Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
283 
Sof  liniyalar  —  uzoq  davom  etuvchi  inbriding  natijasida  olingan  bir  xil  genotipli 
hayvonlar, o‘simliklarda esa o‘z-o‘zidan changlanish natijasida olinadi. 
Sonning tug’ma chiqishi — autosoma-dominant belgi bo‘lib, gening ekspressivligi va 
penetrantligi o‘zgaruvchan bo‘ladi va ayollarda ko‘proq uchraydi. 
Starbizm – g‘ilaylik. 
Sferofakiya – ko‘z gavharining sharsimon shaklda bo‘lishi. 
Tanlash  —  ayrim  genotiplarning  saqlanib  ko‘payishi  va  boshqalarining  esa 
eliminatsiyalanishi.  Tanlash  jadalligi  kriteriyasi  tanlash  koeffitsienti  (S)  ayrim 
genotiplarning boshqa genotiplarga nisbatan moslanuvchanligini ifodalaydi. 
Teskari transkripsiya - iRNK molekulasidan revertaza (teskari transkriptaza) fermenti 
yordamida  DNK  sintezlanishi.  Retroviruslarda  uchraydi.  Gen  injeneriyasida,  genlarni 
sintezlashda foydalaniladi. 
Telomer — xromosoma yelkasining oxirgi qismi, u uzilganda "yopishuvchi oxirgi qism" 
hosil bo‘ladi. 
Teleangioektaziya–  kapillyarlar  va  mayda  qon  tomirlarning  ba`zi  joylarda 
kengayishi. 
Telekant–  ko‘z  yorig‘i  ichki  burchaklarining  ko‘z  soqqalari  me`yorida 
joylashganida lateral siljishi. 
Terminator — transkripsiya oxirida kelib uni to‘xtatadigan nonsens kodonlar. 
Transgenoz  —  genetik  injeneriyaning  bir  usuli,  genni  vektor  (plazmida)  yordamida  bir 
genomdan ikkinchisiga ko‘chirish. 
Transduksiya  —  virus  yordamida  DNK  fragmentining  donor  bakteriyadan  retsipient 
bakteriyaga ko‘chirilishi. 
Transkripsiya  -  informatsiyaning  DNKdan  iRNKga  ko‘chirilishi.  DNK  matritsadan 
iRNK sintezlanishi. 
Translokatsiya — xromosoma aberratsiyalaridan biri, genlar joyining o‘zgarishi. 
Translyatsiya  —  informatsiyani  iRNKdan  polipyeptidga  ko‘chirish,  ribosomada  iRNK 
matritsasi asosida polipeptid sintezlanishi, nukleotidlar tilini aminokislotalar tiliga "tarjima 
qilish". 

---

 
284 
Transpozitsiya  —  gen  (genlar)ning  bitta  xromosomada  joyini  o‘zgartirishi.  Agar  joyi 
o‘zgaruvchi DNK qismi kichik bo‘lsa-insersiya, katta bo‘lsa — transpozitsiya deyiladi. 
Transformatsiya (genetik) — retsipient hujayraning irsiy apparatiga donor hujayra DNKsining 
bir qismi qo‘shilishi natijasida irsiy informatsiya o‘zgarishi. 
Trisomiya  —  genom  mutatsiyasi,  bunda  diploid  to‘plamdagi  bitta  yoki  bir  nechta 
xromosoma 2 tadan emas 3 tadan bo‘lib qoladi. 
Fenotip  —  genotipning  muhit  bilan  o‘zaro  ta`siri  natijasida  yuzaga  chiqadigan, 
organizmning hamma xususiyatlari va belgilari yig‘indisi. Fenotip organizmning hamma 
genetik informatsiyasini aks etdirmaydi, har xil muhit sharoitlarida bitta genotip har xil 
namoyon bo‘lishi mumkin (reaksiya meyori). 
Fenokopiya  —  tashqi  muhit  ta`sirida  yuzaga  chiqadigan,  genotip  o‘zgarishiga  o‘xshash 
fenotipik o‘zgarishlar. Masalan homiladorlikning ilk bosqichlarida onaning qizilcha bilan 
kasallanishi  natijasida  yuzaga  chiqadigan  chaqaloqdagi  katarakta  irsiy  kataraktaga 
o‘xshash fenokopiyadir. 
Filtr– burun pastki nuqtasidan yuqori lab qizil xoshiyasigacha bo‘lgan masofa. 
Fokomeliya  –  qo‘l-oyoq  proksimal  qismlarining  bo‘lmasligi  yoki  juda  sust 
rivojlanganligi. 
Xiazma — 1 meyoz profazasida xromosomalar ajrala boshlashida, krossingover natijasida 
hosil bo‘ladigan shakllar. 
Xromatin  —  interfaza  yadrosida  bo‘yaladigan  modda,  dezoksiribonukleoproteidning 
dispersiyalashgan holati. 
Xromosoma  —  bo‘linayotgan  yadroning  to‘q  bo‘yaluvchi  strukturasi,  interfaza 
xromatinining  spirallashishi,  o‘ralishi  natijasida  shakllangan,  kondensatsiyalashgan 
dezoksiribonukleoproteid. 
Xromomer  —  xromosomaning  kuchli  spirallashishi  natijasida  yo‘g‘onlashgan  qismi  1 
meyoz  profazasining  paxitenasida  yaxshi  ko‘rinadi.  Xromomerlarning  har  bir 
xromosomada  joylashishining  o‘ziga  xosligi  xromosomalarni  bir-biridan  ajrata  olishga 
imkon beradi. 

