Neft-qaz yataqlarının işlənmə

Kompyuter modelləşdirilməsi əsasında neft-qaz yataqlarının işlənməsi və istismarı prosesinin idarə olunması

Neft-qaz yataqlarının işlənmə proseslərinin modelləşdirilməsi.
Neft və qaz yataqların işlənməsi zamanı quyuların qazılması, laylara müxtəlif təsir üsullarının həyata keçirilməsi və bu kimi geoloji-texniki tədbirlər külli miqdarda maliyyə vəsaitləri tələb etdiyindən, işlənmə prosesinin istənilən mərhələsində bu işlərin nəticələrinin əvvəlcədən proqnozlaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Layların neftvermə əmsalını artırmaq üçün suvurma prosesinin həyata keçirilməsi də digər geoloji-texniki tədbirlər kimi xeyli miqdarda vəsait tələb edir.
Bunun üçün su təmizləyici sistemlərin qurulması, vurucu quyuların hazırlanması, kompressor stansiyalarının qurulması, quyuların boru xətləri ilə birləşdirilməsi, yaradılmış sistemin elektrik enerjisi ilə təchiz olunması və s. Əsasən də bu proseslərin dəniz şəraitində aparılması nəzərə alınsa, onda bu tədbirin nə qədər vəsait tələb etdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Ona görə də suvurma prosesinin nəticələrinin proqnozlaşdırılması labüd haldır. Bu məqsədlə hesablamaların daha dəqiq və tez aparılması üçün müasir proqram vasitələrindən istifadə etməklə qurulan lay modeli və işlənmə prosesinin modelləşdirilməsi mühüm bir alətdir.
Modelləşdirmə hər hansı bir fiziki sistemin riyazi tənliklərlə təsvir olunmasıdır. Bu zaman, yazılmış tənliklərin həllinin mümkünlüyünü təmin etmək məqsədilə praktiki cəhətdən labüd olan bəzi təqribiliklərin nəzərə alınması vacib şərtdir. Çünki riyazi modelin əsasını müəyyən başlanğıc və sərhəd şərtləri olan xüsusi törəməli qeyri-xətti diferensial tənliklər sistemi təşkil edir ki, bəzi təqribiliklərə yol verilməzsə, belə tənliklərin analitik üsullarla həlli praktiki cəhətdən mümkün olmaz. Başqa sözlə, bu cür mürəkkəb tənliklər sisteminin həllini hesablama maşınları vasitəsilə həyata keçirmək üçün onları aproksimasiya etməklə ədədi model şəklinə gətirmək lazımdır.
Yataqların hərtərəfli və dəqiq öyrənilməsində əsas məqsəd onun vəziyyətinin qabaqcadan müəyyənləşdirilməsi və son neftvermə əmsalının artırılması yollarının araşdırılmasıdır. Klassik işlənmə nəzəriyyəsində əsas hesablamalar yatağın ortalaşdırılmış parametrləri ilə aparılırdı, çünki istər yatağın, istərsə də flüidlərin işlənmə göstəricilərinə təsir edən bütün parametrlərinin zamandan və məkandan asılı olaraq dəyişməsini nəzərə almaq mümkün olmurdu.
Müasir proqram vasitələrindən istifadə etməklə modelləşdirmədə isə yatağı çoxlu kiçik hissələrə bölmək mümkündür. Bu isə süzülmə tənliklərini hər bir xırda bloklara tətbiq etməklə yatağın daha dəqiq öyrənilməsinə imkan yaradır. Hesablama texnikasının və tətbiqi riyaziyyatın bugünkü inkişafı isə neft və qaz yataqlarının axtarışı, kəşfiyyatı və işlənməsi zamanı ən mürəkkəb proseslərin belə modelləşdirilməsinə imkan verir.
Hal-hazırda beynəlxalq standartlarda yataqların işlənmə layihələrinin hazırlanması da məhz geoloji və hidrodinamiki model bazasında həyata keçirilir. Yataqların hidrodinamiki modelləşdirilməsi üçün istifadə olunan müasir proqram vasitələri iki fazalı-iki komponentli, iki fazalı-üç komponentli, üç fazalı-üç komponentli və çox fazalı-çox komponentli sistemlərin modelləşdirməsi üçün şərait yaradır.

Statik və dinamik modelləşdirmə.

Karbohidrogen yataqlarının modelləşdirilməsi əsasən iki mərhələdən ibarətdir: statik və dinamik modelləşdirmə.
Statik modelə yatağın geoloji modeli aiddir. Yəni, əvvəlcə yatağın geoloji modeli qurulur, strukturun geologiyası, həndəsi ölçüləri, süzülmə-tutum parametrləri haqqında tam təsəvvür yaranır və ehtiyatlar qiymətləndirilir. Geoloji modellər ilkin məlumatların kəmiyyət və keyfiyyətindən, eləcə də modelləşdirmə metodundan asıllı olaraq, determinasiya olunan və stoxastik olurlar. Determinasiya olunan modellərin qurulması üçün böyük miqdarda məlumatların olması və süxurların kollektor xüsusiyyətlırinin yüksək dəqiqliklə təyini lazımdır. Belə məlumatlar olmadıqda və yatağın sahəsi boyu süzülmə-tutum parametrlərinin paylanma qanunauyğunluğunu əks etdirən məlumatların mövcudluğu şəraitində yatağın stoxastik modelindən istifadə məqsədəuyğundur. Yatağın son hidrodinamik modelinin dəqiqliyi geoloji modelin düzgünlüyündən çox asılıdır. Buna görə də lay parametrlərinin dəqiq hesablanması üçün horizont milyonlarla kiçik xanalara bölünür və geoloji şəbəkə (“qrid”) qurulur.
Dinamik model isə yatağın hidrodinamiki modelidir. Müxtəlif hesablamaların daha dəqiq və operativ aparılmasında yataqların hidrodinamiki modelləşdirilməsi çox mühüm bir vasitədir. Yataqların modelləşdirilməsi nəinki dəqiqlik və vaxta qənaət etməyə, həmçinin yatağın kollektor quruluşunun, süzülmə-tutum parametrlərinin və flüidlərin süzülmə xassələrinin daha dərindən başa düşülməsində, onların işlənmənin gedişindən və zamandan asılı olaraq necə dəyişməsinə nəzarət olunmasında mühüm rol oynayır.
Bunun üçün qurulmuş geoloji model hidrodinamik modelə yüklənir və sonra adaptasiyası və proqnoz hissələri yerinə yetirilir. Neft və qaz yataqları modelinin strukturu şəkil 1-də göstərilmişdir.

