13
liqası dust didarındadır; //
Afitabın yüzi ol xurşid rüxsarındadır [9. S. 146];
Çün nuri-zəminü asimansan; //
Məqsudü muradi-kün-fəkansan [11. S. 25];
Mənim Pərvin təki çeşmim gecələr uyxusuz qaldı,
səadət asimanında yüzün
bədri-düca gördüm [9. S. 224];
Üqdəsindən bir gireh cözərsə ərşin üstünə;
// Tutar Ayü Günəşin yüzünü yeksan saçların [8. S. 39]; Mehri-rüxun ki,
dövri-qəmərdir xəbər verir; //
Ərşi-səmadə nuri-müəlla deyilmidir?
[10. S. 37]; Qədrin ki, göründü müntahadə; // Ərş oldu çü kürsi üstifadə
[11. S. 22].
Göy sözünün sinonimi kimi fələk vahidinə şairlər daha çox müraciət
etmişlər: Fələkdə bir gecə ol mahi-tabı görmək üçün; // Şərər bu ahım
odundan çıxar, sitarə qılur [10. S. 26];
Tən etdi fələkdə mehrü ayə; //
Salmadı
vücudi yerə sayə [11. S. 19];
Həq gördü nəbi beşəkli-ərslan; //
Yeddinci
fələkdə sizni dərban [11. S. 28];
Sənmisən yanımda cana,
yoxsa xabımdır
mənim? //
Kim,
fələkdən yerə enmiş mahitabımdır mənim? [9. S. 235].
Fələk qədim münəccimlərə görə, hər bir səyyarəyə məxsus olan göy
təbəqəsi [17. S. 668]; məcazi mənası ‘tale’, ‘qismət’, ‘bəxt’, ‘ugur’. Məcazi
mənası müasir dildə – canlı danışıqda işləkdir.
Gün, günəş və sinonimləri aftab, xurşid, şəms, mehr. Planet
sisteminin mərkəzi göy cismi Gün. «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə
‘planet sisteminin göy cismi’; ‘günəşin verdiyi işıq, istilik’ mənaları ilə yanaşı
«üçüncü məcazi mənada klassik şeirdə və folklorda gözəlin sifəti günəşə
bənzədilir» [16. S. 215] qeydi verilir. Klassiklərdən, folklor ədəbiyyatından
nümunələr verilir və ən çox da tərkiblərdə işləndiyi qeyd edilir [16. S. 215].
Gün,
günəş poeziyada daha çox məcazi mənada sevgiliyə, məşuqəyə
müraciət məqamında, tərkiblərdə isə bədii təyinlər kimi işlənir. Məsələn,
Kişvəri Günəşi bir göy cismi kimi götürür, onun parlaqlığını, nur saçmağını –
göyçəkliyini təsvir edir, lakin gözəlin göyçəkliyini günəşlə müqayisədə üstün
tutur: Günəş gögçəkdürür derlər, bəli gögçəkdürür, əmma; // Sənin
gögçəkliyin yanında ol naçarı gögçəkdür [6. S. 16].
Xətai isə həmən fikri başqa şəkildə tərənnüm edir: Aləmin rövşənliyi
gərçi günəşdəndir bəli; //
Pərtövi-mehri-cəmalın aftab üstündədir [9. S. 124];
Gərçi gün xoşdur, vəli rüxsarın ondan yaxşıdır; //
Ay dəxi taban durur,
didarın ondan yaxşıdır [9. S. 133].
Bəzən də sevgiliyə, gözələ günəş deyə müraciət olunur: Səadət bulur ol
dəm nəhşi-əkbər; //
Qapunda,
ey günəş,
dərban olursa [5. S. 14];
Ey günəş,
hüsnün xəyalı, ta ki, könlümdən keçər; //
Qanlu yaşım mən təki dolmuşdur
14
ondan sərbəsər [9. S. 137];
Ey günəş,
hüsnin sənin bir ovcə yetmişdir bu gün;
// Ayağın altında torpaq kimidir, Keyvan dəxi [9. S. 371].
