partes orationis
terminininkalkasıdır.
M.Hüseynzadəvaxtilənitqhissələrinəbelətərifvermişdir: Müstəqil mənasına, morfoloji əlamətinə və
sintaktik roluna görə qruplaşan söz siniflərinə nitq hissələri deyilir (4, s. 16). Müasir dövr Azərbaycan
dilçiliyində nitq hissələrinə verilən tərifdə cüzi dəyişikliklər olsa da, ona yanaşma eynidir.
Y.Seyidov nitq hissələrini belə müəyyənləşdirir: Nitq hissələri dilin lüğət tərkibində olan sözlərin müəyyən
prinsiplər əsasında qruplaşdırılmasıdır (10, s. 85). K.Hacıyev yazır: Başqa türk dillərinin lüğət tərkibi kimi,
Azərbaycan türk dilinin də lüğət tərkibi müəyyən leksik-qrammatik qruplara bölünür ki, ənənəvi şəkildə
bunları nitq hissələri adlandırırlar (3, s. 9). Ə.Rəcəbli qeyd edir: <...> nitq hissələri həqiqətən də dildə hər
sinif daxilində qrammatik məna və onun formal göstəriciləri (əlamətləri) əsasında birləşən ən böyük söz
sinifləridir (9, s. 30). A.Babayev nitq hissələri barədə yazır: Ənənəvi dilçilikdə nitq hissələri adlandırılan söz
qrupları dildəki mənasına, forma və funksiyasına görə birləşirlər (1, s. 356). C.Cəfərov, N.Abdullayev
“Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası” kitabında nitq hissələrini belə müəyyənləşdirirlər: Nitq hissəsi
ümumiləşmiş qrammatik məna, morfoloji əlamət və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən söz qruplarına
deyilir (2, s. 11). B.Xəlilov nitq hissələrini belə şərh edir: Dilin lüğət tərkibindəki sözlərin müstəqil
mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə qruplara,siniflərə bölünməsinə nitq hissələri
deyilir (5, s. 145). Q.Kazımov yazır: Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik
vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir (6, s. 36).
Yuxarıda göstərilən sitatlar bir daha təsdiq edir ki, müasir dövr Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələrinə
verilən təriflər arasında cüzi fərqlər olsa da, məsələyə yanaşma eynidir.
Ümumi dilçilikdə, türkologiyada, eyni zamanda Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələri ilə bağlı
problemlərdən biri onların təsnifi məsələsidir. Nitq hissələrinin təsnifi dilçilər tərəfindən əvvəlcədən
müəyyənləşdirilən prinsiplərə əsasən aparılır. Y.Seyidov nitq hissələrinin təsnifində leksik və semantik
meyarların tətbiq edilməsinin qeyri-mümükün olmasını qeyd edir. Alim əsas meyar kimi qrammatik meyarı
irəli sürür. “Bu ad (qrammatik meyar-P.R.) altında üç prinsip nəzərdə tutulur: sözün morfoloji əlaməti, sözün
sintaktik mövqeyi, sözün qrammatik mənası. Dilçilər arasında bunlardan bu və ya digərinə üstünlük verənlər
olsa da, əksəriyyət hər üç meyarı bərabərhüquqlu hesab edirlər” (10, s. 212). K.Hacıyev: Sözlərin qrammatik
xüsusiyyətlərinə görə müəyyən qruplara-siniflərə, nitq hissələrinə bölünməsində onların ümumi kateqorial
(sinfi) mənası, morfoloji əlamətləri və sintaktik xüsusiyyətləri nəzərə alınır (3, s. 29). Ə.Rəcəbli nitq hissələri
haqqında nəzəriyyənin iki prinsipini göstərir. Birinci prinsip nitq hissələrinin kateqorial əlamətlərinin
(semantik əlamət, sözyaradıcılığı əlaməti, morfoloji əlamət və sintaktik əlamət) müəyyənləşdirilməsidir.
Alim yazır ki, nitq hissələri haqqında nəzəriyyənin ikinci prinsipi təsnifat prinsipidir. “Birinci prinsip bu və
ya digər nitq hissəsini səciyyələndirərəkən kateqorial əlamətlərin məcmuyunu nəzərə almağı tələb
edirdisə,ikinci prinsip nitq hissələrinin eynicinsli olmadığını qəbul etməyi və onların siniflərə bölünməsini
(təsnifatını) tələb edir” (9, s. 32). Ə.Rəcəbli türkologiyada, eyni zamanda Azərbaycan dilçiyində sözləri
qrammatik qruplara-nitq hissələrinə bölmək üçün üç meyarın əsas götürüldüyünü göstərir: 1. Sözün leksik-
semantik mənası; 2. Sözün morfoloji əlaməti; 3. Sözün sintaktik vəzifəsi. A.Babayev yazır ki, nitq
hissələrinin təsnifində əsas götürülən prinsip leksik, qrammatik (morfoloji) və sintaktik prinsiplərdir.
B.Xəlilov nitq hissələrinin təsnifinin leksik, morfoloji və sintaktik prinsiplər əsasasında aparıldığını qeyd
edir. Q.Kazımov nitq hissələrinin təsnifindən bəhs açarkən yazır ki, sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri
üzrə qruplaşdırılır: 1. Leksik-qrammatik mənasına görə; 2. Morfoloji əlamətinə görə; 3. Sintaktik vəzifəsinə
görə. Alim sözlərin nitq hissələri üzrə təsnifi zamanı ilk növbədə birinci prinsipin nəzərə alınmasını, lakin
bütün prinsiplərin birlikdə götürülməsini yazır. Dünya dilləri tipoloji cəhətdən eyni olmadığından onlardakı
nitq hissələrinin təsnifinə yanaşma, təsnif zamanı istifadə edilən prinsiplər eyni deyildir. M.Quliyeva “Nitq
hissələrinin təsnifi prinsipləri” adlı əsərində dünya dillərindəki nitq hissələrini təsnif etmək üçün tətbiq edilən
meyarları araşdırmışdır. Alimin fikrincə, kök dillərdəki nitqhissələrini təsnif etmək üçün ilk növbədə
sintaktik meyar nəzərə alınmalı, fonetik meyar da təsnifə əlavə edilməlidir; iltisaqi dillərdəki nitq hissələrinin
təsnifi zamanı hər şeydən əvvəl leksik-semantik meyar tətbiq olunmalıdır; flektiv dillərdə nitq hissələrinin
təsnifi zamanı leksik-semantik prinsip tətbiq edilməlidir, morfoloji və sintaktik meyarların rolu dillərin
müxtəlifliyindən asılı olaraq dəyişir; inkorporlaşan dillərdə “nitq hissələri” vahidi tam formalaşmadığı üçün
M.P.Vaqif və müasirlik
410
onun ayrılma prinsipi də tam müəyyənləşdirilməmişdir. Tədqiqatçı Azərbaycan dilindəki sözlərin ilkin
olaraq leksik-semantik mənasına görə bölünməsini qeyd edir.
Beləliklə, Azəraycan dilçiliyində nitq hissələrinin təsnifi problemini prinsiplər baxımından həll
edilmiş hesab etmək olar. Düzdür, prinsiplərin adlandırılması ilə bağlı fərqlər müşahidə olunsa da, məsələyə
yanaşma mahiyyət etibarilə eynidir. Ümumiləşdirmə apararaq Azərbaycan dilindəki nitq hissələrinin təsnifi
prinsiplərini aşağıdakı kimi göstərmək olar: 1. Leksik-qrammatik mənaya görə təsnif prinsipi; 2. Morfoloji
əlamətə görə təsnif prinsipi; 3. Sintaktik vəzifəyə görə təsnif prinsipi. Sıralanmaya görə birinci dərəcəli
əhəmiyyətli olan leksik-qrammatik mənaya görə təsnif prinsipidir. Bununla belə, hər üç prinisipin təsnif
zamanı tətbiq olunması lazımdır. Bizim fikrimizcə, bu prinsiplər əsas nitq hissələri ilə əsas olmayan
(köməkçi və xüsusi) nitq hissələrini və əsas nitq hissələrinə daxil olan söz qruplarını bir-birindən
fərqləndirməyə xidmət edir. Lakin həmin prinsiplər qeyri-əsas (köməkçi və xüsusi) nitq hissələrini bir-
birindən fərqləndirməyə kömək etmir. Bu prinsiplərə istinad edilsə, köməkçi və xüsusi nitq hissələri bir
bütöv kimi nəzərdən keçirilməlidir: onların leksik-qrammatik mənası, morfoloji əlaməti, sintaktik vəzifəsi
yoxdur, bu baxımdan bir-birindən fərqlənmirlər. Bununla belə onlar dilçilik əsərlərində fərqləndirilir,
müxtəlif qruplarda təsnif edilirsə də, köməkçi və xüsusi nitq hissələrini bir-birindən fərqləndirmək üçün
konkret prinsip göstərilmir. Bizə görə, köməkçi və xüsusi nitq hissələrini bir-birindən fərqləndirmək üçün
onların danışıqda işlədilmə funksiyaları nəzərə alınmalıdır. Təsadüfi deyildir ki, köməkçi nitq hissələrinə
funksional sözlər də deyilir.
Ədəbiyyat
1. Babayev A.M., Dilçiliyə giriş. Bakı, 2004, 504 s.
2. Cəfərov C., Abdullayev N., Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, 2004, 172.
3. Hacıyev K.B., Azərbaycan dilində xüsusi nitq hissələri. Bakı, 1999, 164 s.
4. Hüseynzadə M.H., Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2007, 280 s.
5. Xəlilov B. Ə., Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, Bakı, 2007, 280 s.
6. Kazımov Q.Ş., Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 2010, 400 s.
7. Kerimoğlu C., Genel dilbilimine giriş. Ankara, 2014, 368 s.
8. Quliyeva M.M., Nitq hissələrinin təsnifi prinsipləri, Bakı, 2012, 128 s.
9. Rəcəbli Ə.Ə., Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı, 2002, 475 s.
10. Seyidov Y.M., Əsərləri. 15 cilddə. IX cild. Bakı, 2010, 672 s.
PƏNAHOVA FİRƏNGİZ
Azərbaycan Texniki Universiteti
İSTİQAMƏT, YER, MƏKAN BİLDİRƏN SÖZ VƏ İFADƏLƏRİN LEKSİK-
SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər:
konsept, paremioloji vahid, mentalitet, koqnitiv səciyyə
Lack-conversation of listening, location, satisfactory words and expressions-sensitivity and
morphological features
In the given article we observe the reflection of “ space consept” in English paremeological system. In
this article mainly shows the semantic analys of different cofnitive signs of space consept in the proverbs.
According to the given examples clear to us that deep analysis have been done. As the result of these
analysis, is clearly seen the importance of “home” consept in English paremeological system. At the same
time has been given Azeri and Russian equivalents of paremeological units that have been used in the article.
In the result of paremeological units analys is known to us that some proverbs give historical-cultural
information about the English mentality
Keywords:
consept, paremiological units, mentality, cognitive character
Bütün dillərdə kalka olunmuş
My home is my castle
atalar sözünü yada salmaq kifayətdir ki, İngilis
dilinin paremioloji sistemində “ev” konseptinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu aydın olsun. Bu paremiya
universal səciyyə daşıyır və “ev” konseptinin əsas koqnitiv əlamətlərini sistem şəklində təqdim edir. İngilis
dilində-mövcud olan,
An Englishman ’s house is hiscastle
atalar sözünə nəzər yetirəkBurada etnosun adı
çəkilir, və beləliklə də atalar sözünün mənsubiyyəti bilinir. Digər tərəfdən, etnonimin işlənməsi ifadə olunan
M.P.Vaqif və müasirlik
411
fikirlə adresat arasında bir məsafə yaradır. Yəni etnonimsiz variant universal səciyyə daşıyır və hər bir insan
tərəfindən təbii bir hiss bildirən ifadə kimi qəbul oluna bilər, yəni ümumiyyətlə insan üçün onun evi bir
qaladır. Etnonim parcmiyaya xüsusi status verir, yəni hamı üçün yox, yalnız ingilis üçün ev qaladır.
Maraqlıdır ki, bu fərq koqnitiv səciyyə daşıyır, ingilis mentaliteti haqqında tarixi–mədəni informasiya verir.
İş orasındadır ki, digər xalqlar da istəyərdi ki, evləri qala olsun, lakin bu nə tarixən, nə də ki, müasir dövrdə
mümkün olmur. İngilislər isə bunu reallaşdıra bilmişdir.
Ingilis dilində home və house komponentləri formal baxımdan da yəni sırf rəmzi olaraq da işlənr.