Şəkil 1. Neft və qaz yataqları modelinin strukturu

Müasir standartlara cavab verən geoloji və hidrodinamik modellərin qurulması üçün bir neçə əsas şərt var:

1. 
   Dəqiq məlumatlar bazası.
   
2. 
   Müasir proqram təminatı və kompüter texnikası;
   
3. 
   Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər;
   

Hər hansı bir yataq haqqında dəqiq və vahid məlumatlar bazasının olması modelləşdirmə üçün ən vacib amillərdəndir. Yataq haqqında dəqiq məlumatlar olmasa, həmin yatağın heç bir modelindən söhbət gedə bilməz. Məlumatların toplanmasından başlayaraq yekun nəticələrin təhvil verilməsinə qədər daim fəaliyyətdə olan geoloji-texnoloji modellərin yaradılması ilə bağlı bütün işlər vahid məlumatlar əsasında və vahid məlumatlar bazasından istifadə olunmaqla həyata keçirilməlidir. Vahid məlumatlar bazası təyinatı üzrə geoloji və hidrodinamik modellərin yaradılması və davamlı fəaliyyət göstərməsində istifadə olunan bütün növ geoloji – geofiziki məlumatları və bilikləri əhatə etməlidir. Bütün məlumatlar vahid bazaya bir dəfə yüklənməli və istənilən əlavə üçün açıq olmalıdır. Bazada mövcud məlumatların düzəlişi və ya yeni məlumatların alınması ilə əlaqədar istənilən dəyişikliklər yalnız bazanın verilən bölməsi üzrə məsul mütəxəssisin icazəsi (parolla) ilə aparıla bilər. Müxtəlif məlumatlar modelin yaradılması ilə bilavasitə məşğul olan mütəxəssisə gəlməzdən əvvəl fəaliyyət profilləri üzrə müxtəlif təşkilatlarda yaradılır və saxlanılır, təyin olunmuş nəzarət mərhələlərindən keçir, ilkin emal olunur. Buna görə də bölüşdürülmüş məlumatlar bankının fəaliyyətini təmin edən texnologiya yaradılmalıdır. Optimal texnologiya bölüşdürülmüş məlumatlar bankının yaradılması və icrası üçün xüsusi məlumatlar infrastrukturunun yaradılmasını tələb edir. İnfrastruktur məlumatların daimi yenilənməsi və əlavə olunması şərtlərində fəaliyyət göstərməli və geo – texnoloji modelin yeni məlumatlar nəzərə alınmaqla yenidən hesablanmasını təmin etməlidir.
İşlənmə prosesinin modelləşdirilməsi üçün ilk növbədə yatağın məlumatlar bazası yaradılır. Bura yatağa qazılmış hər bir quyunun koordinatları, altitudası, inklinometriyası, karotaj diaqramları, seysmik məlumatlar, hər bir quyu üzrə neft, qaz və su hasilatları məlumatları, süni təsir nəticəsində laya vurulan suyun və ya qazın miqdarı, ölçülmüş ilkin və cari lay təzyiqləri haqqında məlumat, lay temperaturu, lay flüidlərinin fiziki-kimyəvi-termodianmiki xassələri haqqında məlumat, kollektorların nisbi faza keçiricilikləri əyriləri və digər tədqiqat işlərinin nəticələri kimi məlumatlar yüklənir.

Yatağın geoloji modeli.

Üçölçülü geoloji modelin qurulması üçün aşağıdakı məlumatların olması zəruridir:

1. 
   yatağa qazılmış bütün quyuların yerüstü koordinatları, inklinometriya məlumatları, altitudaları;
   
2. 
   seysmik məlumatlar;
   
3. 
   stratiqrafiya;
   
4. 
   tektonika;
   
5. 
   neftlilik sahəsi, su-neft və neft-qaz kontaktları;
   

5. 
   quyuların rəqəmləşdirilmiş karotaj diaqramları və onların interpretasiyası:
   
   1. 
      quyulararası korrelyasiya sxemləri;
      
   2. 
      horizont və layların tavan – daban dərinlikləri;
      
   3. 
      horizont və laylar üzrə ümumi, effektiv və neftli-qazlı qalınlıqlar;
      
   4. 
      karbonatlıq, gillilik, qumluluq, məsaməlik əmsalı, keçiricilik və su ilə doymanın qiymətləri.
      

Geoloji modelin qurulması nəticəsində yerinə yetirilən işlər:

1. 
   Quyuların karotaj diaqramlarının interpretasiyası və yatağın süzülmə-tutum parametrlərinin təyin olunası;
   
2. 
   Quyulararası korrelyasiya nəticəsində horizontların tavan və daban dərinliklərinin təyin olunması və seysmik səthlər və qırılmalar (əgər varsa) nəzərə alınmaqla horizontların struktur xəritələrinin qurulması;
   
3. 
   Obyektlər üzrə ikiölçülü ümumi, effektiv və neftli-qazlı qalınlıqlar xəritələrinin qurulması;
   
4. 
   Obyektlər üzrə məsaməlik əmsalının ikiölçülü paylanma xəritələrinin qurulması;
   
5. 
   Obyektlər üzrə keçiriciliyin ikiölçülü paylanma xəritələrinin qurulması;
   
6. 
   Obyektlər üzrə su ilə (neftlə) doymanın ikiölçülü paylanma xəritələrinin qurulması;
   
7. 
   Qırılmaların üçölçülü modelləşdirilməsi;
   
8. 
   Yatağın üçölçülü struktur modelinin və geoloji “qrid”in qurulması;
   
9. 
   Məsaməliyin, keçiriciliyin, su ilə (neftlə) doymanın sahə və dərinlik üzrə paylanma qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi;
   
10. 
    Qumluluğun, gilliliyin müəyyənləşdirilməsi və yatağın fasial modelinin qurulması;
    
11. 
    Su-neft, neft-qaz konturlarının təyin olunması və neftli-qazlı ərazilərin ümumi sahələrinin təyin olunması;
    
12. 
    Müxtəlif parametrlər üzrə profillərin qurulması;
    
13. 
    Yatağın bütün geoloji-geofiziki parametrlərinin sahə və dərinlik üzrə paylanmasını nəzərə alan üçölçülü (həcmi) geoloji modelin qurulması;
    
14. 
    İlkin geoloji ehtiyatları hesablanması.
    

Yatağın hidrodinamiki modeli.

Hidrodinamiki modelin qurulması üçün aşağıdakı ilkin giriş məlumatlarının olması zəruridir:

1. 
   üçölçülü geoloji model;
   
2. 
   bütün hasilat (vurucu) quyuların qazılma və istismara başlama tarixləri və sınaq məlumatları;
   
3. 
   bütün quyular üzrə olunmuş perforasiyaların dərinlikləri və tarixləri haqqında məlumat;
   
4. 
   işlənmənin əvvəlindən cari dövrə qədər istismarda olan bütün quyular üzrə hasilat məlumatları (neft, qaz, su);
   
5. 
   işlənmənin əvvəlindən cari dövrə qədər bütün vurucu (su, qaz və s.) quyular üzrə məlumatlar;
   
6. 
   ilkin və ölçülmüş cari lay təzyiqləri və temperaturu;
   
7. 
   neftin fiziki-kimyəvi və termodinamiki xüsusiyyətləri;
   
8. 
   nisbi faza keçiricilikləri haqqında məlumat.
   
9. 
   bütün bu geoloji-geofiziki və mədən məlumatları əsasında yaradılan məlumatlar bazası.
   

