NaġLƏ VƏLĠxanli
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əli ibn Əbu Talib ƏRƏBLƏR, ĠSLAM, ĠLK YÜRÜġLƏR...
| 1 NAĠLƏ VƏLĠXANLI ƏRƏB XĠLAFƏTĠ VƏ AZƏRBAYCAN Azərbaycan dövlət nəĢriyyatı Bakı - 1993 2 BBK 9 (S 42) B 50 Elmi redaktoru akademik Ziya Bünyadov Redaktoru Məlahət Əsədova Rəssamı Zaur Abbasov ©AzərnəĢr, 1993 3 4 ÖN SÖZ Azərbaycan alimləri xalqımızın uzaq “dünənini” daha yaxĢı görmək üçün geniĢ tədqiqatlar aparır, düzü əyridən, yaxĢını yamandan, haqqı nahaqdan ayırmağa çalıĢır, ulu babalarımızın günün-güzəranını açıqlaya bilən əsl həqiqəti onların bu gün yaĢayan nəvə-nəticələrinə çatdırmaq istəyirlər. Bu araĢdırmalar prosesində müasir Azərbaycanın mövcud simasında tariximizin ayrı-ayrı mərhələlərinin öz əksini necə tapması məsələsi ətrafında hələ də mübahisələr yaranır, hələ də dilimiz, etnik mənsubiyyətimiz, soy kökümüz, sərhədlərimiz, tarixin ayrı-ayrı dövrlərində beynəlxalq mövqeyimiz, babalarımızı bir əsarətdən “qurtarıb” baĢqasına salan “xilaskar” iĢğalçıya münasibətimiz və s. haqqında ixtilaflı düĢüncələrimiz var. Bizim məqsədimiz heç də bu mübahisələrə giriĢmək və ya onları saf-çürük etmək deyil, dilimizin, dinimizin, mədəniyyətimizin, hətta özlüyümüzün bugünkü simasının müəyyənləĢməsində mühüm yer tutan “ərəb dövrü” mərhələsinə dair əsas məlum və qeyri-məlum faktları və məsələləri bir də gözdən keçirmək, onları geniĢ oxucu kütləsinə çatdırmaqdır. Tarixi yolumuzun xeyli hissəsini tutmuĢ bu dövr VIII əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında yaranmıĢ müsəlman dövlətinin – Xilafətin tarixi ilə sıx bağlıdır. QarĢınızdakı kitabı vərəqlərkən, Siz, o dövrdən baĢlayaraq müsəlman dünyasının daimi sakininə çevrilmiĢ Azərbaycan xalqının tarixi ilə yanaĢı qılınc gücünə torpaqlarımızı öz böyük məmləkəti tərkibinə qatmıĢ ərəblərin tarixi ilə də tanıĢ olacaqsınız. Doğrudan da, o dövr dünyasının Azərbaycan qarıĢıq az qala yarısını fəth etmiĢ ərəblər kim idi, islamdan əvvəl onlar necə yaĢayırdılar, necə oldu ki, Ərəbistan yarımadasını demək olar heç vaxt tərk etməyən ərəblər birdən- birə öz doğma hüdudlarını aĢıb dünyanı almaq fikrinə düĢdülər, necə oldu ki, o dövrün iki qüdrətli imperiyası tarixin səhifələrində elə bir iz buraxmamıĢ cənub xalqının əlində əsir-yesir oldu, niyə Sasanilərin tabeliyində olan müxtəlif dinli Azərbaycan əhalisi çox keçmədən, demək olar müsəlmanlaĢdı. Ərəb iĢğalı dairəsinə daxil edilmiĢ bəzi qonĢu xalqlar isə öz əvvəlki dinlərində qaldılar? Ərəb fütuhatı Azərbaycanın dilinə, dininə, mədəniyyətinə, adət-ənənəsinə, təsərrüfatına, Ģəhər və kənd həyatına necə təsir etdi və s. və i.a. Bu və digər suallara cavab vermək üçün biz orta əsr ərəb mənbələrindən, eləcə də müxtəlif dillərdə yazılmıĢ elmi ədəbiyyatdan istifadə etmiĢ (bu əsərlərin siyahısı kitabın axırında təqdim edilir), bir sıra məsələlərə isə, obyektivlikdən uzaqlaĢmamaq Ģərtilə, yeni gözlə baxmağa çalıĢmıĢıq. Dediklərimizin əyaniliyi üçün biz, orta əsr ərəb mənbələrindən, o cümlədən hadisələri bilavasitə öz gözləri ilə izləmiĢ müəlliflərin əsərlərindən