Məsələn,
bring an old house on one ’s head
. Deyimin mənası “işə düşmək”, “fəlakət baş vermək” kimi izah
olunur. Əlbəttə, ilk baxışdan burada “ev” konseptinin paremioloji mənaya heç bir dəxli yoxdur. Lakin
ifadənin daha dərin təhlili konseptlə paremioloji semantika arasındakı əlaqəni üzə çıxarır. Azərbaycan
dilində buna uyğun ifadə tapmaq mümkündür. Məsələn, ev adamın başına aşır, yaxud ev adamın üstünə
gəlir. Burada insanın mənfi emosional halından söhbət gedir, lakin həmin mənfi hal törənən bədbəxtliyin
nəticəsi kimi dəyərləndirilir. Rəmzi mənaları təhlil etməli olsaq, görərik ki, “ev” konsepti burada həyatın
özünü bildirir. Yəni ev adamın başına uçursa, bu elə həyatın sonui' deməkdir. Əlbəttə, bunu hərfi də başa
düşmək olar, rəmzi də, lakin ifadənin semantikasındakı hiperbola ekspressiyanın gücünü bildirir, denotativ
baxımdan isə fəlakətin masştabını göstərməyə yönəlib.
Cast (drive yaxud hunt) somebody out house and home. Gördüyümüz kimi, burada müəyyən
tavtologiya müşahidə olunur. “Ev” mənasını bildirən iki söz, həm house, həm home sözləri işlənir. Bu cür
tavtologiya ifadənin emosional–ekspressiv gücünü artırır. Mənası “kimisə evdən, yurddan rədd etmək”dir.
Göstərilən hər iki söz rəmzi olaraq “yüksək dəyər” bildirir. Ingilis dilində name not a halter (rope) in his
house that hanged himself ifadəsi sırf paremioloji semantikaya malikdir. Bu ingilis atalar sözünün
Azərbaycan qarşılığı kimi xəstə yanında ölüm–itimdən danışmazlar paremiyasını göstərmək olar. İ.
Həmidovun lüğətində xəstə yanında ölüm–itimdən danışmazlar paremiyasının rus dili qarşılığı kimi e dome
noeeıuennoeo o eepeeke He eoeopam deyimi göstərilir (2, 193). Görüdüyümüz kimi, həmin bu rus dili atalar
sözü ingilis paremiyasına da tamamilə uyğun gəlir. Məsələn, Kuninin Lüğətində bu rus ifadəsi name not a
halter (rope) in his house that hanged himself paremiyasmm qarşılığı kimi göstərilir. Azərbaycan ifadəsində
“yanında” konsepti “ev” konseptini əvəz edir. İngilis və rus ifadələrində isə “ev" konsepti rəmzi olaraq
“insanları bildirir. “İntihar edənin evində” yəni “onun əzizlərinin yanında” deməkdir. Azərbaycan ifadəsində
diskursiv semantika güclüdür, əlbəttə, məcazi və paremıoıojı məna mövcud olmaq şərtilə. İngilis və rus
ifadələrində məcazi və implisit semantika güclü əks olunur. Belə bir fərziyyə də mümküdür ki, xəstəlik
ümumiyyətlə tez-tez rast gəlinən və adi haldır, ona görə də Azərbaycan ifadəsinin eksplisit semantikası daha
güclüdür. Əksinə, ingilis və rus atalar sözlərində intihar kimi (və konkret növü kimi) nadir hadisə əks olunur,
pafömioloji semantikanın ifadəsi üçün əsas rolu oynayır. Bu səbəbdən, fikrimizcə, ingilis və rus
paremiyalarında məcazi məna daha güclü ifadə olunur. Eyni zamanda hər üç paremiya klassik atalar sözüdür
və bu keyfiyyətdə həm hərfi, həm də məcazi məna ifadə edir.
Those who live in glass houses should not throw stones atalar sözündə “şüşə ev” obrazı diqqəti cəlb
edir. Atalar sözünün əsasını təşkil edən obraz öz qeyri-standart səciyyəsi ilə maraqlıdır. Hərfi olaraq ifadənin
mənası belədir: “şüşə evdə yaşayan daş atmanıalıdır”. İlk baxışdan “şüşə” “sınmaqla” korelasiya olunur. Ona
görə də “şüşə” “daşla” tutmur, bir yerə sığmır. Əslində isə ifadənin mənası daha-mürəkkəbdir. Şüşə evdə
yaşayanın həyatı göz qabağındadır. Burada göz qabağında olmaq əslində “qəbahətə” malik olmaq deməkdir.
Daş atmaq isə “öz şüşə evinə” yox, özgəsinə olmaz. Çünki qəbahətə malik olan özgəsinə daş atrnaz.
Mənaların kəsişən sxemlə yaranması paremiyanın semantikasını bir növ paradoksal edir. Əslində isə
paremiyanın strukturu şəffafdır. “Daşı qaldırarsan atasan, öz şüşədən olan evin sınar”. Burada “ev” konsepti
rəmzi olaraq “insanın özün”, “insanın qəlbin” bildirir. Fiziki məkan ruhi məkanı bildirir. “Ev” məkanının
aliliyi haqqında təsəvvür All is soon ready in an orderly house paremiyasında özünü göstərir. Əslində ingilis
şüuru üçün universal seınantika olan “evin yüksəkliyi və yüksək dəyəri” “ev” konsepti ilə bağlı bütün atalar
sözlərində özünü büruzə verir. All is soon ready in an orderly house atalar sözündə “evin aliliyi” ilə bərabər
həyatda müvəffəqiyyət qazanmaq haqqında təsəvvürlər də əksini tapır. Hərfı mənası “Səliqə– səhmanlı evdə
hər şey tezliklə öz qaydasına düşər” (1, 13) kimi izah olunan bu paremiyada bir neçə aforistik mənalar üzə
çıxarıla bilər. Ən maraqlı cəhət isə evin–ailənin inkişafı və həyat problemlərini həll etməsi evin-məkanın
səliqəsi ilə üzvi şəkildə bağlanır. Yəni “səliqə–səhman” konsepti olduğu kimi və hərfi mənada başa
düşülməlidir. Söhbət ondan gedir ki, ailə üzvləri evlərini həmişə səliqəli saxlamağa öyrəniblərsə, onların
bütün problemləri vaxtı–vaxtında mütləq həll olunacaq. Xalq mentalitetinin zənginliyi və dərinliyi isə özünü
insan yaşadığı məkanın səliqəsini bilavasitə onların taleyi ilə bağlamasında göstərir. Doğrudan da bu fıkir
çox dərindir. İlk baxışdan elə gəlir ki, bu iki hadisə, yəni evin səliqəsi və həyatdakı uğurlar, heç cürə birbirilə
bağlı deyil. Əslində isə burada dərin və məntiqi əlaqə var. Evini, yaşadığı məkanı, daima səliqədə saxlayan
insanlar həyatda da hər bir problemini vaxtında və “səliqəli” həll edirlər.
By the street of ‘By and by’ one arrives at the house of ‘Never’ atalar sözünün hərfi mənası “nə vaxtsa
küçəsi ilə gedən kəs heç zaman evinə gəlib çıxar ”kimi verilə bilər. Paremioloji mənası A. Abbasovun
lüğətində “Bu günün işini sabaha qoyma/qoymazlar” kimi müəyyən edilir. Əlbəttə, burada“ 'konseptı, demək
M.P.Vaqif və müasirlik
412
olar ki, paremioloji semantikanin təskilində iştirak etmir “Küçə” konsepti kimi o da yalnız rəmzi və
assosiativ səciyyə daşıyır. Lakin, buna baxmayaraq, çox dərin implisit səviyyədə “ev” konseptinin
“dayanacaq, mahiyyət”, “quruluş”, “əldə olunan əsl mənfəə” kimi semantik göstəriciləri büruzə edir. A.
Abbasov to carry coals to Newcastle ifadəsin də Lüğətində verir (1, 51). Fikrimizcə, bu ifadə paremiya deyil.
Bunun bir neçə səbəbini göstərmək olar. Birincisi, to carry coals to Newcastle ifadəsi heç də bütöv bir fıkir
deyil. Əlbəttə, hər bir dil vahidinin əsasında fıkir görmək olar, əgər söhbət söz və ondan daha mürəkkəb
vahidlərdən gedirsə. Bizi maraqlandıran məqamda fıkir bütöv məntiqi hökmə bərabər olmalıdır. Burada isə o
yoxdur. Ikincisi, to carry coals to Newcastle ifadəsi müstəqil əhatəyə malikdir: kimsə (şəxs semantikalı isim)
Nyukasla kömür aparır. Deməli, burada frazeoloji vahidlə rastlaşırıq. Lakin to carry coals to Newcastle
frazeoloji vahidi çox asanlıqla həqiqi paremioloji vahidə çevrilə bilər. Məsələn, Nyukasla kömür aparmazlar,
bu axmaqlıqdır. Gördüyümüz kimi, burada artıq məntiqi hökm ifadə olunur, göstəriş var və beləliklə də
paremioloji semantika reallaşır. Lakin bu Nyukasla kömür aparmazlar, bu axmaqlıqdır ifadəsi Nyukasla
kömür aparır (kimsə) frazeoloji vahidinin süni (biz yaratdığımız) transformudur. Burada bir məqamı da
xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Nitqin mühiti istənilən dil vahidinin transforınunu yaratmağa imkan
verir. Bunun üçün sadəcə məntiq və məntiqi bağlantıların təbiiliyi tələb olunur. Görüdüyümüz kimi, təhlil
olunan dil hadisəsi bu cür transformun yaranmasına imkan verir. Eyni zamanda aydın olmalıdır ki, Lüğətdə
atalar sözü (yaxud zərbi–məsəl) kimi gətirilən to carry coals to Newcastle ifadəsi paremioloji vahid deyil.
Yəni uzual səciyyə daşımır və sistemə daxil deyil.
Better one house Spoiled than two. Bu ingilis paremiyası Azərbaycan dilinə “İki ailənin
bədbəxtliyindənsə birinin olması daha məsləhətdir” kimi tərcümə olunur (1, 38). Lüğətlər heç bir aforistik
mənalara toxunmur. Hərfı məna isə göz qabağındadır. İki ailəyə başçılıq edən kişinin işi həmişə çətinə düşər.
Lüğətlər verməsə də paremioloji semantika aforistik mənaların reallaşmasına təkan verir. Birincisi, iki ailəyə
(iki kişiyə) qadın da xidmət edə bilər. Daha mücərrəd məna ümumiyyətlə ikili “siyasət”lə bağlıdır. Məsələn,
rus dilində cnyra zıByx rocnon frazeoloji vahidi işlənir. Məlum olduğu kimi, ifadə İncildən gəlir və İsa
peyğəmbərin çağırışlarını əks edir. Konkret olaraq burada söhbət insanın yalnız Allaha qulluq etmək
zəruriyyətindən gedir. İnsan var-dövlət yığmaqla məşğul olursa, deməli, Allaha vaxtı qalmır. He cızyəıcume
Eozy u MaMMOHe, HuKmo He moəfcem cııyəıcumb öeyM eocnoöau. İsanın fıkri budur. Bunu nəzərə
alsaq, başa düşərik ki, Better one house spoiled than two ifadəsi İncildəkinin məna variantıdır, tipik olmayan
hadisəsidir. Beləliklə, atalar sözünün semantikası iki səviyyədə reallaşır. Birincisi konkret səciyyəiidaşıyır və
konstitueritlərin hərfi mənalarından təşkil olunur. İkincisi aforistik mənalar üzərində qurularaq geniş
semantik miqyasda reallaşır. Ümumi sxem isə “diqqətin eyni zamanda iki yerə yönəlməsi pisdir, ondansa
diqqət bir yerə yönəlsə yaxşıdır, müvəffəqiyyət ordadır”. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi məna nə qədər
mücərrəd olsa, atalar sözləri bir o qədər geniş sahədə sinonimlik tapa bilər. Məsələn, göstərilən semantik
sxem təhlil olunan paradiqmaya Azərbaycan dilindəki Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz paremiyasım da aid
etməyə imkan verir.
RƏHİMOVA NAZİLƏ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
AZERBEYCAN TÜRKCESİNDE VE İNGİLİZCEDE YABANCI SÖZLER
Açar sözlər:
leksika, milli sözlər, alınma sözlər, tələbat,dil hadisəsi
Words in Azerbaijan and English languages
Azerbaijan, which has been gradually established for the development of sovereignty, is directly
cooperating with foreign countries. International cooperation has begun to supply importance and new
quality. In front of mankind new political, economic, environmental and other global problems have been
formed. It is very important to know foreign language for common solution of problems. As the states of the
world are in contact with each other, the languages are in contact with one another. Turkish-Azerbaijani
passages are related to the approach of these language carriers, the increase and the proliferation of business
cards.
Keywords:
vocabulary, vocabulary acquisition, development, modern, contact details
Egemen gelişme yoluna kadem koymuş Azerbaycan dış ülkelerle doğrudan işbirliği yapmaktadır.
Uluslararası işbirliği önem ve yeni kalite arz etmeye başlamıştır. İnsanlığın önünde yeni, siyasi-ekonomik,
çevresel ve diğer küresel sorunlar meydana yaranmışdır.Belə sorunların ortak çözümü için yabancı dil
M.P.Vaqif və müasirlik
413
bilmek oldukça önemlidir. Dünya devletleri birbiriyle ilişkide, kontaktda olduğu gibi, diller de birbiri ile
irtibat halindedir. Her dilin dilin sözlük içeriğinin gelişimi halkın tarihsel gelişimi ile bütünleşiyor. Halkın
tarihini izlemeden sözlük içeriğindeki gelişme eğilimlerini tespit etmek mümkün değildir [5, 135].