Hİdrodinamiki modelin qurulması nəticəsində yerinə yetirilən işlər:

1. 
   Üçölçülü geoloji modelin “upscaling” olunaraq hidrodinamiki modelə yüklənməsi, flüidlərin fiziki-kimyəvi xassələri nəzərə alınmaqla statik modelin sazlanması və geoloji ehtiyatın qiymətləndirilməsi;
   
2. 
   Mədən məlumatlarını (perforasiya, hasilat, laya təsir, ölçülmüş təzyiq və s.) nəzərə almaqla dinamiki modelin sazlanması;
   
3. 
   Cari tarixə qədər işlənmə tarixinin bərpa olunması (modelin adaptasiyası);
   
4. 
   Yatağın işlənmə prosesinin model vasitəsilə təhlili;
   
5. 
   Qalıq karbohidrogen ehtiyatlarının həcminin və paylanmasının qiymətləndirilməsi;
   
6. 
   Yeni hasilat və vurucu quyuların yerlərinin müəyyənləşdirilməsi və optimallaşdırma;
   
7. 
   Yatağın gələcək işlənmə strategiyasının (senarisinin) müəyyənləşdirilməsi və işlənmə göstəricilərinin proqnozlaşdırılması;
   
8. 
   Yatağın işlənmə layihəsinin tərtib olunması;
   
9. 
   Müxtəlif geoloji-texnoloji tədbirlərin səmərəliliyinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi.
   

Üçölçülü geoloji modelin qurulması.

Yataqların üçölçülü geoloji modelləşdirilməsi üçün Beynəlxalq standartlara cavab verən bir sıra proqram vasitələri mövcuddur. İşləyib hazırlayan şirkət və ya institutulardan asılı olmayaraq, bu proqram vasitələri üçölçülü geoloji modelin qurulması üçün zəruri mərhələləri (şəkil 2) yerinə yetirə bilən və aşağıda göstərilən modul və ya bölmələri mütləq özündə birləşdirməlidir:
Şəkil 2. Üçölçülü geoloji modelin qurulma mərhələləri

• 
  Məlumatları “import” və “eksport” edən;
  
• 
  Quyu karotaj diaqramları əsasında horizont və layları korrelyasiya edən;
  
• 
  Seysmik kəşfiyyat məlumatlarını interpretasiya edən;
  
• 
  İkiölçülü xəritə və poliqonlar quran;
  
• 
  Tektonik pozuntuların (qırılmaların) modelini quran;
  
• 
  Yatağın struktur-stratiqrafik karkasını quran;
  
• 
  Yatağın litoloji-fasial modelini quran;
  
• 
  Yatağın petrofiziki modelini quran;
  
• 
  Ehtiyatları hesablayan;
  
• 
  Qeyri-müəyyənlikləri və riskləri təhlil edən.
  

Karotaj diaqramlarının interpretasiyası

Yataqların modelləşdirilməsində lay parametrlərinin təyini ən vacib amillərdən biridir. Geoloji modelin qurulması üçün horizontun tavan və daban dərinlikləri, su-neft kontaktının dərinlikləri, effektiv və neftli-qazlı qalınlıq, məsaməlik əmsalı, keçiricilik, qumluluq, gillilik, neftlə-qazla doyma kimi parametrlərin qiymətlərinin təyin olunması zəruridir. Bunun üçün ən yaxşı informasiya mənbəyi karotaj diaqramlarının interpretasiyasının nəticələridir. İnterpretasiya zamanı kollektorların süzülmə-tutum parametrlərinin (STP) qiymətləri müəyyən olunur, bu parametrlərin sərhəd və kritik həddləri təyin olunur.
Karotaj əyrilərini interpretasiya edən proqramlar, adətən yataqların üçölçülü geoloji modelləşdirilməsi üçün proqram vasitələrinin yuxarıda sadalanan modulları siyahısına daxil olmur və çox vaxt ayrıca proqram paketlərində həyata keçirilir.
Hal-hazırda Azərbaycan neft və qaz yataqlarına qazılan yeni quyularda aparılan geofiziki tədqiqat işlərinin nəticələri və çıxarılan karotaj diaqramları rəqəmsal şəkildə tərtib (xüsusi *.las formatda) olunur. Modelləşdirmə prosesində isə təkcə yeni quyular deyil, yatağın işlənmə tarixi ərzində qazılmış bütün quyuların karotaj diaqramlarından istifadə olunur. Son 3-5 il istisna olmaqla, Azərbaycanın işlənmədə olan karbohidrogen yataqlarında istifadə olunan karotaj diaqramları rəqəmsal şəkildə deyil, kağız üzərində olurdu. Bu da həmin karotaj diaqramlarının müasir proqram vasitələrindən istifadə etməklə interpretasiya olunmasına, layların və horizontların korrelyasiyasına imkan vermir. Bu karotaj diaqramları xüsusi proqramlar vasitəsilə mütləq şəkildə rəqəmləşdirilməlidir. Kağız üzərində və rəqəmsal şəkildə olan karotaj diaqramları nümunələri şəkil 3-də verilmişdir.



Şəkil 3. Kağız üzərində və rəqəmsal şəkildə olan karotaj diaqramları nümunələri
Karotaj diaqramlarının interpretasiya prosesi xüsusi proqramların köməyi ilə rəqəmləşdirilmiş karotaj diaqramları üzərində 2 cür yerinə yetirilir (şəkil 4):

• 
  İntervallar üzrə interpretasiya – bu zaman layların süzülmə-tutum və digər geofiziki parametrləri bircins keçirici və bircins qeyri-keçirici intervallar və ya qalınlıqlar üzrə təyin olunur;
  
• 
  Nöqtəli, kəsilməz interpretasiya – bu zaman layların süzülmə-tutum və digər geofiziki parametrləri bütün kəsiliş (dərinlik) boyu kəsilməz şəkildə təyin olunur.
  

Şəkil 4. Karotaj diaqramlarının müxtəlif interpretasiya üsulları nümunəsi

Lay parametrlərinin təyini.

