5
Dövlət, qitə, respublika adları bildirən xoronimlər
Tədqiq etdiyimiz dövrün ədəbi dilində işlənmiş xoronimlərin çoxusu
Şərqin bir sıra məşhur şəhərlərinin adlarından ibarətdir, əksərən poetik
məqsədlərlə istifadə olunmuşdur.
Babil (Babilistan).
Babil sözünün hərfi mənası ‘Allahın qapısı’.
Mesopotamiyanın şimalında Fərat çayı sahilində qədim ölkə: Göz gördügüncə
könlüm olur hüsnü maili; //
Eylər dəli bu şivə ilə neçə aqılı; //
Sehr eyləmiş
yüzündə cahi-Babili; //
Bənd etmiş anda bir neçə sahibnəzər dili [5. S. 52].
Cahi-Babil dini əsatirə görə, Babildə Harut və Marut adlı iki mələkin həbs
olunduğu quyu. Həbibi də cahi-Babili yada salmaqla gözəlin işvəsinin,
nazının ən ağıllı insanı da dəli etməsinə işarə etmiş, hətta mələklər də insanın
gözəlliyi qarşısında aciz olub Babildə bir quyuda qiyamətə kimi ayaqlarından
asılı qalmalı olmuşlar. Kişvəri də bu addan təxminən eyni məqsədlə təşbih
kimi istifadə etmişdir: Xəstə canlar dopdoludur hicr ilə pabənd olub; // Cahi-
simini zənəxdanın cəhi-Babil kimi [6. S. 112]. Şair gözəlin ağ, saf zənəxdanını
(çənəsini) cəhi-Babilə bənzətmişdir.
Çin,
Çinü Maçin. Bu onomastik vahid tək və birləşmə şəklində,
Rumi xoronimi ilə yanaşı müxtəlif üslubi rənglərdə işlənmişdir.
Ümumiyyətlə klassiklərimizin dilində saç, zülflə bağlı Çin, gözün, qaşın,
saçın qaralığı, xal təsvir olunarkən hindu sözündən çox istifadə olunur.
Çünki çinlilər saçları, hindular isə xalları ilə məşhurdurlar. Füzulinin
sənətkarlığından bəhs edən Mir Cəlal Paşayev yazır: «Klassik ədəbiyyatda
çinlilər saçları ilə, hindlilər isə xalları ilə məşhur olduğundan şair həmişə
zülf ilə çin, xal ilə hindu sözünü birgə işlədir: Bir pəri zülfün tutub
xalından alsan kami-dil; // Tut ki, Çin mülkünü tutdun, hinddən aldın
xərac» [7. S. 107]; Şəha, ol zülfi-müşkinin nə ziba çini-pürçindir; // Ki, hər
bir tari ol zülfin bəhayi-Çinü-Maçindir [8. S. 54]; Bir pəri peykərin
gördüm, can fəda qıldım ona; // Eylə nazikdir ki, qılmış Çinü Maçin
üstünə [9. S. 341]; Çin elindən çin səhər çün şol büti-ziba gəlür; // K ayü
gündən ruxlarının pərtövi-ziba gəlür [5. S. 45]; Neçələr talib olubdur bu
hüma kölgəsinə; // Çin elindən seyr edərkən bulduq ol humayi biz [9. S.
195]; Çin cərisi sanasan kim, dutdu Rum iqlimini; // Ta yüzün girdinə
düşdü zülfi-müşki-ənbəri [8. S. 176];
Ey Xətai, zülfi tək arındı yüzdən
Zəngbar; //
Dilbəri-Çinü Xötən, xubi-Xəta qaldı mana [9. S. 32];
Ənbəri-
sara saçından oldu xak; //
Nafeyi-Çin neçəsi bula rəvac [5. S. 49];
Xuşə-
xuşə sünbüli-səhrayi-Çindür saçları; //
Dəstə-dəstə laleyi-cənnət üzaridür
6
anun [6. S. 44]; Sünbüli-səhrayi-naz aşuftə saçınğa fəda; // Nafeyi-ahuyi-
Çin çeşmi-ğəzalın sədqəsi [6. S. 114].