Diğer diller gibi Azerbaycan ve İngilizce dilleri de başka dillerle ilişkide gelişir,gelişir. Modern
İngilizce de kendi gelişimi sürecinde uzun ve karmaşık bir yol kat etmiştir. İngiliz dilinin gelişme tarihi üç
aşamaya ayrılır [10, 5]:
1) Eski ingilis- V-IX yüzyıllar (449-1100 yılları) Bu dönemde alman kabileleri Britaniyanı fethetmiş,
yerli kabilelerin dilleri sıkıştırılmış aradan çıkarılmış, gelme kabilelerin - alman kabilelerinin dili hakim
konumda tutmuştur. Modern İngiliz dilinin alman dilleri grubuna dahil olması bununla izah edilir. Modern
İngilizce bazı telaffuz farkı olan kelimelere rastlanır ki, onlar Alman dilindeki anlamlarını bugün de
saklamışlar:Örneğin; bruder - brother, alt - old, winter - winter, sommer - summer vb.2) Orta İngilizce
dönemi - XII-XV yüzyıllar: Bu dönem Fransızca konuşan Normanların İngiltere'yi fethetmesiyle
karakterizedir. Bu ise İngilizce bir çok Fransız sözlerinin dilin sözlük bünyesine geçmesi ile ilgilidir.
Örneğin; ocean, social, machine, commence, chief etc.3) Yeni İngilizce - XV yüzyıldan bu güne kadar:
Görüldüğü gibi, ingilizce 1500 yılı aşkın bir süredir, mevcuttur. İngiliz dilinin gelişim aşamaların her birinde
halkın toplumsal bilinci geliştikçe, genel entelektüel seviyesi yükseldikçe, dilin sözlük içeriği de değişmiş ve
zenginleşmiştir. İngiliz dilinin gelişim aşamaların her birinde halkın toplumsal bilinci geliştikçe, genel
entelektüel seviyesi yükseldikçe, dilin sözlük içeriği de değişmiş ve zenginleşmiştir. İngiliz dilinin sözlük
içeriği ulusal sözler hesabına daha çok gelişmiş ve bugün de bu gelişme devam etmektedir. Fakat dilin
sözlük içeriğinin hem de alınmalar hesabına zenginleştiğini söylememek olmaz. Latince, Yunanca, İtalyanca,
İspanyolca, Fransızca, Almanca, Rusça, aynı zamanda doğu dillerinden geçen kelimeler hesabına da
zenginleşmiştir.
Dilin sözlük bünyesine bilim, teknoloji, ticaret, sağlık, edebiyat ve diğer alanlarla ilgili yeni kelimeler
girmiştir. Ama en önemli ilişkiler roman ve german dilleri aracılığıyla oluşturulur. XVII -XIX yüzyıllarda
İngiltere'de dış ticaret ilişkilerinin geliştirilmesi ile ilgili, dünyanın bütün dillerinden İngiliz dilinin sözlük
bünyesine çeşitli kelimeler geçmiştir. Bu sözleri, bileşikleri aşağıdaki gibi gruplamak mümkündür: 1. Latin
ve Yunan dillerinden (XVI - XVII yüzyıllar) geçen kelimeler: Latin kökenli kelimeler, özellikle edebiyat
aracılığıyla dile geçmiş, gittikçe kendi şeklini kaybetmiş ve normalleşmiştir. Animal, student, fact, picture
vb.Yunan sözleri İngiliz dilinin sözlük bünyesine XVI - XVII yüzyıllarda girmiştir. Bunlar, genellikle,
bilimsel terimler olmuştur. Örneğin, Philology, gymnastics, physics, dialogue, comedy, epizode, cosmos vb.
(11, 141).
Rönesans döneminden sonra da bilim adamları XVIII-XIX yüzyıllarda İngiliz dilinin sözlük
bünyesine geçen yüzlerce kimyasal, biyolojik, tıbbi ve teknik terimlerin tam olarak Latin ve Yunan dillerine
mensup olduğunu aydınlanmışlar (1, 142). Kimya - acetic, caustic, silica (Latin), creosol (Yunan) Fizik -
elektronik, Aşama (Yunan), nucleus, transformation (Yunan) Tıbbi - diagnosis, Psychiatry, streptomycin
(Yunan), appendicits, penycillin, bronchitis (Latin) Teknik terimler - radyatör, projector (latin), commutator,
diyot, triode (yunan) ve s.
Bir çok yeni terimler Latin ve Yunan söz kökleri aracılığıyla oluşmaktadır. Böyle sözler XIX
yüzyıldan bu yana kelime düzeltme biçimlerini kayb etmemişler. Örneğin, Yunan dilinden tele (far) uzak;
Teleskop, teletype, telephone auto (self) - yeni otomatik cihazlar belirtmek için örneğin, automobile,
autocycle, antocardioqraph vb. phon (sound) - ses - teknik terimlerin anlaşılmasında phonograph,
microphone, telephone, phonology
2. Yeni İngiliz döneminde roman dillerinden geçen kelimeler: a) İtalyan alınma sözleri - Rönesans
hareketinin kaynağı olan İtalyan dilinden Avrupa dillerine, aynı zamanda İngilizceye çok sözler geçmiştir.
Bu dönemde İtalya edebiyatı, sanatı ve müziğine büyük ilgi olduğu için bu dili öğrenmek lazım gelirdi.
İtalyanca dilinden geçen kelimeleri aşağıdaki gibi toplanabilir (1, 144): Sanat ve edebiyat - bust, costume,
studio, SONET, profile, model, scenario, replika vb. Mimarlık - balcony, corridor, fresco vb. Müzik - aria,
bass, Cantata, concerto, duet, opera, trio, piyano, solo, sonata, violencello vb. Çeşitli sözler - carnival,
Macaroni, qazette, umbrella vb.b) Fransızcadan alınma sözler (11, 145). İngilizcenin sözlük bünyesine geçen
Fransız alınma sözleri hemen hemen orta döneme yani XI-XVI yüzyıla (1100-1500 yılları) rastlar. Bu dönem
görüşmeleri Fransızca olan Normanların İngiltere'yi fethetmesiyle yaygındır. İşte bu dönemde bir takım
Fransızca kökenli sözcükler dilin sözlük bünyesine keç- mişdir. Örneğin, chief, cause, commence vb.
Belirtmek gerekir ki, Avrupa dillerinden Azerbaycan diline çeşitli kelimeler dahil olduğu gibi, Azerbaycan
dilinden diğer dillere, aynı zamanda İngilizceye kelimeler geçmiştir.
c) Azerbaycan dilinden geçen sözler: XX yüzyılın sonundan bilim ve tekniğin beklenmedik gelişme,
çeşitli ülkelerle ilişkilerin kurulması, sanayi, tarım, kültür ve kültürel ilişkilerin hızla gelişmesi,
Azerbaycan'da uluslararası ilişkilerin güçlenmesine güçlü sağlamıştır. Artık egemen gelişme yoluna kadem
M.P.Vaqif və müasirlik
414
koymuş cumhuriyetimiz dış ülkelerle, firmalarla işbirliği yapmaktadır. Pazar ekonomisine geçiş sürecinde bu
işbirliği yeni kalite arz etmeye başlamıştır. İster istemez bir çok Azerbaycan sözleri İngiliz dilinin sözlük
bünyesine geçmiştir: lira, mugam, tar, piti, parcha-bozbash, dushbara, dovga, pilaff, kebap, lyulya kebap,
shakerbura, pakhlava, vb. (14, 161). Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, dilin sözlük bünyesine yeni kelime ve
ifadelerin dahil olması, kelimelerin yeni bir anlam ifade etmesi ve s. dil olayları İngiliz halkının tarihini
sözlük bünyesinde yansıtmış ve güçlendirmiştir. Alınma sözler dilin zayıflığına delalet etmiyor, orijinallığın,
bağımsızlığına engellemez, aksine onun gelişmesine, zenginleşmesine neden olur.Türk kökenli-Azerbaycan
sözlerinin İngilizceye geçmesi bu dil taşıyıcılarının yaklaşması, kartvizitler artması ve çoğalması ile ilgilidir.
Bu oluşumu hem de ters yönde inkiçaf etmektedir. Daha önce Azerbaycan diline alınma kelimeler daha çok
Rusça veya Rusça aracılığıyla Avrupa dillerinden geçirdiyse, son yıllarda dilimize İngilizce ve diğer Avrupa
dillerinden alınma kelimeler doğrudan girer.
F.Veysellinin fikirlerine göre, eskiden olduğu gibi, Rus dilinden alınma kelimeler dilimize yine de
girer. Böyle sözler Rusça konuşan nüfus arasında çok sık kullanılır. Son yıllarda İngiliz dilinden de dilimize
alınma kelimelerin girmesi ise bu dilin hakim dile çevrilmesi, küreselleşme ile ilgilidir. F.Veysəlli söylediyi
gibi, alınma kelimelerin alınmasından kaçmak olmaz. Ancak bu sözlerin dilimizde kullanılmasında belli
sorunlar var. Bu yüzden de onları benimsemek lazım. Dilbilimci alımına göre, Rus diline alınma söz
girdiklerinde, cinsiyet kategorisi bazında, yani ya kadın ya erkek, ya da orta cinse göre uyarlıyor.
Azerbaycan dilinde cins olmadığı için alınma sözleri özümüzküləşdirməli, dilimizin sözdizimi, sözcük
özelliklerine uyun dırmalıyıq. Örneğin, "metafor" kelimesi "metafor" olarak verilse daha iyi olur.
"Azerbaycan basın dilinde alınmalar" ı araştırmaya çeken (1990-2000) -2008) Tehmine Yaqubova
dilde alınma kelimelerin olmasını qanunauyğun hal görmüş ve net tasnıfını bildirmişdir. Ona göre, her bir
dilin kelime yapısının gelişmesinde ve zenginleşmesinde bu dilin iç olanakları ile beraber alınma kelimeler
de çok önemli rol oynuyor. Fakat alınma kelimelere gerek bilimsel gerekse sosyal ilişki hiç de her zaman
kesin değildir. Medya, ekonomik koşullarına bağlı olarak alınmalar bazen düclü akım şeklinde dile ekleme,
bazen bu süreç zayıflamıştır. Bilindiği gibi, Azerbaycan dili çoxkontaklı dillere içerir. Kitabın ikinci
bölümünde, 1990-2000 yıllarında çıkan gazetelerin dilinden alınmış alınma sözler on dört alan üzerinde
qruplaşdırılır. Alınma sözleri şartı ve göreceli adlandıran Ə.Temirçizade onların mahiyetini aşağıdaki şekilde
açıklamıştır: "Alınma söz anlayışı hem karmaşık, hem de koşullu bir kavramdır. Çağdaş Azerbaycan dilinin
üslubiyyatında alınma kelimeler deyince, esasen, başka dillerden alındığı derin tarihsel araştırma yapmadan
belli olan ve üslubi meqsedeuyğunluq çalarlığı açısından menşe mensubiyyetine göre özellik teşkil eden
sözler öngörülüyor. Bu yüzden de bu tür sözleri yabancı kelimeler diyoruz ki, böylece, bu terim kavramı
geniş anlamda kullanılan «alınma sözler» kavramına dahil olmakla beraber, daha çox pоetikada, üslubiyyat
barbarizm terimi ile ifade olunan anlayışa yakın bir anlamda kullanılan terim gibi de anlaşılmasın ve ondan
farklandırılsın "[15, s. 91].
Azerbaycan dilinin leksik terkibini S.Ceferоv asıl Azerbaycan sözleri ve alınma kelimeler olarak iki
gruba bölmüştür. T.Yaqubova 12 guruba bölmüştür [12, s. 43]. Medya içerikli arap kökenliler, fars kökenli-
ler bağımsızlık yıllarında dilimize dahil olmamışdır. Rus kökenli birkaç alınmaya rastlanmıştır. Türk
dilinden son dönemlerde dilimize geçmiş sosyal-siyasi alınmalar da sayıca azdır. Şu anda basın dilinde,
makaleler üslupta ele toplumsal-siyasi alınmalara rastlanır ki, onların dilimizde karşılığı-eşdeğerleri vardır.
Örnek olarak Asamble- birlik; demarş-şantaj; depоrtasiya-zorla göç ettirme... Fakat belirtebiliriz ki, bu
birimler arasında öyleleri var ki, onların karşılığının değil, kendilerinin işlenmesi daha doğrudur.
Kaynakça
1. Расторгуева Т.А., Жданова И.Ф. (1972) History of the English language. М .: Высшая школа, 175 s.
2. Ильиш Б.А. (1968) История английского языка. М .: Наука, 316 s.
3. Смирницский А.И. (1965) История английского языка. М .: МГУ, 285 s.
4. Уилсон М. Е.А. (1982) The Modern Russian Dictionary for English speakers. М .: Русский язык, 715 s.
5. Hesenov H.Ə. (1999) Çağdaş Azerbaycan dilinin söz varlığı, Ankara: Maarif, 308 s. 6. Babayev A.M.
Dilçiliye giriş, Бакы: Maarif, 1992, 502 s.