Lay parametrlərinin təyini prosesində ilk növbədə karotaj diaqramlarında QK (Qamma karotaj) əyrilərindən gillilik (V_sh) təyin olunur (QK olmayan quyularda isə V_sh QP (quyu potensialı) ilə təyin olunur).
V_sh=min(1,max(0,(QK-QK_qum)/(QK_gil-QK_qum)))) və yaxud V_sh=min(1,max(0,(QP-QP_qum)/(QP_gil-QP_qum))))
Burada QK_qum (QP_qum) – təmiz qumda olan QK (QP), QK_gil (QP_gil) – təmiz gildə olan QK (QP) qiymətidir.
Sonra, məsaməliyin kern nümunələrinin tədqiqindən alınan qiymətlər götürülərək, bu qiymətlərin təyin olunduğu dərinliklərə uyğun gilliliyin karotaj diaqramından təyin olunmuş qiymətlər arasında asılılq qurulur.
Azərbaycan yataqları üçün bu asılılq adətən K_m=a(1-V_sh)b şəklində olur. Sonra bu asılılq vasitəsilə məsaməlk əmsalının qiymətləri kəsilməz olaraq bütün dərinlik boyu təyin olunur. Bu asılılıqda a və b əmsallarının qiymətləri təcrübi yolla təyin olunur.
Məsaməlik əmsalının qiymətləri təyin olunduqdan sonra keçiriciliyin qiyməti müəyyənləşdirilir. Adətən, keçiriciliyin qiymətləri məsaməlikdən asılı olaraq xüsusi asılılqlarla tapılır (şəkil 5). Bu asılılqlar laboratoriya şəraitində aparılmış kern tədqiqatları nəticəsində alınır və horizontlar, laylar üzrə məsaməlik əmsalının qiymətindən asılı olaraq müxtəlif asılılqlar şəklində ola bilir.
Məsaməlik əmsalı və keçiriciliyin qiymətləri tapıldıqdan sonra, doymanın quyular üzrə dəyişməsi müəyyən olunur. Adətən, su ilə doymanın qiyməti məsaməlik əmsalının qiymətindən, layın və lay flüidinin xüsusi elektrik müqavimətinə əsaslanan Arçi düsturu vasitəsilə təyin olunur:

𝑆_𝑤 = (

1
𝑎 ∙ 𝑅_𝑤 ^𝑛
_𝑚 )

Burada,
a – sabit kəmiyyət,
m – sementlənmə göstəricisi
n – doyma göstəricisi;
𝐾_𝑛

• 
  𝑅_𝑡
  

Şəkil 5. Məsaməlik və keçiricilik arasında asılılq nümunəsi
R_w – lay suyunun xüsusi elektrik müqaviməti; R_t – layın xüsusi elektrik müqaviməti;
K_n – məsaməlik əmsalı;
S_w – su ilə doymanın qiymətidir.
a, m, n əmsalları təcrübi yolla təyin olunur. Lakin belə təcrübi tədqiqatlar aparılmadığı halda, interpretasiya zamanı ümumi qəbul olunmuş standart qiymətlərdən istifadə olunur (terrigen tipli çöküntülər üçün a=0.8 – 1, m=2, n=2). Daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün həmin parametrlər kern analizi nəticəsində təyin edilir. Bütün kəsiliş boyu tam interpretasiya olunmuş karotaj diaqramının bir hissəsi nümunə olaraq, şəkil 6-da göstərilmişdir.



Şəkil 6. İnterpretasiya olunmuş karotaj diaqramı nümunəsi
Karotaj diaqramlarının korrelyasiyası.
Növbəti mərhələdə quyu karotaj diaqramları üzərində horizont və layların tavan-daban dərinlikləri vurulmaqla quyulararası korrelyasiya sxemləri qurulur. Quyuların korrelyasiyası horizont və layların izlənməsinə, qırılmaların dəqiqləşdirilməsinə, pazlaşan layların aşkarlanmasına və s. şərait yaradır. Proses zamanı məhsuldar layların stratiqrafik sərhədlərinin seçilməsi və bu sərhədlərin quyularda ayrılması metodikası göstərilir. Korrelyasiyanın avtomatik və ya yarımavtomatik rejimdə qurulması halında prosesin proqram kompleksi şəklində realizə olan alqoritmi təsvir olunur. Gilli layların ilkin izlənilmə yolu ilə laylanma ardıcıllığını aşkara çıxartmaq, korelyasiyanı aşağıdan yuxarıya doğru layların çökmə ardıcıllığına uyğun şəkildə aparmaq lazımdır.
Mürəkkəb geoloji quruluş olduğu zaman korelyasiyanı – kəsişən profillər müstəqil sistemi üzrə aparmaq tövsiyə olunur. Korrelyasiya üçün karotaj diaqramlarının bütöv bir kompleksindən, əyrilərindən istifadə etməklə yatağın uzununa və eninə görə bir neçə profil xətti üzrə aparmaq məsləhət görülür. Korrelyasiyanın nəticələri öyrənilən intervalların qalınlığından asılı olaraq profillər şəklində təqdim olunur (şəkil 7).

Şəkil 7. Quyulararası korrelyasiya sxemi nümunəsi

Karotaj diaqramlarının interpretasiyası və korrelyasiyası aparıldıqdan sonra yatağın horizontları üzrə struktur xəritələri və süzülmə-tutum parametrlərinin orta qiymətlərinin sahə üzrə paylanmasının ikiölçülü xəritələrini tərtib etmək mümkündür.

Struktur modelin qurulması.

Yatağın strukturu və süzülmə-tutum parametrlərinin paylanma tendensiyası məlum olduqdan sonra üçölçülü struktur model qurulur, yatağın əsas quruluş tipi, layların uyğun novbəli yatımı, pazşəkilli quruluşu, qırılmalar, vertikal və horizontal yerdəyişmələr göstərilir. Bunun üçün əvvəlcə modelin struktur karkası qurulmalıdır. Modelin struktur karkasının əsas üç mənbəyini və əsas tərkib hissələrini - layların quyulardakı dərinlik qiymətləri (tavan-daban), layların stratiqrafik səthləri, “fault model”də öz təşəkkülünü tapan tektonik pozulma səthləri təşkil edir. Struktur karkasın qurulma ardıcıllığı şəkil 8-də verilmişdir.

Şəkil 8. Struktur karkasın qurulma ardıcıllığı

Yatağın struktur karkasının qurulması üçün ilkin məlumatların mənbələri karotaj diaqramları və seysmik kəşfiyyat işlərinin nəticələri hesab olunur. Struktur karkasın qurulması zamanı bütün növbəti sadalanan hazırlıq işləri artıq başa çatdırılmalıdır: çöküntütoplanmanın konseptual modeli əsasında layların korelyasiyası aparılmış, qəbul olunmuş flüid modelinə uyğun olaraq quyuların inklinometr göstəricilərinə düzəlişlər edilmiş, layların stratiqrafik səthlərinin ikiölçülü xəritələri tərtib olunmuşdur. Karkasın qurulması zamanı həlledici moment - seysmik kəşfiyyat məlumatlarına görə müəyyənləşdirilmiş tektonik pozulmalar kifayət qədər çox olduğu halda, tektonik pozulmaların geoloji modelə daxil edilib-edilməməsi qərarının qəbul olunması təşkil edir. Buna dair vahid bir fikir olmasa da, qırılmaların geoloji modeldə inikası zamanı növbəti prinsiplərə riayət etmək və bu qırılmaları daha dəqiq tədqiq etmək lazımdır (şəkil 9):



Şəkil 9. Struktur karkas qurularkən qırılmaların seçilməsi

• 
  yatağı flüid kontaktlarının qiymətləri müxtəlif olan bloklara ayıran qırılmalar,
  
• 
  lay qalınlığının yarı qiymətindən böyük amplitudaya malik qırılmalar,
  
• 
  mövcudluğu və əhəmiyyəti (rolu) digər metodların (hidrodinləmə, quyuların hidrodinamiki tədqiqatları, işlənmə prosesi zamanı quyuların qarşılıqlı təsir analizi və s.) məlumatları əsasında təsdiq olunan qırılmalar.
  

