Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 10 brahimov T. Land şaftin geokimyasi
Təbiət hadisələrinin dinamikasında fəsli və ya illik sikllərin əmələ gəlməsi ə sas amil hesab edilir. Bu sikllərin yaranmasının səbəbləri isə Yerin Günəşə görə vəziyyəti, onun forması, yer oxunun mailliyi, Günəş şüalarının yer səthinə düşmə bucağı ilə sıx bağlıdır. Baş verən bütün coğrafi proseslər isə öz növbəsində Günəş enerjisinin Yer səthində ilin fəsilləri üzrə qeyri bərabər paylanmasından asılıdır. Landşaftın fəsli strukturunu, fəaliyyətini və onun morfoloji hissələrini təyin edən proseslər yer səthinə daxil olan günəş enerjisinin miqdarından və onun dəyişmə istiqamətinin xarakterindən asılıdır. Landşaftın xarici görünüşünün dəyişməsi bütün coğrafi zonalara məxsusdur. Zonalardan birində bu əlamət aydın, digərində zəif müşahidə edilə bilər. Bəzi hallarda həmin əlamətlər temperatur geişinin üstünlüyü ilə təyin edilir. Belə ki, isti ölkələrdə əsasən atmosferin rütubətlənmə rejimi üstünlük təşkil edirsə, qütb vilayətlərində işıq rejimi böyük rol oynayır. Landşaftların xarici görünüşünün dəqiq əvəz olunduğu rayonlar mülayim qurşaqda, ekvator meşələrində aydın müşahidə olunur.
nkişaf –keyfiyyətcə bir vəziyyətdən başqasına keçməyin ən yüksək hərəkət formasıdır. nkişaf obyektlərin ilkin vəziyyətinə qayıda bilməyən, dönməyən qanunauyğun dəyişkənliyidir. Landşaftın təkamülü onun müxtəlif tipli dəyişkənliklərini səciyyələndirən ən yüksək səviyyəli anlayışlar sistemidir (fəaliyyət – dinamika- inkişaf). Landşaftın inkişafı dönməyən mütərəqqi dəyişkənliklərlə müşayət olunur və landşaftın strukturları ardıcıl olaraq biri digərini, başqasını əvəz edir. Landşaft strukturunun dəyişməsi bir qayda olaraq eyni vaxtada təsir göstərən xarici və daxili amillərlə bağlı bir kompleksin digərilə əvəz olunması formasında baş verir. Landşaftın inkişafının səbəblərinə kosmik, tektonik, antropogen- texnogen, yüksək dərəcəli təbii ərazi komplekslərinin məkamülü ilə əlaqədar olan tədrici inkişaf formaları daxildir. Daxili səbəblərə landşaftın fəaliyyəti prosesində komponentlərin qarşılıqlı təsirində müşahidə olunan bir-birinə zidd hərəkətlər aiddir. Behruz Melikov Behruz Melikov
Müşahidələr göstərir ki, landşaftın öz-özünə inkişafı nisbətən yavaş gedir. Lakin inkişafın bu forması tədricən toplanaraq landşaftın xarici amillərinin və onun morfoloji vahidlərinin differensiasiyasına səbəb olur. Belə dəyişmələrə atmosferin ümumi sirkulyasiyasını, yer qabığının qalxmasını və enməsini, okean suların transqressiya və reqressiyasını, materik buzlaqlarını və s. aid etmək olar. Xarici təsir landşaftın inkişafının normal vəziyyətini yalnız bu və ya digər istiqamətə (sürətləndirmək və ya zəiflətmək) yönəltmək deyil, bəzən onun inkişafını dayandırır, hətta landşaftı məhv edir. Belə ki, dördüncü dövrdə bir sıra landşaftı məhv edir. Belə ki, dördüncü dövrdə bir sıra landşaft tipləri, yarımtipləri və onun küllü miqdarda morfoloji hissələri materik buz örtüyünün altında qalaraq, tamamilə məhv oldu və nəticədə göstərilən komplekslərin yerində keyfiyyətcə fərqli yeni landşaft kompleksləri əmələ gəldi. Dəniz transqressiyaları nəticəsində ilkin komplekslər aradan çıxır və yenisi yaranır, daha doğrusu sualtı landşaftlara çevrilir. Öz-özünə inkişaf prosesini insanın gözü qarşısında tez-tez dəyişikliyə məruz qalan sadə coğrafi komplekslərin öyrənilməsi zamanı aydınlaşdırmaq asandır. Məsələn, göl çuxurunun genişlənməsi, çay sularının yataqdan çıxması, meşənin çöl üzərində hərəkəti, yarğanın