7. Azerbeycan Milli Bilimler Akademisi. (2006) Azerbaycan dilinin izahlı sözlüğü. 4 cilt halinde, II c. Bakü:
Doğu-Batı, 790 s.
8. Memmedova N.M. (1993) Country Study. Bakü: BDU. 143 s.
9. Mehreliyev A.Ə. (1994) Konuşma Kılavuzu. Bakü: Nüybar, 165 s.
10. Nağıyeva N.M., Cənizadə S.S., Popova P.V., Barsuk R.Y. (1971) English, Ankara: Maarif, 315 s.
11. Abbasоva B.(1995) Sözalma olayının esasları. Azerbaycan Devlet Yayıncılık, Bakı, 90 s.
12. Adilоv M.I, (1970) Gazete dilinin bazı özellikleri. «Muhabir" dergisi, №8/
13. Axundov A.A.(1979) «İyyət» şəkilçili alınma kelimeler. Dil kültürü,Bakı, s. 80-84.
M.P.Vaqif və müasirlik
415
14. Axundov A.A. (1980) Gazete ve konuşma kültürü. «Edebiyat ve sanat» qez., 25 Temmuz.
15. Demirçizade E. M. (1962) Azerbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 270 s.
RZAYEVA SEVDA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN DİLİ ÜZRƏ FƏAL-İNTERAKTİV DƏRSİN MƏRHƏLƏLƏRİ
Açar sözlər:
Azərbaycan dili, fəal dərs, interaktiv metod, kurikulum, təhsil strategiyası,
qiymətləndirmə standartları
.
Periodization of the active interactive lesson of Azerbaijan language
The article has been devoted to a periodization of an active interactive lesson of Azerbaijan language.
Here have been told about seven stages of an active inteaktiv lesson and the main elements of each of them is
analizied separately. It is noted that the organization of an active interactive lesson plays importance for
assimilation of a subject Azerbaijan language at the level the modern requirements of education. In this
regard this type of a lesson will allow the pupils learning Azerbaijan language more deeply to acquire.their
native language will also exert serious impact on an strengthening of knowledge in this direction. In the
article is been refered on a scientific pedogogical literature as the object of a research.
Keywords:
Azerbaijan language, active lesson interactive method, kurikulum, strategy of education,
standards of estimates.
Təhsilin innovasiyasında mükəmməllik göstəricilərindən olan dərsin qurulması da mühüm
məsələlərdən sayılır. Müasir dərs ənənəvi dərsin rasional “toxumlarını” inkar etmir, lakin müasir dərs
ənənəvi dərsə nisbətən məzmun və formaca, metod vasitələrlə daha çox zəngindir, təşkili və keçirilməsi
cəhətdən xeyli mürəkkəbdir. Müasir təlim metodları dərsdə şagirdlərin dərsə qədər hazırlıq prosesində
müəllimin daha yüksək fəallığını tələb edir. Bu mənada, fəal-interaktiv dərslərin təşkili Azərbaycan dili
fənninin müasir təhsilin tələbləri səviyyəsində mənimsədilməsində ciddi önəm daşıyır.
Dərsin I mərhələsi
: Motivasiya – problemin qoyulması. Azərbaycan dili dərslərində hərhansı bör
mövzuda tədqiqata başlamaq üçün problemi müəyyənləşdirmək lazımdır. Əsl problem həmişə çoxsaylı
fərziyyələr, ehtimallar doğurur və bunları yoxlamaq üçün ilk növbədə tədqiqat sualı formalaşdırılmalıdır.
Məhz tədqiqat sualı yeni biliklərin kəşfinə aparan bələdçi, “yolgöstərən ulduz” rolunu oynayır. Fəal təlimin
1-ci mexanizminə əsasən məhz problemin olması idrak fəallığının yaranmasının başlıca addımı olur.
Bəs nə üçün biz dərsin bu mərhələsini motivasiya adlandırırıq? Psixoloji amil kimi motivasiya hər
hansı fəaliyyətin mexanizmini işə salan sövqedici qüvvədir. Motivasiya qismində ortaya gətirilmiş problem
(Məs.: “Azərbaycan dilində söz kökünün dəyişmə halları nə zaman müşahidə olunur və buna səbəb nədir”)
və onun həlli tələbatı fəal dərsdə təfəkkür prosesini işləməyə sövq edən və şagirdlərin idrak fəallığını artıran
amil kimi çıxış edir.
Bu prosesin ən mühüm nailiyyətlərindən biri düşünmənin sərbəstliyi və müstəqilliyidir: uşaq öz fikrini
"Zənnimcə..." , "Mənə belə gəlir ki,...", "Mən belə hesab edirəm ki,..." sözlərindən istifadə etməklə ifadə edir
(12, s. 36).
Dərsin II mərhələsi:
Tədqiqatın aparılması. Problemin həlli üzrə fərziyyələrin meydana gəlməsinin
təbii nəticəsi olaraq, irəli sürülən fərziyyələri təsdiq və ya təkzib edən, habelə qoyulan tədqiqat sualına cavab
verməyə kömək edə biləcək faktları tapmaq zərurəti ortaya çıxır. Buna, şagirdləri irəli sürülmüş problemin
həllinə məqsədyönlü şəkildə aparan, özündə yeni informasiyanı və yeni sualları daşıyan müxtəlif çalışmalar
kömək etməlidir. Məhz yeni faktların öyrənilməsi və bu suallara cavabların tapılması gedişində düşünmək və
yeni bilgiləri kəşf etmək üçün münasib şərait yaranır.
Tədqiqat müxtəlif formalarda: bütün siniflə birgə, kiçik qruplarda, cütlük şəklində və fərdi şəkildə
aparıla bilər. Lakin interaktiv təlim anlayışının özü ənənəvi təlimdə tətbiq edilən frontal və ya fərdi
formalarla müqayisədə daha fəal iş formalarının mövcudluğunu ehtiva edir. Dərsin interaktiv xarakteri kiçik
qruplarda və ya cütlük şəklində işlərdə daha qabarıq formada təzahür edir.
İnteraktiv iş formaları
Cütlük şəklində iş.
İşin bu forması zamanı şagirdlər cüt-cüt işləyirlər ki:
1. Hər hansı bir tapşırığın, qərarın, problemin yerinə yetirilməsində bir-birinə kömək etsinlər;
M.P.Vaqif və müasirlik
416
2. Öz işlərinin (sinif və ya ev tapşırıqları) nəticələri barədə fikir mübadiləsi aparsınlar;
3. Qarşılıqlı qiymətləndirmə, qarşılıqlı yoxlama keçirsinlər.
Bu hallarda zəruridir ki, şagirdlərin müxtəlif baxış və münasibətlərinin müqayisəsi və
əlaqələndirilməsi, onların bir-birinə qarşılıqlı köməyi (güclü çütlük - zəif şagird) tələb olunur. Cütlük
şəklində iş şagirdlərin bir-birlərinin baxışlarını daha yaxşı başa düşməsinə, əməkdaşlıq etməsinə, bir-biriləri
qarşısında öz məsuliyyətlərini dərk etməsinə imkan yaradır.
Qrup şəklində iş - bu, kiçik qrupda (3-6 nəfərdən ibarət) bir neçə şagirdin hansısa problemin (Məs.:
“Çoxmənalılıqla omonimlik arasında fərqi izahı edin”) həllinə yönəldilmiş birgə, uzlaşdırılmış fəaliyyətidir.
Təlimin qrup forması fəal təlim şəraitindəki işin əsas formalarından biridir. Qrup şəklində təlim “müəllim-
şagird” dialoqundan imtina edilməsini və “müəllim-qrup-şagird” üçlüyünün qarşılıqlı münasibətlərinə
keçməyi nəzərdə tutur. Qrup işinin gedişində şagirdlərin birgə fəaliyyəti nəinki əməkdaşlıq və müxtəlif
problemləri bir yerdə həll etməyi öyrədir, həm də:
1) hər bir şagirdin idrak prosesinə cəlb edilməsini təmin edir;
2) hər bir uşağa öz fikrini söyləmək və başqalarını dinləmək imkanı verir;
3) şagirdlərə problemin həllində müxtəlif baxışların, yanaşma və metodların mövcudluğunu göstərir;
4) öz imkanlarını və qrupun digər üzvlərinin imkanlarını dərk etməsi və qiymətləndirilməsi üçün
əlverişli şərait yaradır.
Bu da öz növbəsində, hər bir şagirdin təlim prosesində öz bacarığını nümayiş etdirməsi, özünə inamın
artması, özünü tam dəyərli şəxsiyyət kimi dərk etməsi, problemin həlli üçün vacib olan fərdin və qrupun
qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlaması prinsipinin mənimsəməsi hesabına hər bir uşağın müstəqil şəxsiyyət
kimi inkişafını təmin edir. Qrupda iş eyni zamanda biliyi sərbəst əldə etmək bacarıqlarının inkişaf etməsi
üçün şərait yaradır.
Qrup şəklində təlimin müxtəlif formaları mövcuddur. Birinci halda, sinif tərkibcə kiçik və çevik
qruplara bölünür və onların hər biri təlim materialına müxtəlif metodlarla yiyələnir. İkinci halda, qruplar eyni
bir problemi müxtəlif materiallar əsasında öyrənir, onu müxtəlif mövqedən qiymətləndirirlər. Bundan əlavə,
ədəbiyyatlarda qrup işinin təşkilinin 3 variantı fərqləndirilir:
1. Bütün qruplar müxtəlif təlim materialı əsasında tapşırılmış mövzu üzərində işləyirlər.
2. Əgər material mühüm əhəmiyyət kəsb edirsə və ya qruplarda bölüşdürülmək üçün kifayət qədər
böyük deyilsə, onda bütün qruplar ondan eyni vaxtda bəhrələnirlər (5, s. 15).
Dərsin III mərhələsi:
İnformasiya mübadiləsi. Bu mərhələdə iştirakçılar tədqiqatın gedişində əldə
etdikləri tapıntıların, yeni informasiyanın mübadiləsini aparırlar. Qoyulmuş suala cavab tapmaq zərurəti
tədqiqatın bütün iştrakçılarını bir-birinin təqdimatını fəal dinləməyə sövq edir. Təqdimat bir növ yeni
biliklərin dairəsini cızır və hələlik bu biliklər natamam və xaotik xarakter daşıyır. Məhz bu mərhələdə yeni
bir tələbat - həmin bilikləri qaydaya salmaq, sistemləşdirmək, müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün tədqiqat
sualına cavab tapmaq zərurəti yaranır.
Dərsin IV mərhələsi:
İnformasiyanın müzakirəsi və təşkili. Bu, ən mürəkkəb mərhələdir və bütün zehni
vərdişlərin, təfəkkürün müxtəlif növlərinin (məntiqi, tənqidi, yaradıcı) səfərbərliyini tələb edir. Müəllim
fasilitasiya əsasında (yönəldici, köməkçi suallardan istifadə etməklə) əldə edilmiş faktların məqsədyönlü
müzakirəsinə və təşkilinə kömək edir. İnformasiyanın təşkili bütün faktlar arasında əlaqələrin aşkara
çıxarılmasına və onların sistemləşdirilməsinə yönəldilir. Nəticədə mövcud tədqiqat sualına cavabın cizgiləri
aydın seçilməyə başlayır.
Dərsin VI mərhələsi:
Nəticə, ümumiləşdirmə. Beləliklə, şagirdlərə yeni məlumatın kəşfi yolunda son
addımı atmaq: konkret nəticəyə gəlmək və ümumiləşdirmənin tərifini vermək işi qalır. Bunun üçün şagird
nəinki əldə olunan bilgiləri ümumiləşdirməli, həm də gəldiyi nəticəni tədqiqat sualı ilə (bu nəticə həmin
suala cavab verirmi?) və irəli sürülmüş fərziyyələrlə (onların arasında düzgün olanı varmı?) müstəqil olaraq
tutuşdurmalıdır. Bu çox mühüm məqamdır. Dərsin kulminasiyasını isə bilgiləri məhz özləri kəşf etdikləri
üçün şagirdlərin duyduqları bənzərsiz sevinc və məmnuniyyət hissi təşkil edir.
Dərsin VI mərhələsi
: Yaradıcı tətbiqetmə. Məlum olduğu kimi, biliklərin mənimsənilməsinin başlıca
meyarı onun yaradıcı surətdə tətbiqidir. Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki
əhəmiyyətini uşağa açıb göstərir. Buna görə müəllim imkan daxilində şagirdlərə təklif edə bilər ki, onlar
müəyyən məsələlərin həlli üçün, yaxud hansısa yeni suallara cavab tapmaq üçün, qazanılmış bilikləri tətbiq
etməyə çalışsınlar. Əgər yaradıcı tətbiqetmə dərhal mümkün deyilsə və əvvəlcə biliklərin mənimsənilməsi
yolunu sona qədər (model üzrə tətbiqdən başlamış yeni şəraitdə tətbiqə qədər), keçmək tələb olunursa,
deməli, bu yolu keçmək lazımdır. Lakin son nəticədə yaxşı olar ki, şagirdlərə, onların kəşf etdikləri bilgilərin
yaradıcı surətdə tətbiqinə dair çalışma verilsin, bu halda həmin bilgi həmişəlik onların şüurunda həkk olunar.