Struktur modelin qurulması və ya təkmilləşdirilməsi məqsədilə ilk növbədə qırılmalar, sonra isə horizontların (layların) səthləri üçölçülü modelləşdirilir. Səthlər trend olaraq seysmik məlumatların emalı nəticəsində də alına bilər. Seysmik məlumatlar əsasında, əsasən qırılmalar, palçıq vulkanları və horizontların sətləri izlənilir (şəkil 10).
Əgər səthlər trend olaraq seysmikadan əldə olunubsa, onda seysmik trend hər bir quyunun karotaj diaqramına əsasən layların tavan və daban dərinliklərinin qiymətləri ilə üst-üstə salınmalıdır, çünki karotaj diaqramları seysmik məlumatlara nisbətən daha dəqiq informasiya mənbəyi hesab olunur. Qurulmuş struktur model nümunəsi şəkil 11-də göstərilib.
Əsas struktur karkas üzərinə flüidlərin kontaktlarının (SNK, QNK, QSK) səthləri yerləşdirilir. Kontakt səthlərinə mütləq qiymətlər verilir. Horizontal qeyri- düz, maili-nahamar kontakt zamanı isə bu səthlər ikikölçülü şəbəkələr şəklində verilir.
Struktur modelin qurulmasından sonrakı mərhələ üçölçülü şəbəkənin (3D qrid) qurulmasıdır. Üçölçülü şəbəkə yatağın xanalardan ibarət karkasıdır, yəni üçölçülü geoloji modelin və ehtiyatların hesablanması prosesinin dəqiqliyini artırmaq məqsədilə model uzununa (X oxu boyu), eninə (Y oxu boyu) və dərinlik üzrə (Z oxu boyu) kiçik xanalara bölünür. Geoloji modelin qurlmasının bütün qalan mərhələləri – litoloji-fasial və petrofiziki modelləşdmə, geoloji kub və s. bu üçölçülü şəbəkənin daxilində icra olunur. Ona görə də üçölçülü şəbəkənin düzgünlüyü qurulacaq geoloji modelin dəqiqliyi üçün əsas zəmindir.



Şəkil 10. Seysmik kub: qırılmaların, vulkanın və horizontların izlənməsi

Şəkil 11. Struktur model nümunəsi

Kəsilişdə süzülmə-tutum parametrlərinə görə anizotropiyanı və keçirici olmayan laycıqların, ara laylarının mövcudluğunun nəzərə alınması şərtilə xanaların vertikal və horizantal ölçüləri seçilir və əsaslandırılır. Şəbəkənin horizontal proyeksiya xanalarının ölçüsü – quyular arası məsafənin orta qiyməti və X, Y oxları üzrə modelin qurulma sahəsinin ümumi ölçüləri ilə müəyyənləşdirilir.
Kollektorluq xassələrinin qəbul olunmuş anizotropluğunun rast gəlmədiyi bir şəraitdə D_x və D_y xanalarının ölçülərini eyni qəbul etmək olar. Xanaların ölçüləri struktur planın və kollektorların süzülmə-tutum parametrlərinın dəyişmə dərəcəsindən, geoloji, geofiziki müşahidələrin sıxlığından asılı olaraq seçilir. Quyular arası məsafədən asılı olmayaraq 2 quyu dibi arasında məsafə 10 xanadan az olmamalıdır. Lazım gəldikdə şəbəkinin lokal şəkildə xırdalanması (lokal qrid) proseduru tətbiq olunur. Vertikal xətt üzrə layların (xanaların) sayı quyu kəsilşlərinin dəqiq korrelyasiyasına əsaslanaraq seçilir. Geoloji modelin gələcəkdə dəqiqləşdirilməsi zamanı xananın ölçüsü kollektorun bölünməsi dəqiqliyinə müvafiq olaraq kiçilə bilər. Vertikal istiqamətdə xanaların ölçüsü geoloji laycıqların və hesablama obyektlərinin vertikal qalınlığına uyğun olmalıdır. Ümumilikdə hər bir elementar geoloji lay və hesablama obyekti minimum bir vertikal xana ilə təqdim olunmalıdır.

Litoloji-fasial model.

Lito-fasial model, adətən, deterministik və stoxastik üsullarla qurulur (şəkil 12).

Şəkil 12. Fasial model nümunəsi

Stoxastik üsul daha əlverişli hesab olunur. Çünki bu üsulda trendləri nəzərə almaqla hesablanmış qiymətlərə daha yaxın paylanma əldə etmək olur. Digər sadə bir üsul da, quyular üzrə “kollektor – qeyri-kollektor” parametrinin interpolyasiyası və bununla da kəsilməz qumluluq kubunun (NTG) alınmasıdır.

Petrofiziki modelləşdirmə.

Fasial model hazır olduqdan sonra süzülmə-tutum parametrlərinin paylanma kubları qurulur. Məsaməlik kubu, karotaj diaqramlarının interpretasiyası nəticəsində quyular üzrə alınmış qiymətlərin sahə və dərinlik boyu paylanmasının interpolyasiyasından istifadə etməklə qurulur. Şəbəkənin hər bir xanasına litoloji indeks kodu və ya “kollektor-kollektor deyil” əlamətinin, eləcə də məsaməlik, keçiricilik, lazım olduğunda da digər petrofiziki və geofiziki parametrlərin ədədi qiymətləri mənimsədilir (şəkil 13). Artıq bu mərhələdə ilkin məlumatların keyfiyyətinə nəzarət olunur. Bunun üçün məsaməliyin laylar və müxtəlif fasiyalar üzrə paylanmasının histoqramı qurulmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, hər fasiyaya uyğun məsaməlik histoqramı qaus (normal) paylanmasına yaxın olsun. Əgər paylanmanın bir neçə piki olarsa, onda qeyri-bircinslilik üstünlik təşkil edir və karotaj diaqramlarını yenidən daha dəqiq korrelyasiya etməklə layları daha kiçik laycıqlara bölmək zərurəti yaranır.

Şəkil 13. Lay paramterləri kubu nümunəsi
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qiymətlərdən nisbətən az dəqiqliyi ilə fərqlənəni keçiriciliyin qiymətidir. Çünki, keçiriciliyin qiyməti məsaməlikdən fərqli olaraq normal paylanmaya malik olmadığı üçün kern məlumatları əsasında qurulmuş xüsusi asılılıqla müəyyən olunur və ən dəqiq modeldə belə, sonradan hidrodinamik modelin adaptasiyası zamanı korrektə olunur.
Quyuların sınaq məlumatları və karotaj diaqramlarının interpretasiya qiymətlərindən istifadə etməklə su ilə (neftlə, qazla) doyma kubu qurulur. Yəni, əsas flüid kontaktlarını nəzərə almaq şərti ilə layların flüidlərlə doyması alqoritmi və texnologiyası təsvir olunur, modelin hər bir xanasına su ilə doyma qiymətləri, qaz papağında isə həm də neftlədoyma qiyməti mənimsədilir (şəkil 14).
Litoloji kublar və süzülmə-tutum parametrləri kublarının dəqiqliyinin qiymətləndirilməsi üçün bu kublar əsasında qurulan effektiv qalınlıqlar, məsaməlik və keçiricilik xəritələrindən istifadə olunur. Kollektorların əvəz olunma və pazlaşma sərhədlərində effektiv qalınlıqlar “0”-a bərabər olmalı, məsaməlik və keçiricilik qiymətləri isə “kollektor – qeyri-kollekror” sərhəd qiymətləri ilə uyğunaşdırılmalıdır.



