N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ 8 dil tarixi, areal dilçilik, struktur dilçilik, dilç- ilik coğrafiyası, dialektologiya, etnoqrafiya, tarix, paleontologiya, tipoloji dilçilik faktla- rından geniş istifadə olunmuşdur. Monoqra- fiyada dil izoqlosları, dil paralellikləri məsələ- lərinə də toxunulmuşdur. Bir sözlə, bu mono- qrafiya universal mahiyyətli unikal bir əsərdir. Azərbaycan dilçiliyində morfonologiyanın inkişafı Aydın Məmmədov və F.Cəlilovun adı ilə bağlıdır. Morfonologiya dilçiliyin nisbətən çətin sahələrindən olan eksperimental fonetika ilə sıx əlaqəli bir sahədir. A.Məmmədovun bu fundamental monoqrafiyasında məhz türk dillə- rinin eksperimental fonetikası öz əksini tapmış- dır. Səs keçidlərinin, səs əvəzlənmələrinin mahiy- yətini açan morfonologiyada söz köklərinin fo- nosemantik parçalanması da izah olunur. Əsərdə statistik metoddan geniş istifadə olunmuşdur. Mübaliğəsiz qeyd edirik ki, A.Məmmədovun hə- min əsəri bir sıra məziyyətlərinə görə, A.M.Şer- bakın yazdığı «Türk dillərinin müqayisəli fone- tikası» əsərindən daha səviyyəli, daha üstün əsər- dir. Baxmayaraq ki, müəllif təvazökarlıq göstərə- rək, monoqrafiyanın əvvəlində qeyd edir ki, onun araşdırması A.M.Şerbakın tədqiqatından ona görə fərqlənir ki, A.M.Şerbakın araşdırmasında türk dillərinin bütün səs sistemi ehtiva olunmuşdur, ancaq onun əsərində isə yalnız türk dillərində sa- mitlərdə fonoloji və morfonoloji əvəzlənmələrin bəzi konkret məsələləri araşdırılır [5. S.4]. Ümumiyyətlə, fenomenal bilik və bacarı- ğa, istedada malik olan A.Məmmədovun dilçi- lik araşdırmaları bir neçə aspektdən ibarətdir: 1. Türk dillərinin 5 minillik tarixi olan şumer dili ilə leksik-semantik, fonoloji bağlılı- ğı. Bu əlaqələrin elmi şərhi. Həmin əlaqələrin bir çox dilçilərdən fərqli olaraq, dil kontaktla- rının (təmaslarının) nəticəsi kimi deyil, genetik birliyin əlaməti kimi təqdim olunması; 2. Türk fonologiyası və morfonologiya- sının əsas problemlərinin orijinal elmi şərhi: a) türk dillərinin samitlər sistemi. Anlaut problemi, kar-cingiltili samit oppozisiyası və kombinator hadisələrin özünəməxsus izahı; b) etimologiyada morfonoloji hadisələr- dən yararlanma; c) türk dillərində müqayisəli-tarixi isti- qamətdə kombinator hadisələrin izahı; Assi- milyasiya, səs reduksiyasının, səs protetikliyi- nin tarixi aspektdə şərh olunması; d) türk dillərində farinqal saitlərin mən- şəyinin izahı; e) ilkin uzanma faktlarının tədqiqi; ə) spontan və nizamlı səs keçidlərinin sə- bəblərinin açıqlanması; f) türk dillərində vurğunun spesifik ma- hiyyətinin, funksiyasının müqayisəli-tarixi as- pektdə izahı. Aydın Məmmədov Azərbaycan dilçili- yində və türkologiyada öz baxış bucağı olan, öz üslubu, spesifik tərzi olan alim idi. A.Məm- mədovun dilçilik araşdırmalarını dərk etmək üçün türk dillərindəki fonoloji, morfonoloji proseslərin mahiyyətini başa düşmək, dil uni- versaliyalarının məğzini anlamaq lazımdır. O, Azərbaycan dilçiliyində dil araşdırmalarına məhdud arealda deyil, dünya dilləri müstəvi- sində yanaşan ilk tədqiqatçıdır. Onun tədqiqa- tında türk söz kökünün anlautu, kar-cingiltili samit oppozisiyası, ilk vurğu, ilkin uzanma məsələləri, kombinator hadisələrin mahiyyəti, reduksiya, assimilyasiya problemləri çox ətraf- lı təhlil olunmuşdur. A.Məmmədovun təkrarolunmaz üslubu var idi. O, türkologiyadakı müxtəlif problem- lərə özünəməxsus tərzdə şərh verirdi. Məsələn, o, A.M.Şerbakın və bəzi digər türkoloqların türk sözünün kar anlautla başlanması haq- qındakı ideyalarını tənqid edirdi (şumer dilinin materialları əsasında). O sübut edirdi ki, yeni şumer dilində həm kar, həm də cingiltili samit- lərin olması həmin ideyanın əsassızlığını gös- tərir. Ancaq qədim şumer dilində isə kar baş- lanğıc olmuşdur. Yeni şumer dilində kar-cingil- tili samit diferensiallaşması sonradan yaranmış- dır. Həmin fakt da sübut edir ki, türk dillərinin ilkin mərhələsində söz başında kar-cingiltili samit oppozisiyası sonrakı hadisədir. AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏRİ PROBLEMİ 9 Qədim türk dillərində ilkin vurğunun