Bu mərhələ vaxt etibarilə yalnız bir akademik dərslə məhdudlaşdırılmaya da bilər, yəni onun həyata
keçirilməsi sonrakı dərslərdə də mümkündür.
M.P.Vaqif və müasirlik
417
Azərbaycanda ən geniş yayılmış sərbəst iş forması dərsdə alınmış bilik, bacarıq və vərdişlərin
möhkəmləndirilməsi məqsədini güdən
ev tapşırıqlarıdır
. Lakin ev tapşırıqlarının reproduktiv (təkraredici)
xarakter daşıması, yəni tapşırıqlarda müstəqil tədqiqat və yaradıcılıq xarakterinin olmaması nəticəsində
onların istifadəsi lazım olan sərbəst və yaradıcı düşünmə qabiliyyəti keyfiyyətlərini inkişaf etdirməyə imkan
vermir. Bir qayda olaraq özünütəhsil vərdişləri kortəbii yaranır və birçox hallarda fraqmentar xarakter daşıyır
və onların tədris prosesində xüsusi çəkisi çox kiçik olur (11, s. 64).
Bununla belə, əgər məqsəd yaradıcı, inkişaf edən şəxsiyyət tərbiyə etməkdirsə, təlimin sərbəst, fərdi
formasının əhəmiyyəti danılmazdır. Bu məqsədlə təlimin bu formasına münasibət aşağıdakı kimi
dəyişməlidir:
Ev tapşırıqlarının xarakteri tədqiqat və yaradıcılıq elementləri (müxtəlif yaradıcı işlər, referatlar,
layihələr, tədqiqatlar, modelləşdirmə və s.) ilə zənginləşdirilməlidir;
Lazım olan hallarda müstəqil mənimsənilmək üçün fərdi maraqları və tələbləri nəzərə alan fərdi
proqramların tərtib edilməsini və tətbiqini daha geniş istifadə etmək lazımdır;
Şagirdlər yuxarı siniflərə keçdikcə müstəqil iş üçün ayrılan dərs vaxtının faizi artırılmalıdır.
Dərsin VII mərhələsi:
Qiymətləndirmə və ya refleksiya. Qiymətləndirmə istənilən prosesin
təkmilləşdirilməsini təmin edən bir mexanizmdir. Təkmilləşmək üçün vaxtında öz qüsurlarını və öz
nailiyyətlərini aşkar etmək, uğur qazanılmasına nələrin mane olduğunu və nələrin kömək etdiyini
müəyyənləşdirmək vacibdir. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinin qiymətləndirmə və refleksiya prosesləri məhz bu
məqsədə xidmət etməlidir.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, fəal təlimin mühüm xüsusiyyətlərindən biri müstəqil təlim (öyrətməyi
öyrənmək), müstəqil inkişaf vərdişlərinə yiyələnmək imkanıdır. Dərs başa çatdıqdan sonra göstərilmiş
prosedurlardan birini - qiymətləndirmə və ya refleksiyanı həyata keçirərkən müstəqil öyrənmə proseslərin
nəzərdən keçirilməsi və bunun nəticəsində öz öyrənmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı.
Bəzən qiymətləndirmə və refleksiyanı dərsin müxtəlif mərhələlərinə daxil etmək olar, bunun özü də
təlim prosesinin daha uğurla keçməsinə kömək edər. Şagirdlərin işinin effektivlik dərəcəsi həm kəmiyyət,
həm də keyfiyyətcə qiymətləndirilə bilər, müxtəlif üsullarla və müxtəlif formalarda həyata keçirilə bilər.
Lakin müəllim yadda saxlamalıdır ki, qiymətləndirmə ilk növbədə şagird üçün özünüqiymətləndirmə və
özünənəzarət vasitəsi rolunu oynamalıdır.
Fəal-interaktiv təlimdə daha çox maraqlandıran məsələlərdən biri qrup işinin qiymətləndirilməsidir. Bu
zaman çoxlu suallar yaranır:
1. Qrup işini hansı yollarla qiymətləndirmək olar?
2. Qrupun qiymətləndirilməsində fərdi yanaşmanı necə tətbiq etmək olar?
3. Hansı meyarlar əsasında qrup işini qiymətləndirmək olar?
4. Qrup işinin qiymətləndirilməsi meyar əsasında və müxtəlif vasitələr (qrafik, cədvəl, simvol, söz və
üsullarla (müəllim tərəfindən, şagirdlərin qarşılıqlı qiymətləndirilməsi, qruplararası qiymətləndirmə) keçirilə
bilər.
1. Qrafik. Lövhədə qrafik çəkilir: qiymətlər və qrupların nömrələrini əks etdirir. Qrupun
nailiyyətlərindən asılı olaraq qrafikdəki xətt ya qalxar, ya da enə bilər.
2. Meyar cədvəli. Cədvəlin sətirlərində qrupların nömrələri və sütunlarında qiymətləndirmə meyarları
qeyd edilir. Qiymətləndirmə zamanı müəllim hər qrupun qarşısında meyara müvafiq olaraq “+”, “-“
işarələrilə və ya balla qrupun nailiyyətlərini qeyd edir, yekunda ümumi bal hesablanır.
3. Qrupdaxili qiymətləndirmə. Qrupun hər bir nümayəndəsinə qrup şagirdlərinin adları və
qiymətləndirmə meyarları qeyd edilmiş cədvəl paylanır. Hər nümayəndə həm özünü, həm də yoldaşlarını
meyarlar əsasında “+” və ya “-“işarələrilə (və ya rəqəmlərlə) qiymətləndirir.
Qrup işini qiymətləndirilməsi üçün meyar cədvəli Məktəbdaxili qiymətləndirmə Milli Kurrikulumun
məzmun standartlarına əsaslanır, şagird fəaliyyətinin təhsil standartlarına uyğunluğunun
müəyyənləşdirilməsinə və nailiyyətlərinin monitorinqinə xidmət edir. Məktəbdə şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsini həyata keçirmək üçün diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmədən istifadə
olunur (2, s. 20).
Müasir dövrdə ümumtəhsilin keyfiyyəti və real tələbatlara uyğunluğunun başlıca motivini kurikulum
islahatları təşkil edir. Mütərəqqi təhsil təcrübəsinin göstəricisi olan kurikulumun mahiyyəti təhsil sahəsində
fəaliyyətlər, konseptuallığa bağlıdır (2, s. 15). Milli Kurikulumların funksiyaları burada təhsil pillələrində
tədris olunan fənlər arasında əlaqələrin, ardıcıllığın təmin olunması, fənlərin məzmununu cəmiyyətin tələ-
batına uyğun təkmilləşdirilməsi, təlimin inkişafetdirici, qabaqlayıcı xarakterinin, bilik, bacarıq və vərdişlərin
təhsil pillələri üzrə konsentrik prinsip əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması və s. əhatə edir.
Fənyönümlü və şəxsiyyətyönümlü kurikulumların ümumi prinsipləri intekrativ məzmunu ilə səciyyəvidir.
M.P.Vaqif və müasirlik
418
Ədəbiyyat
1.
Ağayev Ə. Təlim prosesi: ənənə və müasirlik. Bakı, 2006.
2.
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində qiymətləndirmə konsepsiyası / “Kurikulum”, 2009,
№ 2. 3
3.
Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili (Təlimi Azərbaycan dilində
olan məktəblər üçün / “Fənn Kurikulumu”, (IV-XI siniflər) Bakı, 2011.
4.
Əhmədov A. Yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim kursları / “Kurikulum”, Bakı, 2008, №1.
5.
Əlizadə Ə. Yeni pedoqoji texnologiyalar; Bəzi psixoloji və pedoqoji məsələlər. “Kurikulum”, Bakı, 2008,
№1. -10
6.
Mehdizadə M. Müasir dərsə verilən tələblər haqqında. Bakı, 1971, 320 s.
7.
Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri. Bakı, 2007
8.
Mehrabov A. Müasir dərs: onun təşkili və gedişinə qoyulan əsas tələblər / http://www.almazhasret.com
9.
Nəzərov A. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı: APDU, 2012
10.
Mərdanov M. Azərbaycan təhsil sistemi: real vəziyyət, problemlər və islahat istiqamətləri. Bakı, 2005.
11.
Təlim metodlarının təkmilləşdirilməsinin nəzəri və praktik məsələləri, Bakı, 1981.
12.
Veysova Z. Fəal-interaktiv təlim. Müəllimlər üçün vəsait. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi.
Bakı, 2007. 190 s. -21.
SƏLİMOVA ÇİMNAZ, HACIYEVA NAİLƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC
İNGİLİS DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ SABİT SÖZ
BİRLƏŞMƏLƏRİNİN VƏ FRAZEMLƏRİN ROLU
Açar sözlər:
İngilis dili, lüğət tərkibi,frzeologiya,sabit söz birləşmələri
Some important aspects in the process of translation of phraseological unit in English and Azerbaijan
languages,their role and importance in simple and complex centences as well as some difficultes and the idea
how to overcome them in both language are considered in this article. Places of phrasems in proverbs and
it”s function in warting (ofical)language were analised paralelly with (were compared with) our modem
language. As a result it”s cjeared that phrases which are different with their poetism and stabilizm took their
most unchangable place in provebe.
Keywords:
English,composition of dictionary,phraseology,stable word-combination
Hər dildə olduğu kimi ingilis dilində də tarixən inkişaf etmiş, leksik və üslubi cəhətdən formalaşmış,
predmet və əşyalar, insanlar arasında olan münasibətləri adlandırmaq üçün dəqiq, gözəl, uğurlu ifadələr
sabitləşmişdir.
İllər keçdikcə dildə möhkəm birləşmiş ifadələr xüsusi, müstəqil məna verən, pozulmaz, sabit söz
birləşmələri yaratmışdır. İngilis dilini mükəmməl öyrənmək üçün hökmən frazeoloji birləşmələri də
öyrənmək lazımdır. Çünki frazeoloji birləşmələr hər bir publisistik və bədii mətnin, danışıq dilinin məna
tutumunu çox asanlaşdırır. Danışıq dilində frazeologiyanın işlənməsi danışanın dil zənginliyini göstərir.
Danışıq vaxtı hərfi tərcümə olunmayan frazeoloji vahidlər yeni məna dəyəri çdaşıyaraq dilin estetik təsirini
gücləndirir. Dildə belə zənginlik və idiomatiklik həyatımızı, insani münasibətlərdə hissi intiativliyi
zənginləşdirərək canlılıq yaradır.
Müasir ingilis dilində frazeoloji birləşmələrin rolu böyük və çox mənalı olduğu üçün ona xüsusi diqqət
yetirmək çox vacibdir. Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın məişətini
öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir.
Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın məişətini, mədəniyyətini
öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Frazeologiya - (Yunan dilində - “phrasis” – ifadə - “logos” – təlim) dildə
sabit birləşmələri öyrənən elm sahəsidir. Frazeologiyaşünaslığa son zamanlar diqqət artdığı üçün hələ onun
predmet və vəzifələri, əhatə və öyrənmə metodları araşdırılmaqdadır. Xüsusən frazeoloji birləşmələrlə
sərbəst söz birləşmələrinin sərhəddinin müəyyənləşdirilməsi, danışıq dilində rolları və sərhədlərin müəyyən
mənada hələ də dəqiq araşdırılmasına ehtiyac vardır.
Frazeoloji birləşmələrin linqvistik tədqiqatı ona görə lazımdır ki, həmin dilin frazeoloji fondu haqqında
hərtərəfli informasiya əldə edilsin. Bu araşdırmalarda əsas istiqamət frazeoloji vahidlərin sabitliyi, frazeoloji
sistemlilik, həmin vahidlərin semantik strukturu, əmələ gəlməsi vəəsas ifadə zənginliyinin öyrənilməsidir.
M.P.Vaqif və müasirlik
419
Məsələn, “be at smb's beck and call” – bu birləşməyə daxil olan sözlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda semantik
mənası belədir: - “be ol(maq), at-da; də; smb – kimsə; beck – hərəkət, işarə; and – və; call – qışqırmaq,
çağırmaq, səsləmək” və s.Bu sözlərin birləşməsi ilə yanaşı frazeoloji vahidlərin mənası isə tamamilə başqa
cürdür: “tamamilə bir kəsin əlində (təsiri altında) olmaq; əmrə hazır olmaq”. Bu birləşmədəki ifadələr öz
ilkin mənalarını itirərək frazeoloji birləşmələrdə sabit, bölünməz forma olaraq yeni ifadə yaratmışdır.
Bu ifadədən göründüyü kimi frazeologizm ayrı-ayrı sözlərdən əmələ gəlmişdir. Frazeoloji vahidin
məna tutumunu sözlərlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki çox böyük məna fərqi aydın görünür.Frazeoloji
birləşmələrə daxil olan sözlərin leksik mənası ümumi frazeoloji məna üçün az əhəmiyyət daşıyır və həmin
sözlərin mənası heç bir ekvivalentlik təşkil etmir. Frazeologizm və söz problemində iki əsas istiqamət qeyd
edilir. İfadənin dar mənasında, leksikoloji anlamda, frazeologiya leksikologiyanın tərkib hissəsi kimi başa
düşülür, geniş mənada isə frazeoloji birləşmələr linqvistikanın vahidi kimi anlanılır.