Şəkil 14. Çoxlaylı yataq timsalında doyma kubu nümunəsi
Qalınlıqlar, qumluluq-gillilik, məsaməlik və neftlə doyma parametrlərinın sahə və dərinlik üzrə paylanması əsasnda qurulmuş üçölçülü geoloji model və geoloji kublardan istifadə etməklə ilkin geoloji ehtiyatlar qiymətləndirilməlidir. Üçölçülü geoloji modeldən istifadə edərək ilkin geoloji ehtiyatlar hesablanan zaman qalınlıqlar, qumluluq-gillilik, məsaməlik və neftlə doymanın ənənəvi olaraq orta qiymətlərindən istifadə olunur. İstifadə olunan proqram vasitələrinin imkanlarına uyğun olaraq, karotaj diaqramları interpretasiya olunarkən bu parametrlərin qiymətləri dərinlik boyu 0.1 metr dəqiqliklə hesablana bilir. Bu da hesablamaların dəqiqliyini bir neçə dəfə artırır.
Karbonatlı kollektorlara aid edilən yataqların geoloji modelləşdirilməsi özünəməxsus xususiyyətlərə malikdir. Əgər kəsiliş yaxşı korrelyasiya olunan məsaməlik və müxtəlif sıxlıqlı suxurların növbələşməsindən təşkil olunmuşdursa, o zaman terrigen kollektorlardan təşkil olunmuş yataqlarda tətbiq olunan bəsit metodik üsullar rəalizə oluna bilər.
Lakin bəzi hallarda karbonatlı massivlər hissələrə ayrılmayan (bölünməyən) qalınlıqla təmsil olunurlar. Bu qat daxilində süzülmə-tutum parametrləri çöküntülərin toplanma dərəcəsi ilə deyil, ikinci dərəcəli, katagenetik proseslərin: çatlama, yenidən kristallaşma və s. inkişaf dərəcəsi ilə kontrol olunur. Bu halda ən çox qəbul edilən modeləşdirmə texnologiyası üçölçülü psevdoqatlı modellərin formalaşması sayılır.
Belə metodikanın əsasını–kollektorların tiplərə ayrılması, rezervuarın həndəsi ölçülərinin təyini və ehtimallı yanaşmadan istifadə etməklə modelin parametrik doldurulması təşkil edir. Kollektorların tiplərə bölünməsi süxur boşluğunda keyfiyyət fərqlərini və xüsusən də çat, kaverna və məsamə matrislərinin kəmiyyət nisbətini nəzərə almalıdır.
Rezervuarın həndəsi ölçülərinin təyini rəqəmləşdirilmiş səthlərin yığımını (tağ, su-neft kontaktı, tektonik pozulmalar və s.) və hər biri müvafiq dərinlikdə kollektor tiplərinin zonal paylanma xəritələrini təmsil edən paralel qatlar paketini formalaşdırır.
Əgər modelin qurulması əvvəllər aparılmışdırsa, o zaman əldə edilən nəticələrin keçmiş illərin nəticələri ilə müqayisəsi verilir: xanaların ölçü və istiqamətinin dəyişilməsi, interpolyasiya alqoritmlərinin, ilkin məlumatların korrektəsi, seysmik və petrofiziki parametrlər arası asılılıqların dəyişilməsi, çatların, kaverna və məsamə matrislərinin miqdar nisbəti nəzərə alınır.

Yataqların hidrodinamik modelləşdirilməsi.

Hidrodinamik qrid (şəbəkə) qurulmaqla, üçölçülü geoloji model hidrodinamiki simulyatora yüklənmək üçün hazırlanır. Hidrodinamik model də obyekti, geoloji modeldə olduğu kimi identifikatorlar və parametrlər yığımı ilə xarakterizə olunan xanaların üçölçülü şəbəkələri şəklində təsvir edir, lakin burada əlavə olaraq lay proseslərinin dinamik xüsusiyyətləri və quyular üzrə mədən məlumatları qoşulur. Ümumiyyətlə, karbohidrogen yataqlarının hidrodinamik modelləşdirilməsi aşağıdakı mərhələlri özündə birləşdirir:

• 
  üçölçülü geoloji modelin yüklənməsi;
  
• 
  quyu (mədən) məlumatlarının yüklənməsi;
  
• 
  flüidlərin fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələrinin yüklənməsi;
  
• 
  kollektorların nisbi faza keçiriciliklərinin yüklənməsi;
  
• 
  işlənmə tarixinin bərpası (modelin adaptasiyası);
  
• 
  müxtəlif işlənmə variantlarından asılı olaraq işlənmə göstəricilərinin proqnozlaşdırılması.
  

Hidrodinamik model geoloji modeldən əlavə məlumatların mövcudluğundan başqa quruluşun sxemləşdirilməsi, bir neçə geoloji obyektin vahid bir modelləşdirmə obyektində birləşdirilməsi ilə fərqlənə bilir. Yəni, çox kiçik ölçüdə olan çoxmilyonlu geoloji “qrid” hidrodinamiki hesablamaların aparılması üçün əlverişli deyil. Çünki hidrodinamiki modeldə lay flüidlərinin fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələrinin təzyiqdən asılılıqları, faza keçiriciliklərinin dəyişmə funksiyaları və s. daxil olmaqla hər bir xanada süzülmə tənlikləri həll olunur. Bu isə hesablamaların sayını hədsiz dərəcədə artırmaqla bərabər onların çox uzun müddətdə getməsinə səbəb olur. Buna görə geoloji model hidrodinamik simulyatora yüklənəndə daha dəqiq olan geoloji “qrid” nisbətən kobud, yəni sayı nisbətən az olan hidrodinamiki “qridlə” əvəz olunur. Modelləşdirmədə bu prosesə “upscaling” deyilir.
Geoloji modelin hidrodinamiki simulyatora yüklənməsi zamanı quyuların koordinatları, altitudaları, inklinometriyaları, su-neft kontaktlarının dərinlikləri, layların tavan və daban dərinlikləri, layların süzülmə tutum parametrlərinin kubları da daxil olmaqla geoloji model hidrodinamik modelə yerləşdirilir. Bu məlumatlara əlavə olaraq, bütün istismar və vurucu quyuların perforasiya intervalları və tarixləri, neft, qaz və su hasilat məlumatları, suvurma məlumatları hidrodinamik simulyatora yüklənir.
Hidrodinamik model konkret karbohidrogen yatağı üçün ən müxtəlif məsələlərin kompüterdə aparılan ədədi hesablamaların köməyilə həlli üçün tədqiqat alətidir. Qoyuluşundan asılı olaraq, model vasitəsilə aşağıdakı məsələləri həll etmək mümkündür:

1. 
   Ehtiyyatın laylar, horizontlar və ümumilikdə yataq üzrə qiymətləndirilməsi;
   
2. 
   Texniki iqtisadi əsaslandırma və yatağın işlənmə layihələrinin tərtibi;
   
3. 
   İşlənmə riskinin analizi və minimallaşdırılması;
   
4. 
   Quyuların, quyu qruplarının davranışının tədqiqi;
   
5. 
   Laya müxtəlif təsir şəraitində flüidlərin və ya onların komponentlərinin süzülmə proseslərinin öyrənilməsi;
   
6. 
   Yatağın işlənmə texnologiyasının seçimi və təkmilləşdirilməsi;
   
7. 
   Quyuların yerləşdirməsi sisteminin seçilməsi və ya yenidən təşkili;
   
8. 
   Quyuların optimal işləmə rejimlərinin seçilməsi. Hasilatın planlaşdırılması;
   
9. 
   Daha böyük cari neft hasilatının və ya neftçıxarma əmsalının təminatı. Hasilat göstəricilərinin optimallaşdırılması;
   
10. 
    Lay xüsusiyyətlərinin və flüidlərin tədqiqi;
    
11. 
    Perforasiya üçün daha yaxşı intervalların axtarışı;
    
12. 
    İstənilən intervalda qalıq ehtiyyatların və durğun zonaların təyini;
    
13. 
    Yatağın kəşfiyyataqədər strategiya və taktikalarının əsaslandırılması;
    
14. 
    Flüidlərin laydaxili axınlarının idarə olunması.
    

Modelləşdirmənin məqsədi olaraq yuxarıda sadalanan bəndlərdən biri, bir neçəsi seçilə
bilər.

“Black-oil” (Qara-neft) və Kompozisiya modellər.

Müasir zamanda yataqların hidrodinamik modelləşdirilməsi üçün çoxlu proqramlar işlənilmişdir. Bu proqram vasitələri karbohidrogenlərin PVT tədqiqatı məlumatlarının nəticələrindən və qoyulan məsələdən asılı olaraq aşağıdakı flyuid modellərin qurulmaşına imkan verir:

1. 
   Black-oil (Qara-neft), yaxud uçmayan neft modeli;
   
2. 
   Kompozisyon model. “Black oil” modeli.
   

Birinci qrupa aid edilən “Black oil”, ən çox yayılan və neft və qaz yataqlarının işlənməsi zamanı ən geniş tətbiq edilən flüid modeldir. O istismarın müxtəlif rejimlərində birfazalı, ikifazalı və üçfazalı süzülmə proseslərinin modelləşdirilməsi zamanı istifadə olunur. Model çox sadədir və onun qurulmasına və hesabatların aparılmasına çox az vaxt tələb olunur. Hesab olunur ki, flüid üç fazadan ibarətdir: neft, su və qaz. Su və neft qarışmayandır, qaz suda və neftdə həll oluna biləndir. Black oil modeli hər bir faza üzrə yazılmış kəsilməzlik tənliyinə və axınının sürətini təsvir edən Darsi qanuna əsaslanır, yəni uçmayan neftin tənlikləri Darsinin hərəkət tənliyi və kəsilməzlik tənliklərini birləşdirən tənliklər sistemini təşkil edir. Fərz edilir ki, axın izotermikdir, flüidlər layda sabit temperaturda və termodinamik tarazlıq vəziyyətində olurlar. Bu halda PVT (təzyiq-həcm-temperatur) asılılıqları həcm əmsallarının təzyiqdən asılı funksiyaları ilə təsvir olunurlar.
Uçmayan neftin hidrodinamik modelinin tətbiqi qarışmayan flüidlərin mənimsəmə proseslərinin modelləşdirilməsi üçün korrektdir. Bu zaman süxurun və mayelərin elastiklik xüsusiyyətləri, həmçinin özlülüyün, qravitasiya və kapilyar qüvvələrin təsiri nəzərə alınır. Modelin köməyi ilə yataqların aşağıdakı təbii işlənmə rejimlərini təsvir etmək olar:

• 
  elastiki;
  
• 
  h əllolunmuş qaz;
  
• 
  subasq;
  
• 
  qazbasq;
  
• 
  qravitasiya.
  

Kompozisiya modeli.
İkinci qrupa çoxkomponentli (kompozision) filtrasiya proqramları aiddir. Bu proqramlarda flüidlərin komponent tərkibinin və onların fiziki xüsusiyyətlərinin dəyişilməsi nəzərə alınır. Kompozision model yataqların mənimsənilməsi prosesində lay qarışığının faza çevirmələrinin təsirinin maksimum dəqiq nəzərə alınması hallarında tətbiq olunur. Adətən, bu qaz-kondensat yataqlarının işlənməsində süzülmə prosesinin modelləşdiriməsi üçün istifadə olunur. Kompozision model daha mürəkkəbdir və buna görə də onun qurulması və hesabatların aparılması üçün daha çox vaxt tələb olunur.
Bu modeldə də üç fazanın iştirakı nəzərdə tutulur, lakin black oil modeldən fərqli olaraq, hər bir faza onun kimyəvi tərkibi olan parafin sıralı komponentlərdən (Alkanlar, C_nH_2n+2) ibarətdir. Burada flüidlərin komponent tərkibi müəyyən elementlə məhdudlaşır (adətən heksan (C₆H₁₄) və bundan sonrakı elementlər isə bir komponentdə birləşir (yüksək molekulyar kütləli) C ₇₊ . Kəsilməzlik tənliyi hər komponent üçün tətbiq olunur. Karbohidrogen qarışıqlarında faza keçidərini təsvir etmək üçün hal tənliklərindən istifadə olunur. Nyüton-Rafson, Penq-Robinson, Redlix-Kvonq və Soave-Redlix-Kvonq tənlikləri geniş yayılmış hal tənlikləridir. Lay flüidlərin müxtəlif tərkiblərinin fiziki xüsusiyyətləri yarımempirik asılılıqlar əsasında təyin edilir.

Lay flüidlərin xassələrinin hidrodinamik modeldə nəzərə alınması.