Günəş,
gün tərkib daxilində də eyni poetik-üslubi səciyyə daşıyır.
Burada həm ənənəvi, həm də fərdi birləşmələri qeyd etmək olar: Ey günəş yüzlü
həbib, hər kim səni həq bilmədi; //
Danla məhşərdə anın yuzi qəradır, ya nəbi [5.
S. 26]; Valehü heyran olur, hər kim görür gün yüzünü; // Sən necə hurü
mələksima bəşərsən, ey şəbab [5. S. 20];
Gün yüzündən şadü xəndandır könül;
// Saçların əbri salar qayğu bizə [5. S. 25]; Gün yüzün ayinəsinə baxduğunca hər
nəf; //
Gözümə rövşən görünür vəchi-rəhman, ey həkim [5. S. 34].
Kişvəri isə günəş sözü vasitəsilə özünəməxsus fərdi üslubi səciyyəli
ifadələr işlədir: Gögçək ləbindən gər qılur yüzün bilə dəvi günəş; // Sən hiç bulma
kərəm ki anın zəvalı çoxdurur [6. S. 24]; Günəş qəndili rövşəndir camalın
şəmdən, cana; // Səvadül-vəchi fiddareyi iki zülfün qərasıdır [6. S. 25]; Ey şəmi-
yüzün ovçi səadət günəşi; // Sən türki-Xətaisənü xalın həbəşi [6. S. 153].
Günəşin ərəb, fars mənşəli sinonimləri klassik ədəbi dilimizdə daha
işləkdir. Afitab vahidinə həm tək, həm də birləşmə şəklində dövrün şairlərinin
əsərlərində tez-tez təsadüf edilir. Qeyd etməliyik ki, təşbihi daha qüvvətli,
daha qabarıq vermək üçün şairlər çox vaxt bir beytdə bir neçə sinonim
variantlara əl atırlar. Məsələn, Kişvəri gözəli vəsf edərkən qəmər, afitab,
xurşidi-taban göy cismlərinin adlarını bir beytdə işlədir:
Yüz qəmər yüzlü
sənəm gər doğsa, sənsən afitab; //
Dutsa yulduz gög yüzün xurşidi-taban
bəllüdür [6. S. 19].
Kişvərinin digər qəzəllərində də xurşid tərkiblərdə poetik fiqur kimi
çıxış edir: Xətti-səbzindən nola örtülsə yüzün səfhəsi; // Gizlü qalmaz nuri çün
xurşidi-aləmtabın [6. S. 47]; Qələndər Kişvərünün diləgi səndən budur, cana;
// Ki, xurşidi-camalunğa qılur nəzzarə əksüksız [6. S. 26]; Xurşidi-rüxün
birlə irür qaşlərün; //
Bir bədr kim, üstündə dogar iki hilal [6. S. 154];
Mənəm
bir zərreyi-sərgəştə, sən xurşidi-tabansan; //
Bolur varisinə mehrin, nədəndir
kim, mana bolmaz [6. S. 28].
Həbibi gözəlin camalını eyni misrada günəşin sinonimi afitab və qəmər
sözləri ilə təşbihi iki qat qüvvətləndirir: Pərtövi-hüsnü cəmalın aləmi rövşən
qılır; // Sən doğaldan can gögündə, ey qəmərrüx afitab [5. S. 21]; Nə rövşən
şəmsi-dinü mehri-cansan; // Ki, tutdu aləmi ənvarın ey dust [5. S. 49]; Yüzü ol
şəms imiş bəzm əhli içrə; // Təala şanəhü, əhli-liqadır [9. S. 79].
Ay, günəş dildə həm də yanaşı – qoşa söz kimi işlənir. Odur ki, şeirdə
onlar çox vaxt eyni mətndə yanaşı gəlir: Nari hicranın duxani zülmətini
sürməğə; //
Şəmsi-can, zöhrə-cəbin, mahin yüzü taqi yetər [5. S. 41].
Üslub cəhətdən Həbibiyə çox yaxın olan Cahanşah Həqiqinin
qəzəllərində türk mənşəli
gün,
günəş kosmonimləri demək olar ki, yox