Frazeologizm struktur və semantik mənasına görə dildə sözə nisbətən daha mürəkkəb formadır.
Frazeologizm nə həmin sözlərlə uyğundur, nə də həmin sözlərin tam ekvivalentidir. Frazeologizm mürəkkəb
leksik vahiddir.O məna etibarilə frazeoloji tərkibdə bir sözlə yox, bir neçə sözün birləşməsi ilə ifadə
olunmalıdır. Ayrıca söz frazeologizmdən struktur fərqi ilə seçilir. Söz bir morfem deməkdir, hər hansı
frazeologizm isə ingilis dilinin qrammatik qanunları ilə yaradılmış sözlər birləşməsindən ibarətdir.
Frazeologizmlər leksik sabitliyin olması və davamı, söz tərkibi ilə xarakterizə olunur. Semantik dayanıqlığa
görə frazeologizmin müxtəlif tipləri əmələ gəlir.
Məlum olduğu kimi frazeologizmlər sərbəst söz birləşmələrindən ibarət olsa da, semantik məna
fərqliliyi cəhətdən işlədilir.Tarixən sözlərin məna fərqliliyində işlədilməsi unudularaq yeni mənalı dəyişməz
birləşmə yaranır. Frazeologizm belə möhkəmlik dərəcəsinə görə fərqlənir. Frazeologizmin idiomatik forması
tamamilə tərkibə daxil olan sözlərin ümumi mənasından ayrılmış və absolyut bölünməz sabit birləşmə əmələ
gətirmişdir. Məsələn: “to be dependent on smb’s nod; to be at smb’s nod –tamamilə bir kəsdən asılı olmaq;
kor-koranə bir kəsə tabe olmaq”.
Frazeoloji vahidlərin elə sabit forması var ki, burada ümumi frazeoloji məna ilə yanaşı ayrı-ayrı sözlər
də öz semantik mənasını saxlayır. Məsələn: “to burn bridges – körpüləri yandırmaq”; to throw mud at smb. –
üstünə çirkab atmaq, to paint the devil blacker than he is – münasibətləri kəskinləşdirmək”.
Frazeologizmlərin frazeoloji birləşmə tipi elə sabit formadır ki, burada sözlər tərkibə daxil olarkən sərbəst
və texnoloji bağlılıq mənası daşıyır. Məsələn: “Adam’s apple – Adəmin alması”, Rack one’s brains –
dərindən düşünmək”. Bu tip forma əvvəlki frazeoloji tiplərə nisbətən zəif görünür və sanki sərbəst söz
birləşmələrinə uyğun gəlir.
Frazeologizmlərin frazeoloji ifadələr formasının əsas xüsusiyyəti yazılı və şifahi nitq zamanı danışığın
leksik tərkibi və müəyyən semantik vahidlərin hazır forması şəklində özünü göstərir. Frazeoloji ifadə bəzən
komponentlərin hərfən işlədilməsi şəklində özünü göstərir. Bu tərkiblərə çox sayda İngilis atalar sözləri və
deyimlər birbaşa müstəqil mənada işlədilir və alleqorik məna daşımır, məsələn: “live and learn –ömür boyu
öyrən”; “better untaught than ill taught – belə alim olmaqdansa, alim olmamaq”.
İngilis frazeologiyasını olduğu kimi təqdim etmək olduqca çətindir. Dildə semantik zənginliyə,
obrazlılığa, lakonikliyə və frazeoloji kəskinliyə diqqət yetirilmək vacibdir. O nitqə ifadəlilik və orijinallıq
gətirir. Xüsusən şifahi nitqdə, bədii və siyasi ədəbiyyatda frazeologizmlərdən geniş istifadə olunur.
Frazeologizmlərin tərcüməsi zamanı onun başqa dildə qarşılıqlı mənasını tapmaq, dilin semantik
zənginliyini, obrazlılığını, lakonikliyini və frazeoloji kəskinliyini vermək çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Bunlar dilə ifadəlilik və orijinallıq verir.Tərcümə zamanı ingilis dilinə uyğun gələn frazeoloji mənanı tapmaq
və ingilis dilinin analoji ifadə və obrazlılığını, frazeologizmin stilistik funksiyalarını nəzərə almaq lazımdır.
Məlumdur ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq müasir ingilis dilində hal kateqoriyaları məhdud
olduğuna görə sözönləri böyük rol oynayır.Bir-birindən asılı olan sözlər arasında əlaqə sözönlərinin
funksiyasına aiddir. Əsas nitq hissələri olan isim və əvəzlikdən əvvəl gələn köməkçi nitq hissəsi olan
sözönləri onlarla birlikdə müəyyən bir məna ifadə edir. Sözönləri qoşulduğu isim və əvəzliklərlə birlikdə
cümlə üzvünün tərkibinə daxil olur, cümlənin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir.
Məlum olduğu kimi müasir ingilis dilində nitq hissələrinin isim, əvəzlik, say və s. hal şəkilçiləri
olmadığı üçün sözlər arasında əlaqə köməkçi sözönləri ilə ifadə olunur. Sözönləri köməkçi sözlər olduğu
üçün heç vaxt müstəqil istifadə olunmur.
Köməkçi sözlər olan sözönləri ilə yaradılan ifadələrdə sözlər müstəqil işlədilə bilmir – ayrıca ifadə
olunmur, sözbirləşmələrinin tərkibi kimi ümumi mənaya xidmət edir və həmişə öz ilkin formasını
saxlayırlar.
İngilis dilində əksər sözönləri çoxmənalı və müxtəlif münasibətlər ifadə etdiyi üçün müxtəlif
sözbirləşmələrinin yaranmasında aktiv iştirak edirlər.
M.P.Vaqif və müasirlik
420
Ona görə də hər bir sözönünün sözbirləşməsində iştirakını konkret olaraq araşdırmaq çox mühümdür.
Bu göstərilən ifadələr deyilənlərə əyani sübutdur: “to drop from the tree – ağacdan damcılamaq”; “the
fathomless depths of the ocean – okeanın hədsiz dərinlikləri”; 1-ci ifadədə sözönü “from” Azərbaycan
dilində çıxışlıq hal şəkilçisi, 2-ci ifadədə “of” sözönü yiyəlik hal şəkilçisini əvəz edir.
Dil sistemində frazeoloji ifadələrin çoxluğu həm də həmin dilin qədimliyini sübut edən amil kimi qəbul
olunur. Bu baxımdan həm Azərbaycan, həm də ingilis dilləri çox tarixi köklərə malikdir. İstedadlı yazarlar
əsərlərində həmişə frazeoloji vahidləri geniş işlətmişlər.
Bəzi yazıçılar isə hətta özləri frazeoloji ifadələr yaratmış və bir növ əsərləri vasitəsilə bu ifadələrə
yaşamaq hüququ vermişlər.
Şekspirdən əvvəl yaşamış yazıçılar da əsərlərində frazeoloji vahidlər yaratmışlar, lakin bu danılmaz
faktdır ki, ingilis dilinin frazeoloji fondu Şekspirin adı ilə bağlıdır.
Bəzi dilçilər Şekspir tərəfindən yaradılan sabit birləşmələrin sayının beş yüz, bəziləri isə mindən artıq
olduğunu söyləyirlər.
Maraqlısı budur ki, bu frazeoloji birləşmələrin bir qismini də sözönlü frazeoloji vahidlər tutur.
Şair və yazıçıların yaratdıqlarından başqa frazeoloji ifadələrin əsas yaranma mənbəyi folklor və
danışıq dilidir. İngilis dilində sözönlü frazeoloji birləşmələr adətən danışıq dilində işlədilir və bəzən məcazi
məna kəsb edir.
Məsələn, “to freeze out” (toprevent someone from taking part in smth), “to camp up” (to behave in a
way that is deliberately artificial, especially in order to make people laugh at traditional ideas about how men
and women should behave).
Sözönlü frazeoloji vahidlər etnik kodun daşıyıcıları kimi qəbul edilirlər. Onlar dildə kifayət qədərdilər
və müxtəlif tarixi hadisələr, xalqın yaşam tərzi, gündəlik fəaliyyəti və maraqları ilə sıx əlaqədardırlar.
Bu ifadələr tarixin müxtəlif dövrlərində xalq tərəfindən yaradılmışlar.
Frazeoloji vahidlər əsasən feillərdən ibarət olduqları üçün digər dillərdən alınmaq ehtimalı çox azdır.
Məlum faktdır ki, feillər hər bir dilin daxili imkanları hesabına yaranır və digər dillərdən alınmırlar.
İngilis dilində işlənən sözönlü frazeoloji ifadələrin bir qisminin dilimizə mürəkkəb feillər vasitəsilə
tərcümə olunması faktını nəzərdən qaçırmamaq lazımdır.
Azərbaycan dilində işlənən frazeoloji ifadələr və mürəkkəb feillərə “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanlarında geniş şəkildə rast gəlinir.
Təkcə ingilis dilində deyil, Azərbaycan dilində də mürəkkəb feillər frazeoloji vahidlərin bir hissəsidir.
Belə ki, hər iki dildə bu feillər dəqiq bir nitq hissəsindən düzəlirlər.İngilis dilində onlar verb + adverb (or
preposition) formasında: to keep on, to sit down və s., Azərbaycan dilində isə onlar köməkçi feillər vasitəsilə
- “olmaq, etmək, eləmək”: əlindən gələni etmək (to do one’s best), kömək etmək (to help); ikinci sözün
birinci sözdən yaranması vasitəsilə: su sulamaq (to water), ütü ütüləmək (to iron) – bu halda birinci element
əsasən isim olur.
Bir faktı da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, ingilis dilindəki frazeoloji ifadələrin əksər hissəsi
Azərbaycan dilinə vahid sözlər və yaxud da sərbəst ifadələrlə tərcümə olunur. Bu ingilis və Azərbaycan
dillərinin geneoloji və struktur müxtəlifliyi ilə izah olunur. Sözönlü frazeoloji vahidlərin də bütün frazeoloji
vahidlər kimi əsas xüsusiyyətləri motivasiyanın olmaması və leksik komponentlərin stabilliyidir. Frazeoloji
vahidlər tarixən sərbəst birləşmə modelləri əsasında, sərbəst birləşmələrin tərəflərinin məcaziləşməsi, bir
məfhumun ifadəçisinə çevrilməsi əsasında formalaşmış olur. Bəzi sözönlü frazeoloji vahidlər sanki sabit söz
birləşmələrini xatırladır. Lakin sərbəst söz birləşmələri sintaktik vahiddir. Burada məfhum bildirən sözlər
cümlədə müstəqil hissə funksiyasında çıxış edir. Frazeoloji vahidlərdə isə sözlər müstəqil deyil. Onlar nə
sözlərin, nə də söz sırasının dəyişməsi mümkün olmayan sabit birləşmələr yaradırlar. Sabit birləşmələr də
sərbəst birləşmə modelləri əsasında qurulur. Bir sıra sərbəst birləşmələr kimi, bunlar da cümlənin bir üzvü
olur.
Lakin sərbəst birləşmələrin komponentləri məna müstəqilliyinə malik olduğu, həqiqi mənada
işləndiyi halda, sabit birləşmələrin komponentlərindən biri zəif, son dərəcə ümumi semantikası ilə, yaxud
tərəflərdən birinin və ya hər ikisinin məcazi mənada işlənməsi ilə birləşmə komponentlərininayrılmazlığına
səbəb olur.
M.P.Vaqif və müasirlik
421
SƏNANİ LALƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ MƏSDƏR TƏRKİBLİ FEİLİN NÖVLƏRİ VƏ
ONUN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ EKVİVALENTLƏRİ
Açar sözlər
:
İngilis dili, modal sözlər, məsdər, feili sifət, söz birləşməsi, Azərbaycan dili
The explanation of the indicativemodal expressing modality in modern Azerbaijan in English language
The article speaks With the infinitial units and their use in the simple And composund sentenses also
analyses different kinds of infinitives in Englihs and Azerbaijani.The explanation of the indicativemodal
expressing modality in modern Azerbaijan in English language was thoroughly given in this article.The
cathegory of the indicative mood,the expresstin method of modality by grammatical and morphological ways
ere also explained.
Keywords:
English, modal words, infinitive, participle
,
word combination, Azerbaijani
Müasir ingilis dilində apardığımız araşdırmalardan aydın olur ki, ingilis dilində məsdərlər Azərbaycan
dilində bəzən olduğu kimi, bəzən isə feili sifət, ara söz, feili bağlama məsdər tərkibi, təyini söz birləşməsi,
feil, tabelimürəkkəb cümlənin bir hissəsi və hətta budaq cümlələri kimi tərcümə olunur.
Feili sifət
Ingilis dilində feili sifətlər – feilin şəxssiz formalarından olub, feili xüsusiyyətlərdən başqa, həm sifət,
həm də zərf xüsusiyyətlərinə malikdir.
