi aiddir. Bunlardan əlavə qurğuşun avtomobil akkumulyatorlarında istifadə olunur. 1859-cu ildə, mühərriklərin işə salınması üçün kifayət qədər gərginlik yarada bilən və ucuz olan qurğuşunlu-turşulu batareyalar kəşf edilmişlər. Batareya boşaldıqda, sulfat turşusuna yerləşdirilmiş elektrodlar qurğuşun sulfata çevrilirlər. Batareyanın doldurulması bu prosesi geriyə qaytarır.
Bəzi təbii toksinlər qidada bitkilərin müdafiə mexanizmləri kimi, onların toksin əmələ gətirən kiflə yoluxması və ya toksin istehsal edən mikroorqanizmlərin heyvanlar tərəfindən qəbulu nəticəsində əmələ gələ bilər. Təbii toksinlər müxtəlif mənfi sağlamlıq təsirlərinə səbəb ola bilər və həm insanların, həm də mal-qaranın sağlamlığına ciddi təhlükə yarada bilər. Bu toksinlərdən bəziləri çox güclüdür. Sağlamlığa mənfi təsirlər allergik reaksiyalardan şiddətli mədə ağrısı və ishala və hətta ölümə qədər kəskin zəhərlənmə ola bilər.
Uzunmüddətli sağlamlıq nəticələrinə immun, reproduktiv və ya sinir sistemlərinə təsirlər, həmçinin xərçəng daxildir. ÜST və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) tərəfindən birgə çağırılan elmi ekspert komitəsi (JECFA) qidada təbii toksinlərin sağlamlıq riskinin qiymətləndirilməsinə cavabdeh olan beynəlxalq qurumdur. Müəyyən qidalardan təbii toksinlərə məruz qalmağı məhdudlaşdırmaq üçün beynəlxalq standartlar və təcrübə kodları JECFA qiymətləndirmələrinə əsasən Codex Alimentarius Komissiyası tərəfindən müəyyən edilir.
İstehlakçılar əla yemək keyfiyyəti ilə yanaşı, rəfdə dayanıqlı qidalarda yüksək mikrob və kimyəvi təhlükəsizlik standartlarını tələb edirlər. Bu, ənənəvi emal texnologiyalarının təkmilləşdirilməsini və təzyiqlə dəstəklənən termal emal (PATP) kimi yeni alternativlərin işlənib hazırlanmasını tələb edir. Aşağı turşulu qidalarda bakteriya sporlarını təsirsiz hala gətirən temperaturlarda (təxminən 100-120 °C) kimyəvi reaksiyaların kinetikasına dair PATP qidalarında araşdırmalar ciddi şəkildə yoxdur. Bu icmalda PATP qidalarında xüsusi kimyəvi təhlükəsizlik riskinə diqqət yetirilir: kimyəvi reaksiyanın aktivləşdirmə həcmi dəyərinin (V(a) ) müsbət və ya mənfi olduğunu proqnozlaşdıran modellər və reaksiya sürəti sabitinin müvafiq olaraq təzyiqlə azalacağını və ya artacağını göstərən modellər mövcud deyil. Buna görə də zəhərli birləşmələr əmələ gətirən reaksiyalara təzyiq təsiri eksperimental olaraq müəyyən edilməlidir. Son model həll araşdırması göstərdi ki, PATP qidalarında potensial risk olan akrilamid əmələ gəlməsi faktiki olaraq təzyiqlə maneə törədilir (yəni V(a) dəyəri müsbət olmalıdır). Bu əlverişli tapıntı proqnozlaşdırıla bilməzdi və hələ də qida sistemlərində təsdiqlənməlidir. Polisiklik aromatik karbohidrogenlər, heterosiklik aminlər, N-nitrozo birləşmələri və hormon kimi peptidlər də daxil olmaqla zəhərli birləşmələr yaradan digər reaksiyalar üçün də oxşar tədqiqatlar tələb olunur. Prionların PATP inaktivasiyasına dair tədqiqatlar və PATP qidalarının digər toksiklik risklərinin mövcudluğunu aşkar etmək üçün skrininq üsulları da nəzərdən keçirilir. Polisiklik aromatik karbohidrogenlər, heterosiklik aminlər, N-nitrozo birləşmələri və hormon kimi peptidlər daxil olmaqla, zəhərli birləşmələr yaradan digər reaksiyalar üçün də oxşar tədqiqatlar tələb olunur. Prionların PATP inaktivasiyasına dair tədqiqatlar və PATP qidalarının digər toksiklik risklərinin mövcudluğunu aşkar etmək üçün skrininq üsulları da nəzərdən keçirilir. Polisiklik aromatik karbohidrogenlər, heterosiklik aminlər, N-nitrozo birləşmələri və hormon kimi peptidlər də daxil olmaqla zəhərli birləşmələr yaradan digər reaksiyalar üçün də oxşar tədqiqatlar tələb olunur. Prionların PATP inaktivasiyasına dair tədqiqatlar və PATP qidalarının digər toksiklik risklərinin mövcudluğunu aşkar etmək üçün skrininq üsulları da nəzərdən keçirilir.

3. 
   Ədəbiyyat siyahısı
   
   1. 
      Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
      
   2. 
      "Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. "Ekologiya, ətraf mühit və insan" // Bakı, "Elm" nəşriyyatı – 2006,
      
   3. 
      Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi proqramı. Bakı, «Qanun», 2003
      
   4. 
      İnternet materialları