11
Ərdəbil:
Səfər qıl, dur, oturma, ey Xətai; //
Ki, şəhri-Ərdəbildə
xanədan var [9. S. 168].
İsfəhan:
Düz ey mütrib, rübabü cəngini rast; //
İraqü İsfəhan ilə
Nəvadə [5. S. 21].
Xötən //
Xütən – Çində bir vilayətin adı (bura öz ahuları ilə
məşhurdur): Xətay ilən Xötən mülki şaha fəth oldu Çin belə; // Ki, məclis
nafeyi-müşkin sərasər müşki-ənbərdir [8. S. 89];
Nafeyi-
müşki-Xütən gərçi
müəttərdir, vəli; //
Ey sənəm, ol xali-ənbərbarın ondan yaxşıdır [9. S. 133);
Ol
ahayi-Xütən gedəli xəlqi dalaram; //
Məndən həzər ki, bir səki-divanəyəm
yenə [6. S. 95].
Göründüyü kimi, coğrafi ad ona məxsus keyfiyyətlə bağlı (müşk) təyini
söz birləşməsi tərkibində müqayisə məqsədilə işlənmişdir.
Kəşmir – Hindistanda vilayət:
Vətəndən, ey diriğa kim, məni avarə
qıldılar; //
Siyəh çeşmani-Kəşmiri güləndamani-Qıpçaqi [6. S. 112]. Kişvəri
də Kəşmir toponimindən birləşmə tərkibində müqayisə məqamında istifadə
etmişdir.
Qərən – Yəmən ölkəsinin kəndi: Şah Xətayim İmam Cəfər müxbiri;
// Haqqın yaranıdır Veysül-Qərəni [8. S. 310); Sinəmi qarşu tutaram, kuyinə
ol dilbərin; //
Sağınuram dəmbədəm Veysi-Qərindən bu gəlür [9. S. 86].
Nəcəf – İraqda Fərat çayının sağ sahil hissəsindədir, Əlinin qəbri olan
yer, adı «Məşhəd Əli», müsəlmanların müqəddəs şəhərlərindən biri və ziyarət
yeridir. Xətai bir qəzəlində bu şəhərin adını ali məkan kimi çəkir: Şah eşiqinə
səcdə qılıbdır bu Xətai; // Bəhri-Nəcəfə irdimü şəhvarə yoluxdum [9. S. 264].
Həbibi isə imam Əlinin məscid məqbərəsinin bəzəklərində kaşı (parlaq naxış)
və zərdən istifadə olunduğu üçün şeirində dürri-Nəcəf təşbihini işlətmişdir:
Dürri-Nəcəf həvadən asılmış qulağına [5. S. 51].
Səmərqənd: Xosrovi-Təbrizdən çün bolmadı kamım rəva; // Eyb imas
gər meyli-türkani-Səmərqənd eyləyim [6. S. 64].
Şam – orta əsrlər şərq ədəbiyyatında Dəməşq şəhərinin adı: Çindən ya-
zılıb Xətayə namə; // Gəh Rumdən elçi getdi Şamə [11. S. 233]; Çün sərvəri –
Çin irişdi Şamə; // Xətmində mükəmməl oldu namə [11. S. 354].
12
Şiraz – İranın cənubi-qərbində şəhər. X–XI əsrlərdə Büveyhilər
dövlətinin XVIII əsrin ikinci yarısında İranın paytaxtı idi: Şiraz şəhi mənəm,
ləbim xəmr; //
Bağdad məhi mənəm, ləbim səmr [11. S. 277];
Mərhəba ey
dilbəri-
Şirazü şuxi-mülki Çin! // Söylədi hər kim səni gördisə: «Allah əkbəri!»
[9. S. 356].
Şirvan – Azərbaycanın tarixi-etnoqrafik zonalarından birini təşkil edir:
ərazisində çoxlu qayaüstü təsvir aşkar edilmişdir: Oxurlar onu ki, bəhr ilə
bərdə; //
Əraqü, Şamü, həm Şirvan içində [8. S. 343];
Şirvan xəlayiqi xamu
Təbrizə daşına; //
Mülki-əcəm sorar ki, qiyamət xaçan qopar [8. S. 82].
Təbriz – qədim Azərbaycan şəhərlərindən biri. Hazırda Cənubi Azər-
baycan şəhəridir: Təbrizdə çox sərvqəd, lalərüx, əmma; // Mən sevdügüm ol səbzxət,
al qəbadur [6. S. 13];
Nə qonar könlüm quşuvü nə uçar Təbrizdən; //
Xansı birin
söyləyim, ah ancə dərdim var mənim [6. S. 137];
Sərbəsər bir tareyi-muyin
bəhasıdır sənin; //
Mülki-Təbrizü Ciğatayü Xorasanü Xocənd [9. S. 72].
Nümunələr əsasında deyə bilərik ki, toponimlərin əksəriyyəti müqayisə
bənzətmə (təşbih), birləşmə tərkibində epitet, metafora, metonimiya kimi
işlənmişdir, üslubi-poetik funksiyaya malikdir.
Kosmonimlər
«Bədii ədəbiyyatda xüsusi adlardan – onomastik vahidlərdən müxtəlif
üslubi məqsədlərlə istifadə olunur. Hələ çox qədim dövrlərdə yaranmış nağıl, das-
tan, bayatı və xalq ədəbiyyatının başqa nümunələrində şəxs, yer, planet adları və
s. onomastik vahidlər ya real, ya da əfsanəvi planda işlənmişdir» [15. S. 198].
Klassik Azərbaycan ədəbi dilində, o cümlədən XV–XVI əsr poeziya-
sında kosmonimlərdən şairlər əsasən poetik məqsədlərlə istifadə etmişlər və
bu poeziya göy cismlərinin adlarını bildirən sözlər əsasında yaranmış təşbih-
lər, epitetlər, metaforalar ilə çox zəngindir.
Göy – yer üzünün üzərində mavi bir qübbə kimi görünən fəza, boşluq,
bütün kosmonimlər bu fəzada yerləşir [16. S. 190]. Qədim və orta əsr türk
abidələrindən başlayaraq bütün yazılı mənbələrdə göy və göy cismləri
adlarına təsadüf edilir. Klassik dildə göy sözünün asiman, ərş, fələk
sinonimləri vardır və bunlardan dövrün şairləri müxtəlif üslubi məqsədlərlə
gen-bol istifadə etmişlər: Ey pəri hüsnünə insan necə heyran olmasın;
// Gögdə sərkərdan olubdur, ol məhi-taban dəxi [9. S. 371]; Gögdəki mahin