Bildiyimiz kimi feili sifət
I –
ingilis dilində - ihg şəkilçili indiki zaman formasıdır; Feili sifət
II
– feilin
III
forması olan keçmiş zaman feili sifət (p.II) formasıdır.
Feili sifət I
– ingilis dilinin qədimdə işlənən sifətlərindən inkişaf edib törəmişdir. Müasir ing. dilində
o, həm feil, həmdə sifət – zərf xüsusiyyətləri daşıyır. Feili sifət I – sadəcə hərəkəti göstərmir, həm də onu bir
əlamət kimi izah edir.
Feili sifət II-
feilin bütün şəxssiz formalarının ən qədim variantıdır. Feili sifət II, feili sifət I –dən
zaman və növ formalarına görə deyil, feili xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir; q / feili xüsusiyyətlərnə görə isə
feili sifət I - ə yaxındır.
Mənasına görə feili sifət II – hərəkətin özünü yox, nəticəsini (həm əlamət, həm də vəziyyət kimi) əks
etdirir.
Feili sifətin funksiyaları.
1)
Xəbər
– a cold wind is whistling down the plat for.(soyuqküləkplatformadavıyıldayır)
2)
Təyin
–I am sure, this must be a very embarrass sing conversation for Barbara. ( Mən bu söhbətin
Barbara üçün çox inandırıcı olacağına əminəm).
3)
Ara söz
– Talkingabout crime, I can lend you a book as you are interested in ( Cinayətdən
danışırıqsa, mən sənə maraqlandığın kitabı verə bilərəm).
4)
Zaman zərfliyi
– While working very hard one needs a through rest. (Ağırişdənsonraəməlli –
başlıdincəlməklazımdır.)
5)
Səbəb zərfliyi –
Having plenty of time we decided to walk to the static ( Vaxtınız çox olduğundan
biz vağzala piyada getməyi qərara aldıq)
6)
Tərzi –hərəkətzərfliyi
Poirot smiled, remembering Mac Queen
,
s strictures “Britishers”. (Piaro Mak Kbinin ingilislərin
tənqidini xatırlayaraq gülümsədi.
7)
Güzəştzərfliyi ( When we love women we love them Knowing weekn
8)
Şərt zərfliyi (We
,
d have been better off if living in a tent)
9)
Müqayisə zərfliyi (For a moment he stood as if waiting for another question – o,
sankibaşqabirsualgözləyirmişkimibiranlıqdayandı.
Həmçinin feili sifət II – nin xəbərin ad hissəsi sadə feili xəbərin bir hissəsi, təyin, zaman zərfliyi,
güzəşt zərfliyi, müqayisə zərfliyi, şərt zərfliyi, səbəb zərfliyi funksiyaları daşıyır. Beləliklə araşdırma göstərir
ki, ingilis dilində feili sifət Az.dilinə bəzən olduğu kimi, bəzən də ara söz, feili bağlama, sifət, sadə cümlənin
bir hissəs, təyini söz birləşməsi, budaq cümlənin bir hissıəsi və feili sifət tərkibi kimi tərcümə olunur.
Gerund.
Bildiyiniz kimi cerund feilin şəxsiz formasi olub hərəkət prosesini idarə edərək həm ismin,
həm də feilin xüsusiyyətlərinə malikdir. Cerundun səciyyəvi xüsusiyyəti odur ki, ondan əvvəl ya sözünü ya
M.P.Vaqif və müasirlik
422
mənsubiyyət əvəzliyi, yaxud da mənsubiyyət və ümumi halda olan isim gəlir. Cerund ingilis dilində
özünəmıxsus şəxssiz formadır. Belə ki, məsdər və feili sifət bütün avropa dillərinə xas olduğu halda,
cerundun yalnız ispan dilində ekvivalenti var.
Ismin xüsusiyyətlərinə malik olaraq cerund cümlədə mübtəda, predikativ, mürəkkəb feili xəbərin bir
hissəsi tamamlıq, təyin və zərflik olur. Məsələn : Sezing and doing are different things. ( Görmək və etmək
başqa – başqa şeylərdir). This is not playing the game. ( Bu oyun oynamaq deyil)
Cerundun feili xüsusiyyətləri aşağıdakılardır.
1.
Cerundun tamamlıqla işlənməsi, I remember reading this book (mən bu kitabı oxuduğumu
xatırlayıram)
2.
Cerundun zərflə işlənməsi, He likes readingaboud (O bərkdən mütaliə etməyi xoşlayır)
3.
Cerundun zaman və növ kateqoriyalarına malikdir. Indefinite (active, passive) Perfect (active,
passive)
Cerund cümlə üzvü kimi aşağıdakı funksiyaları daşıyır.
1.
Mübtəda
Reading French is easier than speaking it. (Fransızca oxumaq, o dildə danışmaqdan asandır)
2.
Xəbərin ad hissəsi
The important part is helping people so they can live normal lives
3.
Mürəkkəb feili xəbərin bir hissəsi
I cant help telling you about it
4.
Vasitəsiz tamamlıq
I remember having seen him before
5.
Sözönlü tamamlıq
What did she mean by boasting like that?
O bu cür lovğalanmaqla nə demek istəyirdi
6.
Təyin
There was a chance of catching the train
7.
Zaman zərfliyi
She looked at him anxiosly before ausvering.
O cavabverməzdən əvvəl ona hirsli – hirsli baxdı
8.
Səbəb zərfliyi
You can? I couldint sleep for worrying
9.
Tərzi – hərəkət
They domced without speaking
10.
Məqsəd zərfliyi
I thought that this was a time for going fast
11.
Şərt zərfliyi
He wont go without saying bood bye
12.
Güzəşt zərfliyi
In spite of being busy, she helped me to look for evidences. Məşğul olduğuna baxmayaraq, o
dəlilləri tapmaqda mənə kömək etdi.
13.
Tərzi – hərəkətzərfliyi
You can achieve a lot by telling the truth.
14.
Müqayisə zərfliyi
You should have told the truth than crying bitterly. (Acı – acıağlamaqdansa, onahəqiqətideməliidim).
Dediklərimiz onu göstərir ki, ingilis dilində cerundlar Azərbaycan dilinə feili sifət tərkibi, məsdər
tərkibi, budaq cümlə, sadə cümlə, feili bağlama, feili bağlam atərkibləri kimi tərcümə olunur.
Cerunddan danışarkən onun feili isimlə, feili sifətlə və məsdərlə oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinə
toxunmamaq mümkün deyildir. Cerund, feili isim və feili sifət hər üçünün – ingilis suffiksi ilə bitməsinə
baxmayaraq, onların fərqli cəhətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
M.P.Vaqif və müasirlik
423
Cerundvəfeilisifətinfərqlixüsusuyyətlərinənəzəryetirək
Cerund və məsdərin fərqli xüsusiyyətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bəzən cümlə
tərcümələrində cerundun, yoxsa məsdərin işlədilməsi çox vacib bir məsələyə çevrilir. Bu məqamlara nəzər
salaq.
1.
Tamamlıq məsdərlə ifadə olunubsa, onda bu feilıərdən sonra məsdər gəlir : to seem, to wish, to
want, to learn, to forget, to fail, to ettend, to prepare, to intend, to dosire, to agree və s.
2.
Bəzi sifətlərdən sonra məsdər gəlir: strange, dangerous, ready, common, easy, difficult, usual,
pleased, eager, anxious. Və s.
3.
Bir sıra feillərdən sonra cerund işlənir: to enjoy, to delay, to regret, to recall, to avoid, to postpone,
to deny, to suggest, to consider, to mind və s.
4.
Bir qrup sözönü feillərdən sonra cerund işlənir. To approve of, ti give up,to rely on, to worry about,
to Keep on, to think about, to put off, to depend on, to insist/
5.
Bir sıra feillərdən sonra həm cerund, həm də məsdər gələ bilər. Bu halda cümlənin mənasına xələl
gəlmir.
He started to study after dinner.
He started studing after dinner.
6.
Bir qrup feillərdən sonra həm cerund, həm də məsdər gələ bilər. Bu halda cümlənin mənası dəyişir.
Məsələn : to stop, to remember, to forget.
He stopped reading – O oxumağını saxladı
He stopped to read - O oxumaq üçün dayandı.
Azərbaycan – ingilis dil əlaqələri artan xətt üzrə inkişaf mərhələsindədir. Bu, bir tərəfdən çoxdilliyə
yeni meydan açır, digər tərəfdən də dillərin qarşılıqlı inkişaf və zənginləşməsinə zəmin yaradır. Bu zaman
ingilis – Azərbaycan və Azərbaycan ingilis dillərinə tərcümə prosesində də müəyyən problemlər də üzə çıxır.
Tərcümə prosesində müəyyən üslubu məqamlar yaranır ki, bunların da qrammatik cəhətdən düzgün
çözülməsinə və mütəxəssis müdaxiləsinə ehtiyac artır. Məlumdur ki, müəyyən dil əlaqələri zamanı dilin
leksikası da dəyişiklik uğrayır, termin – sözlər və birləşmələr dildə özünə möhkəm yer tutur. Burada da
sözlərin düzgün tərcümə və orfoqrafiyası mütəxəssis sözünə əsaslanmalıdır. Bu mənada ingilis dilindəki feili
tərkiblərin Azərbaycan dilində qarşılığını araşdırmağa ehtiyac olunur.
Cerund
The Vebral Noun
1.İsmin və feilin xüsusiyyətlərinə
malikdir.
2. Artikılsız işlənmir.
3. İşarə əvəzliyi işlənmirş
4. Qarşında sifət işlənmir.
5. Özündən sonra vasitəsiz tamamlıq
gələ bilər.
6. Cəm şəkilcisi qəbul etmir
7. Növ kateqoriyası var.
8. Özündən sonra zərf gələ bilir.
9. Perfect və Nou –m Perfect
formaları var
1. Yalnız ismi xüsusiyyətlərə malikdir
2. Artikılla işlənir
3. İşarə əvəzliyi ilə işlənir.
4. Qarşısında sifət işlənə bilir.
5. Özündən sonar sözönlü
ismibirləşmə gəlir, bu da təyin
vəzifəsində işlənir.
6. Cəm halda işlənıə biloir
7. Növ kateqoruiyası yoxdur.
8. Özündən sonar zərfgələbilmir.
9. Perfect vəNou – Perfect
formalarıyoxdur
.
Cerund Particple I
1.Sözönü ilə işlənə bilər. 1. Sözönü ilə işlənmir.
2.Bağlayıcı ilə işlənmir. 2. Bağlayıcı ilə işlənmir.
3.Yiyəlik halında olan isim və ya 3.Yiyəlik halında olan isim və ya
mənsubiyyət əvəzliyi ilə işlənir. mənsubiyyət əvəzliyi ilə işləmir.
Mənsubiyyət əvzliyi ilə işlənir.
Mənsubiyyət əvzliyi ilə işlənir.
M.P.Vaqif və müasirlik
424
SÜLEYMANOVA RÖYA
Azərbaycan Dillər Universiteti
UŞAQ DİLİNİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ
Açar sözlər:
Mənimsəmə, Uşaq dili, Koqnitiv dilçilik, Universal qrammatika, Anadangəlmə, Dilə
yiyələnmə mexanizmi
Developmental Stages of Child Language
The article is an attempt to investigate and analyze different categorizations proposed for the early
development stages in L1. The characteristics of early child language in first language acquisition
discussed.Different approaches to understanding L1 acquisition and processes involved in child syntax stated
in the article. Developmental stages and chronological succession of different stages in the acquisition of the
first language presented.The author presented peculiarities of each stage in child language acquisition.
Keywords:
Acquisition, Child language, Cognitive linguistics, Universal grammar, Innateness, LAD
Dil çox mürəkkəb və sirli hadisədir. Insanın ən mühüm əlaməti, onu digər canlı aləmdən fərqləndirən
yeganə məziyyəti dildir. Dünyada heç bir varlıq insan kimi anadangəlmə dil səriştəsinə malik deyildir, bu
qədər tez bir vaxtda dil öyrənə bilməz [1, 72].
Uşaq dilinin inkişaf mərhələrinin öyrənilməsi və tədqiq edilməsinə dair bir çox yanaşmalar
mövcuddur. Son dövrlərdə dilçilikdə, uşaq dilinin öyrənilməsi xüsusilə psixolinqvistlərin diqqətini cəlb etmiş
və onlar aşağıdakı suallara cavab axtarmağa çalışmışlar : “Uşaq belə qısa bir müddətdə öz ana dilini necə
öyrənir?”, “ilk yaşlarında uşaq dili necə tanıyır, öz ətrafında deyilən sözləri necə başa düşüb ünsiyyətə girir
?”, “Ana dilinin qaydalarına necə yiyələnir ?”
Bu gün dilin mənimsənilməsi ilə bağlı 2 klassik yanaşma məlumdur: empirik və nativist. Empirik
yanaşmaya görə dil fəaliyyəti sosiallaşmada baş tutan öyrənmə proseslərinin nəticəsidir, yəni insan öz
təcrübəsi sayəsində ətraf aləmdən dili öyrənir. Nativizm isə ondan çıxış edirki, dil fəaliyyəti insan
orqanizmində genetik mövcuddur, yəni anadangəlmədir.nativist yanaşma dil-kommunikativ fəaliyyətin artıq
ana bətnində yarandığını göstərir.
