Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəzərə alınması məsləhətdirsə, onda onların təsnifat pilləsinin ən kiçik vahidlərinin ayrılması üçün əsas hesab etmək lazımdır. 3.Növlərin fərqləndirilməsində bölünən qruplar bir-birindən ayrı olmaqla təsnif edilən obyektin heç birini iki qrupa daxil etmək olmaz. Landşaftların təsnifatında tətbiq edilən qanun çox dəqiq olmalı, iki mənalı anlayışdan imtina edilməli, eyni landşaft növü kimi müxtəlif cinsə aid edilməməlidir. 4.Təsnifatlarda məntiqi cəhətcə xoşa gəlməyən, istənilməyən pillələrin ayrılması məqsədəuyğun deyil. Məntiqi qanunauyğunluq pozularsa, təsnifat özünün əhəmiyyətini, mahiyyətini itirə bilər. Məsələn, əgər təsnifatın dörd pilləli olması qərara alınmışsa, onda həmin prinsipdən imtina etmək olmaz. Müəyyən hallarda isə komplekslərin əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, onu dörd və ya üç pilləli düzmək də məsləhət görülmür. Təsnifatlar sırasında nəzəri və təcrübi cəhətdən ən əhəmiyyətlisi landşaftların təsnifatıdır. Bu məsələyə F.N.Milkov, A.Q. saçenko, V.A.Nikolayev, N.A.Qvozdetski, N.A.Solnsev və başqalarının bir çox tədqiqatları həsr olunmuşdur. ndiyədək tədqiqatçılar arasında landşaftşünaslığın mübahisəli məsələlərindən biri olan təsnifat barədə müəyyən razılıq əldə edilmiş və əksər landşaftşünaslar tərəfindən bu və ya digər dərəcədə bəyənilmiş əsas təsnifat vahidləri qəbul olunmuşdur. Əksəriyyət tərəfindən az-çox qəbul edilən təsnifat sisteminə şöbə, sinif, cins, növ daxil edilir. Coğrafi təbəqənin strukturunu təşkil edən sferlərin təmas və qarşılıqlı təsir tipinə görə fərqləndirilən ən böyük təsnifat kateqoriyası landşaft şöbəsidir. Həmin ə lamətə görə F.N.Milkov (1967) yer səthi, su-quru, su və b. landşaft şöbələri ayırır. Ş öbələr daxilində istilik rütubət balansının zonal fərqlənməsindən asılı olaraq landşaft sistemləri – Arktika, subarktika, mülayim, subtropik, tropik və s. ayrılır. qlimin şöbələr (sektorlar) üzrə dəyişmə xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla landşaft sistemləri yarımsistemlərə bölünür. Məsələn, boreal landşaft sistemi daxilində mülayim kontinental, kəskin kontinental landşaft yarımsistemləri ayırmaq olar. Landşaft sinfi relyefin əsas birinci dərəcəli hipsometrik səviyyələrinə (morfostrukturularına) müvafiq gəlir. Əksər alimlər bu xüsusiyyətə görə iki əsas Behruz Melikov Behruz Melikov landşaft sinfi düzənlik və dağlıq landşaftlarını fərqləndirməyi təklif edirlər. Dağ landşaftlarını fərqləndirən əsas əlamətlər mərtəbəliliyin və hündürlük qurşaqlarının olmasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dağ landşaftlarının müxtəlifliyinə komplekslərin strukturunun mürəkkəbliyinə bilavasitə dağlıq sahənin coğrafi mövqeyi, enlik və uzunluq dairələri böyük təsir göstərir. Məsələn, Qafqaz və Orta Asiya dağları, tundra və səhrada yerləşən dağlar, Uzaq şərq və Mərkəzi Asiya dağları təbii şəraitinə və landşaftın yüksəklik qurşaqlarının strukturuna görə bir- birindən ciddi fərqlənirlər. Landşaft tipləri zonal əlamətlərdən – xüsusilə istilik və temperaturun münasibətindən asılı olaraq yaranır. Bu amil yerüstü və yeraltı suların rejimini, ə sas təbii proseslərin xarakterini və inkişaf istiqamətini, fitosenozların və zoosenozların tərkibini və strukturunu tənzimləyir. Landşaft tipləri adətən fiziki- coğrafi zonalara müvafiq gəlməklə, tundra, meşə, meşə-çöl, səhra, yarımsəhra və s- dən ibarət olur. A.Q. saçenko (1965) landşaft tiplərini ən böyük təsnifat vahidi hesab edir və landşaft sinfinin tipə tabe olunduğunu göstərir. Landşaft cinslərinin