etdiyimiz tərcümələri də kitaba salmağı məqsədəuyğun hesab etdik. “... Ġnsanlar ata-babalarından çox öz zəmanələrinə oxĢayırlar” 5 Əli ibn Əbu Talib ƏRƏBLƏR, ĠSLAM, ĠLK YÜRÜġLƏR... VII əsrin ortalarına yaxın qədim Azərbaycan torpağında ağır faciə baĢ verdi; Ərəbistan çöllərindən əsən acı səmum küləyinin alovsaçan nəfəsi dağları-dərələri aĢdı, yandırdığını yandırdı, viran qoyduğunu viran qoydu. ġəhərlər, kəndlər, obalar yerlə-yeksan oldu. Bol məhsul verən bərəkətli qara torpaq – al oldu, qocalar, qadınlar, uĢaqlar qolu bağlı qul oldu. Anaların ahı, naləsi göylərə ucaldı. Səmum hər Ģeyi külə döndərmək istədi, dini aldı, dili aldı, əməllərə qandal vurdu, mənəviyyatı alçaltdı, lakin torpağa, Vətənə bağlılıq hissini buxovlaya bilmədi; növratımızı pozdusa da, varlığımıza xələl gətirə bilmədi. Qoca dünya çox zülmlərin Ģahidi olub, çox kəsilmiĢ baĢlar, çıxarılmıĢ gözlər görüb. Doğma müqəddəs torpağımız çox yağıların izlərini sinəsində saxlayıb, çoxlarının gözü onda qalıb. Lakin azərbaycanlılar həmiĢə torpağını tapdalayan ayaqları kəsmiĢ, onda qalan gözləri çıxarmıĢlar. Bu dəfəki bəla da qəfildən gəldisə də taleyin hökmü ilə çox keĢməkeĢlərə sinə gərmiĢ ulu babalarımıza qeyri-adi görünmədi: axı qədim yurddaĢlarımız Vətən torpağının dəfələrlə ayaqlandığının Ģahidi olmuĢ, uzağın-yaxının qılıncının zərbini dadmıĢ, zülm və əsarətin ağrısını çəkmiĢdilər. Dünya fatehi Makedoniyalı Ġsgəndərin iĢğalından daha geniĢ torpaqları əhatə edən, təsir gücü ilə onu arxada qoyan bu dəfəki fütuhat təkcə azərbaycanlıların deyil, məğribdən məĢriqədək ucsuz-bucaqsız ərazidə yaĢayan onlarla xalqın tarixi taleyində köklü çevriliĢ etdi, onların bir çoxunu, xüsusilə Ərəbistan hüdudlarından uzaqda yaĢayanları bu vaxtadək tanımadıqları, haqqında heç bir Ģey eĢitmədikləri naməlum cənub xalqı ilə üz-üzə qoydu. Tarixə VII əsr dünyasının qoluzor fatehi kimi daxil olmuĢ bu cənub xalqı, o dövrdə Ərəbistan yarımadasının oturaq və “əhl əl-bədv” – “bədəvi” adlanan köçəri sakinləri olan ərəblər idi. Bugünkü və dünənki tariximizin gediĢatında həlledici rol oynamıĢ bu xalq haqqında biz nə bilirik? Fütuhatdan sonrakı dövrlərdə ərəbləĢmiĢ müasir ərəb ölkələri xalqlarından fərqli olaraq həmin ərəblər o zaman yalnız Ərəbistan yarımadası ərazisində yaĢayırdılar. Tədqiqatçıların hesablamalarına görə VI – VII əsrlərdə o yerlərdə təqribən 4 milyon oturaq, üç milyon köçəri ərəb həyat sürürdü. Ta qədimdən onlar iki böyük etnik qrupa ayrılırdılar – erkən orta əsrlərdə himyərilər adlandırılan cənublular və yarımadanın qala hissələrində yaĢayan, qonĢu xalqların təqribən b. e. ə. VII əsrdən ərəb adlandırdıqları köçərilər. Müsəlman rəvayətinə görə yarımadanın Ģimalında yaĢayanların soy kökü Ġbrahimin oğlu Ġsmayıl vasitəsilə Ədnandan cənubda yaĢayanların soy kökü isə Qəhtandan baĢlayırdı. Bu bölgüyə uyğun olaraq ərəblər nizarilər və maadilər adlanan Ģimal qəbilələrinə və yəmənilər adlanan cənub qəbilələrinə ayrılırdılar. ġimal ərəbləri bir çox tayfa və qəbilələrə Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|