Məlumdur ki, işlənmə prosesində lay təzyiqinin qiyməti getdikcə azalır. Lay məhsulunun fiziki-kimyəvi və termodinamiki (PVT) xassələri təzyiqdən asılı olduğu üçün işlənmə prosesində təzyiqin dəyişməsi lay məhsulunun termodinamiki xassələrinin dəyişməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən, hidrodinamiki model çərçivəsində aparılan hesabatlar da yalnız lay təzyiqinin ilkin qiymətinə və məhsulunun ilkin termodinamiki xassələrinə uyğun vəziyyət üçün deyil, həm təzyiqin hər zaman addımına uyğun cari qiymətinə, həm də lay məhsulunun bu təzyiqlərə uyğun gələn termodinamiki xassələrinə uyğun aparılır. Buna görə də lay məhsulunun termodinamiki xassələrinin təzyiqdən asılı olaraq dəyişmə qanunauyğunluqlarını əvvəlcədən bilmək hidrodinamiki modelin dəqiqliyi üçün vacib şərtdir. Bu məlumatlar yalnız laboratoriya şəraitində lay məhsulunun termodinamiki təcrübələri əsasında müəyyən olunur. Təcrübələr əsasında bu parametrlərin təzyiqdən asılılıq qrafikləri qurulur və sonrakı hesablamalarda bu qrafiklərdən funksiya şəklində istifadə olunur.
Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlrının istismarında lay təzyiqinin dəyişməsi hesabına baş verən faza keçid proseslərini öyrənmək üçün xüsusi tədqiqat işləri aparılır. Bu əməliyyat quyudan çıxarılmış karbohidrogen məhsulu (nümunə) əsasında aparılır. karbohidrogen sistemləri üçün faza keçidlərini təyin etmək üçün PVT asılılıqlarını qurmaq lazımdır. Bunun üçün sabit tempraturda (lay temperaturuna bərabər götürülür) təzyiqin azalmasına uyğun qazın ayrılması (neft yatağı üçün), yaxud maye kondensatın düşməsi prosesini (qaz-kondensat yatağı üçün) yaratmaq lazımdır. Bu proses iki – kontakt və diferensial üsul ilə yaradılır. Təcrübələri aparmaq üçün yüksək təzyiq və temperatura davamlı xüsusi qablardan (bunlara PVT bombası deyilir) və xüsui qurğulardn istifadə edlir. Qeyd etmək lazımdır ki, layda baş verən proseslər əsas etibarilə sabit temperaturda getdiyindən, laboratoriya şəritində faza keçid prosesləri də sabit temperatur altında aparılır. Belə temperatur kimi adətən, texnoloji prosesin şəraitinə uyğun temperatur, məsələn, lay temperaturu seçilir.
Buna görə də üçölçülü geoloji model hidrodinamik simulyatora yükləndikdən sonra, lay flüidlərinin fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələrinin asılılıqları da hidrodinamik modelə yüklənməlidir (şəkil 15).
Flüidlərin fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri simulyatora yükləndikdən sonra hidrodinamik modeldə də ilkin geoloji balans ehtiyatı qiymətləndirilməlidir. Alınan qiymət üçölçülü geoloji modeldə alınan balans ehtiyatlarından 10%-ə qədər fərqləndiyi halda prosesin davam etdirilməsi məqsədyönlü hesab olunur. Hidrodinamik modeldə bu fərq 10%-dən çox olduqda proses davam etdirilə bilməz və model yenidən araşdırılmalıdır.
Layda flüidlərin süzülmə prosesi məsaməli mühitdə təzyiqlərin və doymanın zamandan asılı dəyişməsi ilə bağlı olan xüsusi törəməli mürəkkəb qeyri-xətti
Bo –Neftin həcm əmsalı (m³/m³)


Bo –Neftin həcm əmsalı (m³/m³)

Şəkil 15. Lay flüidlərin PVT xassələri əyriləri nümunəsi

tənliklərlə təsvir edilir. Xüsusi törəməli qeyri-xətti tənlikləri analitik üsullarla həll etmək adətən mümkün deyil (bəzi sadə hallardan başqa). Ədədi üsullarla bu tənliklərin həlli çox zaman yeganə yoldur. Bu halda nəticələr sistemin diskret nöqtələrində alınır. Kəsilməz differensial tənliklərin diskretləşdirilməsi sonlu fərqlər üsulunun köməyi ilə yerinə yetirilir. Bu zaman diskretləşdirmə həm fəza nöqtələri, həm də zaman üzrə aparılır. Bunun üçün modelləşdirilən obyektin (layın)

ərazisi müəyyən tip şəbəkə seçməklə xırda xanalara bölünür. Belə şəbəkə adətən düzbucaqlı formaya malikdir, amma bu şərt vacib deyil.
Zaman üzrə addımların və xanaların (qridin) ölçüləri həll edilən məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Ümumiyyətlə, zaman üzrə addımların və gridin ölçüləri nə qədər kiçik olarsa alınan nəticələr daha dəqiq olur. Yataqların modelləşdirilməsi zamanı qridlərin ölçüləri və tipi əsasən aşağıdakı amillərdən asılı olaraq seçilir:

• 
  Layların sahə və dərinlik üzrə qeyri-bircinsliliyi;
  
• 
  Yatağa qazılmış quyuların yerləşmə sıxlığı;
  
• 
  Yerinə yetirilən layihənin müddəti;
  
• 
  Hesablama texnikasının gücü və s.
  

IMPLICIT və IMPES hesablama üsulları.

Karbohidrogen yataqların hidrodinamik modelləşdirməsi üzrə proqram paketlərində sonluqlar fərqi üsulunun iki sxemindən istifadə olunur: IMPLICIT – həm təzyiq, həm də doyma üzrə tamamilə qeyri-aşkar sxemdir; IMPES – doymaya görə aşkar, təzyiqə görə isə qeyri-aşkar sxemdir.
IMPLICIT üsulu ilə təzyiq və doymanın tənliklər sisteminin həlli nəticəsində tapılır. Bu zaman hesablama daha uzun müddətdə yerinə yetirilsə də daha dəqiq nəticələr əldə olunur. IMPES üsulunda isə hesablamalar daha az müddətdə yerinə yetirilir, lakin nəticələrin dəqiqliyi daha az olur.

KROW
Yataqların ilkin vəziyyətinə uyğun hidrodinamiki model hazır olduqdan sonra işlənmə tarixinin bərpası, yəni modelə daxil olan parametrlərin həqiqətə uyğunlaşdırılması (adaptasiyası) prosesi həyata keçirilməlidir. Adətən adaptasiya prosesində daha dəqiq ölçülən parametrlərin üst- üstə salınmasına diqqət yetirilir. Neftin, qazın, suyun hasilatları və ölçülmüş lay təzyiqləri qiymətləri daha dəqiq və informativ hesab olunduğu üçün məhz bu parametrlərin adaptasiyası əsas götürülür. İlkin balans ehtiyatlarının üst-üstə düşməsi geoloji modelin dəqiqliyini, yəni layların bu modeldə istifadə olunan kollektorluq xassələrinin həqiqətə çox uyğun olduğunu göstərir. Lakin hidrodinamik modelin adaptasiyası üçün bu parametrlər kifayət etmir. Hidrodinamik modelin tam adaptasiyası üçün ən vacib parametr nisbi faza keçiriciliklərinin qiymətləridir. Bu parametrin düzgün qiymətləri süzülmə tənliklərinin və layların hidrokeçiriciliklərinin gedən prosesləri daha dəqiq təsvir etməsi və işlənmə göstəricilərinin proqnozlaşdırılması prosesinin dəqiq olması deməkdir (şəkil 16, 17). Lakin modelin adaptasiyası prosesində bu əyrilərə də müəyyən düzəlişlər edilir.