musiqili və yaxud ekspirator vurğu olması haqqında da fikirlər mövcuddur [5. S.90]. Tür- kologiyada N.Hacıyeva və digərləri monosilla- bizmə əsaslanaraq, ilkin söz kökündə ekspira- tor vurğunun olması fikrini müdafiə edirdilər. Musiqili vurğu məna fərqi yaratmağa xidmət edən prosodik vasitədir. Ancaq həmin vurğu çoxhecalı köklərin semantik diferensiallaşma- sını təmin edir. Alimin araşdırmalarından bir daha bəlli olur ki, dilin ilkin mərhələsində şə- kilçilərin hələ yaranmadığı dönəmlərdə poli- sintetik formalar, supraseqment elementlər, yəni səs tonu, vurğu daha aktiv olmuş, amorf söz kökləri üçün sinkretiklik-amorfluq çox səciyyəvi olmuşdur. Vaxtilə A.Məmmədov fonoloji araşdırma- ların timsalında yazırdı ki, türkoloji tədqiqat- larda türk dillərinin və onlarla kontaktda olan dillərin materialları bəs etmədikdə tipologiya kö- məyə gəlir [5. S.4]. A.Məmmədovun araşdırma- ları göstərir ki, dilə universal yanaşmaq lazımdır, tipoloji müqayisə və tipoloji analogiyadan, mü- qayisəli-tarixi metoddan düzgün bəhrələnmək lazımdır. O yazırdı ki, türk söz kökündə labial anlautun inkişafı daxili və xarici faktorların təsiri ilə bağlıdır ki, burada da əsas faktor daxilidir [5. S.66]. Türkoloq qeyd edir ki, türk labial anlautu Ramstedt–Pellio qanunu ilə çox zəif izah olunur. Həmin qanuna görə, tarixən türk söz köklərinin anlautunda bir çox samitlər reduksi- yaya uğramışdır. O, bu məsələdə səs allofonları- nın tarixi dəyişmələrinin öyrənilməsinin xüsusi önəmini diqqətə çatdırır [5. S.60]. Bu əsərdə A.Məmmədov Azərbaycan dil- çiliyində ilk dəfə olaraq nostratik dil material- larına müraciət etmişdir. Vaxtilə A.Şerbak, K.Musayev, B.Serebrennikov tərəfindən kəskin tənqid olunan nostratik konsepsiyadan A.Məm- mədov məharətlə istifadə etmiş və bununla da, həmin konsepsiyanı qəbul etdiyini göstərmişdir. A.Məmmədov məhz Azərbaycan dilçili- yində dil faktlarının geniş spektrdə müqayisə əsasında düzgün elmi nəticəyə gəlmək meto- dikasının banisidir. Onun yaradıcılığında türk dillərinin konsonant sistemi hətta türk dilləri ilə qohumluğu olmayan dillərdəki analoji və fərqli fonoloji, morfonoloji proseslər əsasında şərh edilmişdir. Yəni alim sübut edirdi ki, dilçi üçün dil sərhədi olmamalıdır. Müqayisə zən- gin dil faktlarını əhatə etməlidir. A.Məmmə- dov Azərbaycan dilinin qədim laylarının, ən azı, üç-dörd min il bundan əvvəllərə aid olma- sı fikrini irəli sürmüşdü. Əsərdə türk dillərində samit dəyişmələrinin müqayisəli-tarixi və tarixi-tipoloji problemləri şərh olunmuşdur. İlkin söz köklərində heca tonlarının mənafərq- ləndirici funksiya daşıması məsələləri dəqiq izah olunmuşdur [5. S.111]. Alimin tədqiqatın- da türk söz kökünün ilkin amorfluğu, sinkre- tikliyi məsələləri də zəngin dil materialları, faktları ilə çox ətraflı şərh olunmuşdur. A.Məmmədov türk dillərində ilkin sözlə- rin bərpasının nəzəri məsələlərindən danışar- kən şumer-türk leksik paralelliklərindən bəhrə- lənməyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını qeyd et- mişdir [3. S.5–21]. Halbuki həm dünya dilçili- yində, həm də türkologiyada şumer-türk bağlı- lığına hələ də skeptik yanaşanlar var. Vaxtilə A.Məmmədov söz köklərində morfonoloji də- yişmələrdən bəhs edərkən, türk söz köklərini qədim şumer, akkad, Elam dillərinin material- ları əsasında izah edirdi [5. S.107]. A.Məmmə- dov türk dillərinin ilkin dövründə polisintetik formaların olmasını, İ.Dyakonova istinadən qə- dim şumer dilində də musiqili vurğunun ton- larla söz köklərinin monoton olmasını, sadəcə bu vurğu ilə fərqləndiyini göstərirdi [5. S.105]. O, ikihecalı C + V + C + C və V + C + C tipli söz köklərini daha qədim hesab edir, yəni dart, ürk, arx sözlərinin arxaik formalarını ikihecalı olmasını elmi cəhətdən əsaslandırır. Yəni bu tipli köklərdə səs reduksiyası nəticəsi olaraq onların sonradan formalaşdığını sübut edir. A.Məmmədov sübut edirdi ki, əksər türk dillərində anlautda samitlərin tədricən cingilti- ləşməsi küylü samitlərin sonorlaşması və spi- rantlaşması ilə sıx bağlıdır [5. S.61]. Yəni türk Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|