deltanın böyüməsi və s. Bu proseslər landşaftın morfoloji quruluşunun və strukturunun dəyişməsində və onun tamamilə yenidən qurulmasında iştirak edir. Lakin bunun üçün uzun müddətli vaxt tələb olunur. Landşaft öyrənilərkən onun morfoloji strukturu təhlil edilir. Landşaft komplekslərində fasiləsiz olaraq yeni elementlər, yeni fasiyalar əmələ gəlir ki, bu köhnə komplekslər yerində yeni landşaftların yaranmasına doğru gedən dəyişiklikləri göstərir. V.B.Polınov və L.S.Berq hər bir landşaftda müxtəlif yaşlı elementlərin olduğunu diqqətlə öyrənməyi məsləhət görürlər. Landşaftın genezisi, onun meydana gəlməsinə və müasir dinamik vəziyyətin yaranmasına səbəb olan proseslərin cəmidir. Landşaftın törəməsi adətən onda ə mələ gətirən əsas amillərlə əlaqədar olub, bir landşaftın digərilə əvəz olunmasına şə rait yaradır. Müasir landşaftların yaranması və əmələ gəlməsi paleocoğrafi, arxeoloji və tarixi metodların köməyi, morfoloji strukturların və proseslərin Behruz Melikov Behruz Melikov
təhlililə müəyyən edilir. Ona görə də, tədqiqatlar arasındakı müddətin uzunluğu elə olmalıdır ki, müasir landşaftların strukturunu və xüsusiyyətlərini yaradan prosesləri və onların nəticələrini aydınlaşdırmağa imkan verə bilsin.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 10 brahimov T. Landşaftin geokimyasi Orqanizmlərlə coğrafi şərait arasında mövcud olan qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı asılılıq haqqında V. .Vernadskinin ideyaları, onların geokimyəvi qarşılıqlı əlaqəsi B.B.Polınovun sonralar yaratdığı inkişaf və coğrafi şərh təliminin əsasını qoydu. B.B.Polınova görə, landşaftın geokimyası-yer səthinin kimyəvi elementlərinin miqrasiya xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən sahəsidir. Burada təbii amillər və proseslər bir-birilə kompleks şəkildə qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı asılılıq şəraitində yerləşir. Suayrıcılar, yamaclar, dərələr, sututarlar yer səthinin bir-birindən ayrı düşmüş, əlaqəsi olmayan sahəsi deyil, kimyəvi elementlərin miqrasiya proseslərini və əlaqəsini birləşdirən, öz aralarında qarşılıqlı əlaqəyə malik bütöv hissəsidir – landşaft vahididir. Landşaftın geokimyası landşaftşünaslığın V.V.Polınov tərəfindən işlənmiş və ə saslandırılmış elmi istiqamətlərindən biridir. Onun məqsədi landşaft sistemlərinin xassələrini, onların fəaliyyət və inkişaf xüsusiyyətlərini, kimyəvi elementlərin atomlarının miqrasiyası təhlilinin köməyilə öyrənməkdir. Geokimyəvi landşaft tədqiqatları zamanı, suda həll olunmuş kimyəvi maddələrin miqrasiya intensivliyi öyrənilir, landşaftlar daxilində həll olmuş maddələrin tərkibi, onu təşkil edən ana süxurların tərkibilə müqayisə edilir, bitkinin gül tərkibinin və torpaq örtüyünün və onların ana süxurlarla əlaqə xüsusiyyətlərinin təhlili, materialların müqayisəsi yolu ilə təbiətdə elementlərin bioloji dövranı müəyyən edilir. Hazırda geokimyəvi landşaft anlayışının sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq, texnogenez amillərinin geokimyəsi proseslərə təsiri, landşaftlar daxilində maddələr mübadiləsi, təbii və texnogen anomaliyanın yaranma proseslərinin öyrənilməsinə olan tələbi artır. Geokimyəvi landşaft nöqteyi-nəzərdən təbii ərazi kompleksləri sistemi strukturunun və onlarfn fəaliyyətinin təhlili M.A.Qlazovskayaya (1972, 1976) «texnobiogeomax» anlayışını irəli sürməyə imkan vermişdi. Bu anlayışda geokimyəvi proseslərin öz-özünə tənzimlənməsi və öz-özünə təmizlənməsi Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|