N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
AYDIN MƏMMƏDOV – YENİ TƏNQİDÇİ TİPİ KİMİ, YAXUD GERÇƏYİN NAĞILI… 21 birinci demək istədiyim bu oldu: – Eşidirsən- mi, Aydın? Heç olmasa, indi sakitləşdinmi? Sən elə bir ağrı qoyub getdin ki, bizim üçün səndən sonra artıq kiminləsə sənin barəndə da- nışmaq, səni xatırlamaq çətin olacaq. Həmi- şəlik çətin olacaq. Bizim üçün, yəni birinci növbədə sənin dostların üçün. Vəzifə və rütbə- sindən, adından və mövqeyindən asılı olmadan bu yaxınadək kiminlə ki, iki-üç kəlmə kəs- dinsə, artıq o adam özündən xəbərsiz ən azı hörmətini saxlayan yaxın adamına çevrilirdi. Biz isə sənin dostların idik. Və biz səni sevir- dik. Sənə münasibətimiz nə xalq deputatına, nə ictimai xadimə, nə də siyasət adamına olan münasibət üzərində qurulurdu. Biz səni, sa- dəcə, Aydın kimi sevirdik. Mənim üçün, Azər Mustafazadə üçün, Natiq Səfərov üçün, Ramiz Rövşən üçün, Vidadi üçün, Vaqif Bayatlı, İsmayıl Məmmədov və Zakir Fəxri üçün sən ancaq və ancaq Aydın idin. İntiqam üçün, Rəşad üçün, Aqil üçün, ancaq və ancaq Aydın idin. Hamımız da elə bilirdik ki, səni bizdən yaxşı tanıyan yoxdur. Tanıyan bəlkə də var idi, amma sevən… çətin ağlım kəsir» [13]. Tənqidçi Aydının ədəbi tənqidinin bir cəhəti də, nümunəvidir, bu da onun tənqidinin if- ratçılıqdan, subyektivlikdən, açıq, məqsədli ten- densiyadan uzaq olmasıdır. Əfsus ki, bunlardan «uzaq olmamaq» məhz müasir, indiki tənqidimi- zin ən böyük qüsuruna, naqis cəhətinə, real sapın- tısına çevrilibdir... İndiki tənqidimizdə tərifnamə- lər, resenziya-difiramblar, komplimentçilik peşə- kar, həqiqi elmi-nəzəri tənqidi üstələməkdədir... Aydın hələ, öz zamanında, 70–80-ci illərdə bu «üstələmənin» qənşərinə sipər çəkmək niyyətində idi... Lakin atalar «niyyətin hara, mənzilin ora» deməsinə baxmayaraq, Aydın bir çox niyyətinin mənzilinə yetə bilmədi... Aydının nəsr tənqidi də polemik ruhda idi və onun 60-cılarla, xüsusən də 60-cılar nəs- linin sayılan şəxsiyyəti olan Anarla debatı bəzilərinin yadındadır. Bu əsil yeni duyumlu yazıçı ilə yeni dünyagörüşlü tənqidçinin qarşı- lıqlı hörmət çərçivəsində polemik dialoqu idi. Bu mənada «Nəsrin çətin yolları, tənqidin dolanbac- ları», «Bugünkü nəsrimizin poetik mənzərəsi» məqalələrini xatırlatmaq kifayətdir. Elə bu kon- septual ədəbi icmalların sərlövhələri Aydını yeni tənqidçi tipi kimi səciyyələndirir. Nəsrin ən «poe- tik mənzərəsi» çətin, az uyuşan elementlərdəndir. Amma Aydın Məmmədov yeni təfəkkürlü bir alim, bir tənqidçi tipi kimi həmişə «çətin, az uyu- şan» elementləri görə bilir, onları tənqidçi fəhmi ilə uyuşdurur, akad. Tofiq Hacıyevin təbirincə de- sək «söylənmişlərə söylənməmişləri əlavə edir», tənqidin dolanbaclarına cəsarətlə girir, tramplin- ləri aşır, çətin yollardan keçməkdən çəkinmirdi... Bu