Mövzu Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin (BİM) mahiyyəti, formaları və onun dünya iqtisadiyyatında rolu və əhəmiyyəti
Yüklə 229,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Dünya təsərrüfatının mahiyyəti, xüsusiyyətləri və
ya qismən iqtisadi blokada və ya birtərəfli surətdə tətbiq olunan tədbirlər artıq nadir hal deyildir. Nəhayət, BİM-in inkişafına maliyyə və iqtisadi böhranlar da mənfi təsir göstərir.
onun inkişafında müasir meyllər
Müasir BİM-in inkişaf şərtlərindən danışarkən həmçinin dünyanın ümumi olduğunu qeyd etmək lazımdır. Müasir dünya təsərrüfatı ümumdünya quruluşunun tərkib hissəsi olmaqla bütün dünya üçün vahid olan qanun və prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərir. Digər tərəfdən, müasir dünya təsərrüfatı özünün qayda və qanunları olan müstəqil sistemdir. Bu sistemin elementləri bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmir, onlar bir-birləri ilə, həmçinin digər sistemlərin (siyasi, hüquqi, ekoloji və s.) elementləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar və asılılıq yaradırlar. BİM-in nəzəriyyəsi və praktikasını öyrənərkən tez-tez dünya təsərrüfatı anlayışından istifadə edilir. BİM-in obyektiv əsası kimi çıxış edən müasir dünya təsərrüfatı sıx qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə olan, bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarına tabe olan milli iqtisadiyyatların məcmusundan ibarət qlobal iqtisadi sistemdir. Daim inkişafda olan qlobal dünya təsərrüfatı eynicinsli olmayaraq özündə sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin milli iqtisadiyyatlarını birləşdirir. Müasir dünya təsərrüfatının əsasında bazar münasibətləri durur və buna görə də dünya təsərrüfatının liderləri kimi bazar münasibətlərinin daha çox inkişaf etdiyi ölkələr çıxış edirlər. Özündə hələ də çoxlu ziddiyyətləri və meylləri əks etdirən müasir dünya təsərrüfatının vahidliyi və dinamikliyi XX əsrin ortalarına nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə artmışdır. Müasir dünya təsərrüfatı tam olaraq bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə, beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv qanunauyğunluqlarına, istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsinə əsaslanır. Yeni minilliyin ilk illərində dünya təsərrüfat əlaqələri iqtisadi fəaliyyətin daha intensiv inkişaf edən sahəsi kimi çıxış edir.
Beləliklə dünya təsərrüfatı daim hərəkətdə olan, artan beynəlxalq əlaqələrə və mürəkkəb qarşılıqlı təsirlərə malik olan, bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarına tabe olan milli təsərrüfatların məcmusudur. Bu məcmu əsasında həddən artıq ziddiyyətli, bununla yanaşı, az və ya çox dərəcədə vahid dünya iqtisadi sistemi formalaşır. Bir tərəfdən iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi quruluşlarından asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi olan iqtisadi qanunların (məsələn, tələb və təklif qanunu) fəaliyyəti, digər tərəfdən bütün ölkələrin məhsuldar qüvvələrini inkişafa sövq edən elmi- texniki inqilabın nailiyyətləri dünya təsərrüfatının vahidliyini müəyyən edən obyektiv amillərdir. Dünya təsərrüfatında hazırda bir sıra sabit meyllər müşahidə edilməkdədir. Onların sırasına aşağıdakıları aid etmək olar:
iqtisadi artımın sabit templəri. Bütün dünya ölkələrinin orta artım templəri 1990-cı illərin əvvəlində mövcud olan 1%-dən onilliyin axırına 3%-ə qalxıb;
maliyyə bazarlarının qloballaşması və milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıqlarının artması;
əmtəələrlə beynəlxalq ticarətin öz artim tempinə görə dünya təsərrüfatı subyektlərinin daxili istehsalının artımını əhəmiyyətli dərəcədə (təxminən 1,5% səviyyəsində) üstələməsi;
xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin son onilliklərdə əmtəələrlə beynəlxalq ticarətə nisbətən 3 dəfə sürətlə artması;
təmin edilməsinin vacib və zəruri şərtinə çevrilməsi;
müasir şəraitdə əmtəələrlə və xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin ilkin mərhələdə beynəlxalq elmi-texniki əməkdaşlıqla, istehsal prosesində beynəlxalq istehsal əməkdaşlığı və kooperasiyası ilə, obyektin işə salınması mərhələsində isə texniki xidmətlərin göstərilməsi ilə tamamlanması;
cı illərdə təkcə birbaşa xarici investisiyaların artımı əmtəə ixracının artımını 3 dəfə, dünya istehsalının artımını isə 4 dəfə üstələyib);
dünya bazarında tələbatın ən çox olduğu məhsullar kimi yeni texnologiyaların çıxış etməsi və texnoloji cəhətdən yeni əmtəə və xidmətlərin ayrı-ayrı ölkələrin ixracında malik olduğu xüsusi çəkisinin artması, xüsusi struktura və funksiya mexanizminə malik dünya texnologiya bazarının yaranması;
elmtutumlu məhsullarla mübadilənin dünya ticarətində payının əhəmiyyətli dərəcədə artması;
edilməsi;
regional inteqrasiya proseslərinin daha sürətlə inkişaf etməsi. Dünya təsərrüfat əlaqələrinin coğrafi quruluşunda da müəyyən dəyişikliklər baş verməkdədir. Belə ki, dünya təsərrüfat əlaqələrinin əsas subyektləri olan sənayecə inkişaf etmiş ölkələr bir-birləri iqtisadi əlaqələri daha da dərinləşdirirlər və bu proses özünü inteqrasiya birlikləri çərçivəsində daha aydın göstərir. İnkişaf etmiş dünyanın üç mərkəzi – NAFTA, Avropa Birliyi və Yaponiya arasında qarşılıqlı fəaliyyət aktivləşir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya əmtəə, xidmət, kapital və işçi qüvvəsi bazarlarında mövqeləri getdikcə güclənir. Onlar xammal və ərzaq ixracatçılarından hazır məhsul ixracatçılarına, kapital idxal edən ölkədən yavaş-yavaş kapital ixrac edən ölkəyə çevrilirlər. Onların bəziləri injinirinq və maliyyə xidmətləri ixrac etməyə başlayırlar. Ümumilikdə müasir mərhələdə dünya təsərrüfatı sistemində aralarında sıx əlaqə mövcud olan və subyektlərin iqtisadiyyatlarına, həmçinin BİM-in formalarının özünə ziddiyyətli təsir göstərən köklü dəyişikliklər baş verir. Lakin müasir dövrün çoxsaylı ziddiyyətlərinə baxmayaraq, onun əsas cəhəti kimi qarşılıqlı mübarizə deyil, əməkdaşlığa və qarşılıqlı anlaşmaya yönəlmiş meyl çıxış edir. Vahidliyə, qarşılıqlı əlaqəliliyə, qarşılıqlı asılılığa, daha inkişaf etmiş və sosial baxımdan ədalətli dünyaya yönəlmiş ümumi hərəkəti dünya təsərrüfatında əsas meyl kimi xarakterizə etmək olar. Dünya təsərrüfatına aid olan ümumilik və vahidliklə yanaşı, onda həmçinin daxili ziddiyyətlər də mövcuddur. Bu ziddiyyətlər özünü əsasən ayrı-ayrı ölkə qrupları üzrə göstərir. Ziddiyyətlərin birinci qrupu dünya iqtisadi inkişafının 3 mərkəzi – NAFTA (ABŞ başda olmaqla), Avropa Birliyi və Asiya-Sakit okean regionu (Yaponiya başda olmaqla) Yüklə 229,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|