yaranmasında və təsnifat sisteminin bir pilləsi kimi ayrılmasında V.A.Nikolayev (1978) relyefin genetik tiplərini, Q. .Yurenkov (1982) isə landşaft tiplərinin əyalətlilik xüsusiyyətlərini (qarışıq meşələrin şərqi avropa landşaftları, qarışıq meşələrin uzaq şərq landşaftları və s.) əsas təyinedici ölçü hesab edirlər. Landşaftın tipoloji təsnifatının ən kiçik vahidini landşaft növlərini bəzi alimlər (A.Q. saçenko, Q. .Yurenkov) ərazinin genetik xüsusiyyətlərinə görə, bəziləri isə (V.A.Nikolayev) dominant və ya fon yaradan mərzlərin strukturuna görə ayırmağı məsləhət görürlər. Landşaft növü mənşəyinə, strukturuna və morfologiyasına görə daha yaxın landşaftları birləşdirir. Bir landşaft növünün ən vacib əlaməti eyni tipli relyef və ana süxurların üstünlük təşkil etməsidir. Azərbaycan landşafşünasları landşaft növlərini mezorelyefin maillik və parçalanma dərəcəsinə, torpaq-bitki örtüyünün növ müxtəlifliyinə görə ayırırlar. Landşaftların göstərilən əsas təsnifat vahidlərindən əlavə keçid mövqe tutan vahidləri də (yarım sinif, yarımtip, yarımcins, yarımnöv və s.) mövcuddur. Behruz Melikov Behruz Melikov
Məsələn, düzənlik sinfi daxilində yüksək düzənliklərin və ovalıqların landşaft yarımsinifləri, dağlarda alçaq, orta və yüksək dağ yarımsinifləri fərqləndirilir. Azərbaycan bütövlükdə dağlıq sinfinə daxil olmaqla birinci dərəcəli morfostrukturaya görə ayrılır. Onun daxilində Kür-Araz ovalığı, Ceyrançöl- Acınohur-Qobustan arid denudasion alçaq dağlığı, Alazan-Əyriçay dərəsi və s. ikinci dərəcəli morfostruktur əlamətlərə görə yarımsinif kimi təsnifat bölgüsünə daxil olur. Mülayim qurşağın meşə landşaft tipi daxilində şimali tayqa, orta tayqa və cənubi tayqa, meşə-çöl tipində-şimali, mərkəzi və cənubi meşə çöl landşaft yarımtipləri ayrılır. Təsnifat sistemi vahidlərinin belə ayrılması faktik materialların toplanması və təhlili, onların dəqiqlik və etibarlılıq dərəcəsinin tamlığı, landşaft xəritələşməsinin miqyasından asılıdır. Təcrübə göstərir ki, xəritənin miqyası nə qədər böyük olarsa, faktik materiallar da o qədər çox və dəqiqlik artıq olacaqdır. Bu tərtib olunan xəritənin yüksək tələbata cavab verməsi üçün vacibdir. Əsas vahidlər kimi, keçid vahidlər taksonomik sistemdə dəqiq və möhkəm yer tutur və bütünlükdə təsnifat qaydasına tabe olur. Azərbaycanın ilk landşaft xəritəsi tərtib edilərkən (müəllifləri Müseyibov M.A., Kərəmov N.K., Kərimov Ş.B., Süleymanov M.Ə. miqyası 1:600 000, elmi redaktorları N.A.Qvozdetski və N.Ş.Şirinov), yüksək təsnifat vahidi kimi landşaft sinfi qəbul edilmişdir. Həmin təsnifata görə Azərbaycan ərazisi bütövlükdə iki – dağlıq və düzənlik landşaft siniflərinə bölünmüşdür. Lakin son 20-25 ildə bütün respublika ərazisində apardığımız iri, orta miqyaslı landşaft tədqiqatları və landşaft xəritələşmə işlərinin təhlili göstərir ki, dağarası, dağətəyi və dağ daxili düzənliklər, onların landşaft komplekslərinin əmələ gəlməsi genetik cəhətcə həmin düzənliklərlə təmasda olan və onları əhatə edən dağ sistemləri, onlardan daşınıb gətirilən denudasiya materiallarının toplanması ilə sıx əlaqədədır. Daha doğrusu N.A.Qvozdestkinin təbrincə desək, dağarası çökəkliklər landşaftının yaranması və differensiasiyası, onları əhatə edən dağlarla funksional qarşılıqlı əlaqə sistemindədir. F.N.Milkovun sözü ilə desək paragenetik əlaqəyə malikdir. Elə ona görə də, dağarası və dağdaxili çökəkliklərin landşaftını müstəqil düzənlik landşaft sinfi kimi ayırmaq məqsədə uyğun deyil. Onları dağlıq sinifi üzərində yarımsinif Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|