məqalələrdə Aydın ilk dəfə idi ki, 60-cı- ların fərdi-üslubi cəhətlərini linqvistik metodla, analitik təhlillə aşkarlayır, dil və üslub problematikası istiqamətində fikrini incələyir. Burada Aydın fərdi üslub kontekstində ciddi ümumiləşdirmələr aparır, nəsrin həyat hadisə- lərini bədii-fəlsəfi bucaqdan təsvir imkanları- nın mahiyyətinə toxunur, «yeni nəsr» anlayışı- nı qəbul etməsə də (polemika burada yaranır- dı), «nəsrin yeni keyfiyyət» mərhələsinin este- tikasını güclü ədəbi məntiqilə inandırır, belə- liklə, sərf-nəzər etmədən 60–80-ci illər Azər- baycan nəsrinin əksər aparıcı nümayəndələri- nin yaradıcılığını təhlilə cəlb etməklə dövrün nəsrinin «poetik mənzərəsini» yaratmağa, nəs- rin hərəkət istiqamətini – nəsrin inkişafındakı proqressiv irəliləyişi, reqressiv geriləməni, durğunluq və çaşqınlığı, irəliyə və geriyə hərə- kəti konkret ədəbi faktların təhlili ilə müəy- yənləşdirməyə müvəffəq olur; M.Baxtinə məx- sus «polifonik roman» nəzəriyyəsini, təhlil metodunu yaradıcı-erudik tənqidçi fəhmi ilə «özünəməxsus çoxsəslilik» anlayışından istifa- də edərək Azərbaycan nəsrinin sferasında ax- tarır, bizim nəsrimizin, heç də, dünyanın apa- rıcı nəsrindən geri qalmadığına işarə edir. Aydını yeni tənqidçi tipi kimi fərqləndirən cəhətlərdən biri də, onun Anar, Elçin, Gülrux Əli- bəyova, Seyfulla Əsədullayev, Kamal Abdulla QURBAN BAYRAMOV 22 kimi ümumittifaq tənqid mühitinə çıxa bilməsi idi. Aydın SSRİ EA Dilçilik İnstitutunun aspiranturasında mükəmməl təhsil görmüşdü, rusca yaxşı yazırdı. Onun elmi və tənqidi tə- fəkkürü Moskvadakı «rus cuhudları»nın tənqi- di təfəkküründən impulslar alırdı, müsbət mə- nada beyinəqoşulmalar olurdu və o mühitdə tanınırdı. Ona görə də «Drujba narodov» təkin mötəbər jurnalda, «Literaturnaya qazeta» təkin dünyaca məşhur qəzetdə, digər elmi dərgilərdə çıxış edə bilir, o, yüksək sferaya cəsarətlə da- xil olur, Azərbaycan elmini və tənqidini o vaxtkı ümumittifaq miqyasında ləyaqətlə təm- sil edirdi, bizə nüfuz qazandırırdı. Aydın Məmmədovun tənqid yaradıcılığından danışarkən onun publisistikasından danışmamaq düz olmazdı. Aydın Məmmədov alovlu publisist, mahir natiq idi, sözün klassik mənasında, onun an- tik natiqlik istedadı var idi. Xalq yazıçısı, Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin sədri, sovet dönəmində ilk demokratik mətbuat orqanı olan «Azərbaycan» qəzetinin təsisçisi Bayram Bayramov onun bu baca- rığını yüksək qiymətləndirərək yazmışdı: «...Aydın mahir publisistdir, həm də natiqdir. Onun publisistik düşüncəsi çevikdir, problemləri vaxtında aşkarlayır, bəzən də qabaqlayır. Onun publisistik məqalələrin- də coşğun vətənpərvərlik, millilik və azadlıq ruhu var. İndiki halda Aydının publisistik məqalələrinə, xüsusən Qarabağ hadisələri ilə əlaqədar məqalələ- rinə böyük ehtiyac var. O, inandırır, adamları arxa- sınca aparmağı bacarır...» [14]. Aqil Abbas da, emosional ovqatda olsa da, haqlı yazırdı: «...