Nümunələrdən göründüyü kimi, Çin toponimi olan misralarda saç, zülf,
kakıl,
nafəyi-Çin,
müşk sözləri müxtəlif üslubi rənglərdə, təşbihlər kimi geniş
işlənmişdir. Saçı sünbül salxımına bənzədən Kişvəri onu da səhrayi-Çinlə
bağlayır. Böyük, qədim Çin ölkəsi ətri, ipəyi, təsviri sənəti ilə məşhurdur.
Odur ki, klassiklərimiz Çin toponiminə poetik məqsədlər üçün çox müraciət
etmişlər və gözəl təşbihlər yaratmışlar. Cahanşah Həqiqi gözəlin surətinə ilahi
tərəfindən çəkilmiş gözəlliyi Çin naqqaşlarının belə çəkə bilmədiyini
mübaliğə ilə çox gözəl ifadə edə bilmişdir: Əvvəl qələm ki, qudrəti çəkmiş
cəmalına; // Nəqqaşi-Çində böylə müsəvvər nə yerdə var? [10. S. 20].
İraq – ölkə adı. Xətainin bir qəzəlində rast gəlinir, həm də bu qəzəldə
bir neçə ölkə və şəhər adları sadalanmışdır: Xətavu Misr ilən Çinü Xorasan;
// İraqü Fərs, həm Kirman anundır [8. S. 65].
Başqa ölkə adlarına nisbətən İran xoronimi az işlənmişdir: Çün hüsn
iləyəm şəhi-Xorasan; //
Həm Xosrovi-mülkü təxti-İran [11. S. 277].
Xətai İran ölkəsinin adını etnonimlə (fars) də ifadə etmişdir: Xətavü
Misr ilən Çinü Xorasan; //
Əraqü Fars həm Kirman onundur [9. S. 115].
Başqa bir qəzəlində İran toponimi əvəzinə mülki-Əcəm işlədir: Şirvan xəlayiqi
xamu Təbrizə daşına; //
Mülki Əcəm sorar ki, qiyamət xaçan qopar? [8. S. 82].
Kişvəri isə İran ölkəsini bildirmək üçün Key antroponimindən istifadə
edir: Kişvəri eşqində öldisə, nə ğəm, şahi-Key; // Yox əcəb Fərhad əgər can versə
Şirin üstünə [6. S. 93]; Məskənim meyxanəvü başımdadur cami-şərab; // Sahibi-
taci-Keyü təxti-Firidunəm yenə [6. S. 97]. Key sözü Kəyan hökmdarlarının
adlarının əvvəlinə artırılan ‘kahin’, ‘padşah’, ‘hökmdar’ mənasındadır. Keyqubad
İranın yarım əfsanəvi hökmdarı, Kəyanilər sülaləsinin banisi [2. S. 314].
Hindistan: Səri-zülfi-ləlini gördüm; // Təmami Türk, Hindistan
onundur [9. S. 115]. Xətai Hindistan əvəzinə Hind eli, hindu etnonimindən də
istifadə etmişdir: Bu Xətai yüzüni ta gördü ey xubi-Xötən; // Ol Xətavü Hind
elində padşah olmuşdurur [8. S. 63];
Sərvəri Hindudur ol kim, düşdü Rum
iqliminə; //
Ol siyəh xalın ki, düşmüş ruyi-xəndan üstünə [9. S. 323].
Misr. Şairlərin tez-tez müraciət etdikləri
Misr əsasən Yusiflə bağlı
müqəddəs bir məkan kimi qələmə alınmışdır: Gər Əzizi-Misri-eşq olmaq
dilərsən, ey könül; //
Yusifi-Misri kimi zindanə xoş gəlmək gərək [9. S. 203];
Çıxaran Yusifi cahi-bəladən; //
Misir təxtində sultan eyləyən şah [8. S. 160];