---

 
285 
Xromosoma pufflari — politen xromosomalarning despiralizatsiyalashgan faol qismlari. 
Ontogenez  davomida  pufflar  soni  va  joylashishi  o‘zgarib  turadi.  Bu  joylarning 
o‘zgarishi genlarning differentsial faollashishining tipik misolidir. 
Xromatida  —  interfazada  xromosoma  DNKsining  replikatsiyasi  natijasida  paydo 
bo‘ladigan  struktura.  Har  bir  xromosoma  2  ta  mutloq  bir  xil  bo‘lgan  (opa-singil) 
xromatidalarga  ega.  Gomolog  xromosomalar  esa  allellari  bilan  farqlanuvchi  (opa-
singilmas) xromatidalarga ega. Masalan, bitta xromosoma ABCD, uning gomologi esa 
abcd  allelariga  ega  bo‘ladi.  Opa-singilmas  xromatidalarning  krossingover  natijasida 
allellar tarkibi o‘zgaradi: ABcd va abCD 
Ximera  —  to‘qimalari  har  xil  kelib  chiqishiga  ega  bo‘lgan  organizmlar,  shuning  uchun 
ham  ularning  hujayralari  har  xil  genotipga  ega  (ota-ona  hujayralari  genotipiga  mos 
ravishda) bo‘ladi. 
Xardi - Vaynberg qonuni - panmiksiyali populyatsiyaning genetik barqarorligi qonuni. 
Bu  qonun  ko‘p  sonli,  migratsiya,  mutatsiyalar,  tabiiy  tanlash  ta`siri  kuzatilmaganda 
amalga  oshadi,  qonun  populyatsiyada  monogen  irsiylanuvchi  belgining  allellari  va 
genotiplari chastotasini aniqlashga imkon beradi. 
Sistron — funksiyasiga nisbatan gen sinonimi sifatida ishlatiladigan tushuncha. 
Ekzon  —  eukariotlarning  oqsil  birlamchi  strukturasini  kodlashtiruvchi  genning 
informativ qismi. 
Ekzoftalm – ko‘z yorig‘ining kengayishi bilan birga kuzatiladigan ko‘z soqqasining 
oldinga siljishi. 
Endoftalm – ko‘z soqqasining orqaga siljishi. 
Ektopiya  (ko’z  gavharining)  –  ko‘z  gavharining  shishasimon  chuqurchadan 
siljiganligi. 
Ekspressivlik  —  belgining  fenotipik  yuzaga  chiqish  darajasi,  to‘liqmas  ekspressivlik  xatar 
darajasini va kasallikning avlodda yuzaga chiqishini kamaytiradi. Bu xususiyatni prognoz 
tuzishda esda saqlash  lozim. 
Endomitoz  —  (endo-ichki,  mitoz-bo‘linish)  xromosoma  reduplikatsiyasidan  keyin 
hujayra  bo‘linmaydigan  va  yadroda  xromosomalarning  poliploid  to‘plami  hosil 
bo‘ladigan jarayon. 

---