Çox istərdim ki, Aydın Məmmədovun Ali Sovetin iclaslarında etdiyi çıxışların stenoqrafik mətnini çap eləsinlər. Mən onu tənqidçi kimi, alim kimi, türkoloq kimi yazılarını qoyuram bir kənara – onda gö- rərlər millətini sevən kişi necə olurmuş?» [15]. Bütün bu keyfiyyətlərlə yanaşı, Aydın Məmmədovun publisistik yaradıcılığında sosi- al duyumla fəlsəfi duyum uyarlaşdırılaraq qoşa qanada çevrilir, emosional üslubda, güclü məntiqi əsasda təqdim edilir, oxunaqlı və inan- dırıcı olur. Aydınlıq hasil olsun deyə, Aydının «Əhdi kəsilmiş atları güllələyirlər, elə deyil- mi?» publisistik məqaləsindən bir fraqmenti təqdim edirəm: «Bizə nə vəd olunub?! Biz nə istəyirik?! Bizə vəd olunan şeyin mahiyyətini, qiymətini, dəyərini özümüz üçün düzgünmü müəyyənləşdirmişik?! Və yaxud dəli kimi hay- qıra-hayqıra, qışqıra-qışqıra, bir-birimizi itələ- yə-itələyə, dümsükləyə-dümsükləyə gah ya- vaş, gah yorğa, gah da nəfəsi kəsilə-kəsilə, sü- rünə-sürünə işığına getmiş olduğumuz o arzu deyilən bir şeyin özü bizim üçün tam aydınlığı ilə bəllidirmi?! Mahiyyətini bilirikmi?! Bilirik- mi ki, bu bizim doğrudan da həyatımız boyu arzuladığımız, gözlədiyimiz o böyük arzudur, yoxsa bu da milyon-milyon arzularımız kimi bir yol dolanbacında, bir dalanda qismətimizə çıxandan sonra dişimizə vurub ayaqlarımızın altında tullayacağımız və üstündən adlayıb ke- çəcəyimiz arzulardan biridir?!» [16]. Aydın Məmmədovun «Axırıncı çörək yerim beynimdi...» publisistik essesi də fəlsə- fi-sosial məzmunu ilə heyrət doğurur və müəl- lifin tale yolunu aşkarlayır: «Bəşəri fəlakətin əks-sədası kimi törəyən fərdi əzab bəzən həmin bəşəri fəlakətdən də qüvvətli olur, onu qabaqlayır və bəşəri ahəng bərpa olunandan sonra da yaşayır və öz mövcudiyyətini ancaq və ancaq fərdi sarsıntının daşıyıcısı olan şəxsin cismani ölümü ilə sona vurur» [17]. Bu bircə cümlədə işlədilən bəşəri fəlakət, fər- di əzab, bəşəri ahəng, fərdi sarsıntı, cismani ölüm təki leksik vahidlərə diqqəti cəlb etmək istərdim. Elə bil, Aydın öz şəxsi faciəsi ilə bəşəri faciənin fəl- səfi-psixoloji, sosial məzmunda qovuşuğunun ma- hiyyətini axtarır, öncəgörüm, öncəduyum eləyir. Lakin Azərbaycanın tanınmış türkoloq-ali- mi, yeni mərhələnin yeni tənqidçisi, alovlu pub- lisist və natiqi, yeni, demokratik filoloji hərəkatın təşkilatçısı (Tərcümə Mərkəzini nəzərdə tuturam), ictimai xadim Aydın Məmmədovu «cismani ölüm» bizdən ayırsa da, mənən, böyük hərflə yazılan bir insan kimi, ziyalı-aydın kimi həmişə müasirimiz olaraq qalacaqdır. Mənə elə gəlir ki, nə qədər ki, türkologiya elmi vardır, o qədər də bu elmdə şəxsi Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|