Biheyvior yanaşmada B.F Skinnnere görə, uşaq dünya yazılmamış lövhə kimi gəlir, heç bir bacarığa
malik olmur, dilöyrənməyə sıfırdan başlayır. Lakin bugün dilin anadangəlməsi olması fikri qəbul
olunmuşdur.anadangəlmə o deməkdir ki,insanda ana bətnində olarkən dil bacarığı formalaşır və doğulandan
sonra bu dil bacarığı onun düşdüyü mühitin təsiri altında formalaşır [4, 67].
Kessə görə heç bir uşaq öz ana dilini öyrənəndə cətinlik şəkmir. Bu proses o beş yaşına çatana qədər
tamamlanır. Maraqlıdır ki, bütün uşaqlar demək olar ki, dili eyni yollar ilə mınimsəyir və eyni ümumi
bacarqıqlarla yekunlaşdırır. Lakin, uşaqlar bir günə bütün dil bacarıqları ilə oyanmırlar. Kess əlavə edir ki,
dil mərhələlərlə mənimsənilir və hər bir mərhələ onu yetkin insan dilinə yaxınlaşdırır. Bütün bu mərhəllələr
dünyanın bütün mərhələlərində oxşarlıq təşkil edir və müxtəlif dillərin dil öyrənmə mərhələrinəki prinsiplər
universal hesab olunur[3, 10].
N.Xomski isə inanırdı ki, uşaqlar istənilən insan dilini öyrənməyə irsi bacarıqla doğulur. O iddia
edirdiki, uşaqların dəqiqliklə istifadə etdikləri müəyyən linqvistik quruluşlar artıq onların beynində həkk
olunub. Xomski inanırdıki, hər bir uşağın dil mənimsəmə əlati vardır və o uşağın beynində dilin əsas
prinsiplərini və onun qrammatik quruluşlarını kodlaşdırır. Sonra uşaq yalnız yeni sözləri öyrənməli və LAD
(Language Acquisition Device) daki sintaktik qruluşlara müraciət etməlidirki cümlələri qursun. Xomski
iddia edirki, uşaq yalnız imitasiya, yamsılama yolu ilə dili öyrənə bilməz, çünki onun ətrafında danışılan dil
qaydasızdır, yetkinlərin nitqi bəzən qrammatikaya tabe deyilidr, dağınıqdır. Xomskinin nəzəriyyəsi isim, feil,
samit və sait ehtiva edən bütün dillərə aid olunur [2, 127].
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, dilçilikdə son illərdə uşaq dilinin mənimsənilməsi
ilə bağlı bir neçə nəzəriyyələr yaranmış və alimlər tərəfindən müxtəlif müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu
nəzəriyyələrdən təqlid nəzəriyyəsi, anadangəlmə nəzəriyyə, idrak nəzəriyyəsi və müdaxilə (input)
nəzəriyyələri xüsusi qeyd olunmalıdır.
Təqlid nəzəriyyəsi Devid Kristal tərəfindən irəli sürülmüşdür və həmin nəzəriyyəyə gorə usaqlar dili
başqalarını yamsılama vasitəsilə öyrənirlər.
İkinci nəzəriyyə - dilin anadangəlmə olması ideyası Noam Xomski tərəfindən verilmişdir. N.
Xomskiyə görə hər bir insanda dil mənimsəmə aləti vardır. Həmin bu alət insana dil öyrənməyə icazə verən
beyin mexanizmidir. Onun fikrincə bütün dillər eyni srukturu paylaşırlar - universal qrammatika.
M.P.Vaqif və müasirlik
425
Üçüncü nəzəriyyə - idrak nəzəriyyəsini isə J.Paiaje irəli sürmüşdür. Onun fikrincə uşaq sözdən istifadə
etməmişdən əvvəl onu anlamalıdır. Həmçinin o sözdən istifadə etməmişdən də əvvəl onu təcrübədən
keçirməlidir. Əgər onlar “qəzəb” kimi hiss ifadə edən sözdən istifadə edirlərsə, bu hissin necə bir hiss
olduğunu dərk etməlidirlər.
Dördüncü nəzəriyyə - İnput nəzəriyyəsi isə Skinnerin bihevior nəzəriyyəsi iləs oxşarlıq təşkil edir.
Uşağa istiqamətlənmiş nitq uşaq dilinin inkişafına çox böyük təsir göstərir. Valideynlər uşaqları ilə yavaş
danışırlar, həmçinin daha yüksək pauzadan və qrammatikada istifadə edirlər. Novbəli söhbətə önəm verən
valideynlər sual-cavab ardıcılığına diqqət yetirirlər.
David Kristalın nəzəriyyəsinə görə isə uşaqlar dili beş mərhələdə öyrənir və bu mərhələlər arasında
əlaqə vardır.
Birinci mərhələ. Bu mərhələdə uşaq 3 məqsədlə danışır:
a) istədiyi nəyisə əldə etmək üçün,
b)kiminsə diqqətini cəlb etmək üçün,
c)nəyəsə diqqqət çəkmək üçün.
Sonra isə əsas anlayışları yaratmağa başlayır, məsələn atanın maşını – daddy car. Bu mərhlədə əşyaları
bir sözlə adlandırmağa baslayır. Birinci mərhələdə onlar əşyaları başqa şeylərlə - insan, yer ilə
əlaqələndirirlər. Məsələn obyekti hadisə ilə - quş getdi. Bu erkən mərhələdə onların geniş lüğət fondu
yoxudr. Ona görə də onlar sual verərkən intonasiyadan istifadə edirlər. Ən çox istifadə olunan sözlər -
istəmək,orada və başqaları olur.
İkinci mərhələ. Bu uşaqların sual verdiyi, soruşduğu mərhələdir. “Harada?” sualları birinci gəlir.
Onların sualları tez-tez sual əvəzlikləri (nə,harada) ilə başlayır. İsim və ya feil ilə davam edir məsələn,
haraya getdi (where gone), əşyaları adlandırmağa və təsnif etməyə başlayırlar. Wassat – bu nədir sualini
verirlər. Həmçinin əşyaların xüsusiyyətləri haqda danışmağa başlayırlar, məsələn – böyük/balaca, isti/soyuq
- əşeyləri əks mənaları ilə öyrənirlər.
Üçüncü mərhələ. Burada daha çox sual cümlələri yaradırlar ki bu da intonasiyanın köməyi ilə baş
tutur. Sally play in garden mummy, Ssally bağda oynayır anacan?). Həmçinin cümlə strukturu genişlənir –
mübtəda - feil-tamamlıq-zərflik şəklinə düşür. You dry hands- sən əllərini qurulayırsan. Preposition-arikl-
noun kimi frazalar ( on the table )bu mərhələdə yaranır.
Dördüncü mərhələ. Onlar sual cumlələrini niyə, nə üçün ilə başlayırlar. Onların qavramasında ən
diqqətəlayiq inkişaf isə bilmək kimi abstrakt isimlərin istifadəsidir. Onlar əmr cumlələrinin əzəvinə birbaşa
olmayan cümlələr qurmağa başlayırlar: məsəslən, əvvəl onu mənə ver deyirdilərsə artiq ala bilərəm, götürə
bilərəm səklində cümlələr ilə əvəz olunur. Modal feiller istifadə olunmağa başlanır.
Beşinci mərhələ. Bu mərhələdə sərbəst danışığın şahidi oluruq. Təklif, xahiş, sual vermə məlumat
vermə ehtiyaclarını ifadə edə bilirlər. Bu mərhələdə nə? və nə zaman? ilə başlayan cümlələr qururlar.
Keçmişə və gələcəyə müraciət edirlər.
Qrammatikanin inkisaf mərhələlərinə baxsaq aydın olar ki, o da öz növbəsində müəyyən dövrlərə
bölünür.
Erkən mərhələdə qrammatika istifadə olunmur. Cümlələr bir uzun sözlü olur. Sözlərin 60% - i adlanma
funksiyasina malikdir, 20%- i ifadə və hərəkət bildirən sözlər olur. Əksər uşaqlar təxminən 12-18 aylıqda bu
mərhələdən keçir. Burada bütün cümlənin əvəzinə yalnız bir söz işlədilir.
İkinci mərhələdə 18aydan-2 yaşa qədər davam edir. Bu, iki sözlü mərhələ kimi də tanınır. Uşaqlar iki
sözü biryerə gətirirlər ki, bir cümlə düzəltsinlər, məsələn – pisik tullanır- mub+feil. Qapin ört-
feil+tamamlıq. Bu mərhələnin sonunda əsas söz sırasını bilirlər.
Üçüncü mərhələdə cümləyə əlavə üzvlər əlavə etməklə tamamlayırlar. Üç element-atanın maşını var.
Dörd element-sən indi yatağa gedirsən.
3 yaşında cümlələr daha uzun olur. 4 - cü yaşda cümlədəki qrammatik səhvlər düzəlir. Him gived the
cheese to the mouses – 4yasinda- he gaved the cheese to the mice.
Kristal qeyd edir ki, dil mənimsənməsi yalniz səsləri çixartma deyil, həm də onları anlama, qavrama,
ferqlilikləri başa düşmədir. O qeyd edirki, bir günlük uşaq anasının səsini digərlərindən fərqləndirə bilər. Bu,
intonasiya və ritm vasitəsilə həyata keçir. 2 və 4 aylıqlarında insanların əsəb, qışqırma səslərini fərqləndirə
bilirlər. 6-9 aylıqlarında dili situasiyada öyrənirlər, məsələn əl çalmaq, sağ ol demək və s.
Məqalədə göstərilənləri nəzərə alaraq deyə bilər ki, uşaq dilinin mənimsənməsi ilə bağlı sualın hələ
də dəqiq cavabı yoxdur. Bu məsələdə fikir ayrılıqları olsa da, biz onun bəzi xüsusiyyətlərinə toxunduq.
Sonda Hallideyin fikrinə müraciət etmək maraqlı olardı. İngilis dilçisi inanır kı, uşaq dili bizə dil nədir və
insanın inkişafı üçün onun əhəmiyyəti nədən ibarətdir sualına cavab tapmağa kömək edir [5, 189].
M.P.Vaqif və müasirlik
426
Ədəbiyyat
1.Veysəlli F. Koqnitiv dilçilik: əsas anlayışları və perspektivləri. Bakı. Mütərcim. 2015. 119 s.
2.Xomski. N. Language and mind. New York. Harcout Brace Jovanovich Inc. 1968. 190 s.
3.Kess. J. Psycholinguistics. Amsterdam: John Benjamin Publishing Company. 1993.
4.Skinner B. Verbal Behavior. New York. Appleton-Century-Crofts, Inc. 1957. 478 s.
5.Halliday, M. A. K. The language of early childhood. London. Continuum. 2003.
6.http://www.ling.upenn.edu/courses/ling001/acquisition.html
ŞƏFİZADƏ İRADƏ
Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İNGİLİS DİLİ MƏNŞƏLİ ALINMA SÖZLƏRDƏ LEKSİK VƏ
SEMANTİK TRANSFORMASİYA VƏ ONUN DİLÇİ ALİMLƏR TƏRƏFİNDƏN TƏDQİQATI
Açar sözlər:
İngilis dili,Azərbaycan dili,alınma söz,semantika
The grammatical category of time in English and is comparative caracteristics
of category of time in Azerbaijan
The article deals with the grammatical category of time in English and is comparative caracteristics of
category of time in Azerbaijan also some semantical peculiarity of English terms in Azerbaijani. The article
deals with the structural-semantical models of the simple sentence of the contemporary.English and
Azerbaijani language and their comparison analyse of theorical character.The article deals with the
connection and essence of the category of tensein the English grammar.
Keywords:
English, Azerbaijany, words buy, semantics
Dilin başqa dillərdən aldığı sözlərin müəyyən anlayışların, əşyaların, hadisələrin adlarını ifadə etməyə
xidmət edir Alınma ilkin dövrdə konkret sematikaya malik olur.
Adətən, söz aid olduğu dildə bir sıra mənalara malik olursa, keçdiyi yeni dildə onun bu mənalardan
çox vaxt biri istifadə olunur. Zaman keçdikcə, alınma söz yeni mənalar qazana bildiyi kimi, əvvəlki mənasını
itirə bilir. Alınma sözün belə bir prosesə qoşulmasıonun dil vasitəsi ilə assimilyasiyası əlaməti kimi qəbul
edilir.
Alınma obyekt dildə sematik transformasiyaya məruz qalır. Sematik transformasiya dilçilikdə
araşdırılmış məsələlərdəndir. Obyekt dildə alınma sözün mənasının genişlənməsi və ya daralması, onun
məcazi mənada işlənməsi sematik transformasiya kimi başa düşülür.
Bir sıra tədqiqatçılar alınma sözlərə yalnız onların mənalarının daralmasının, bu sözlərin məcazi
mənalarda işlənməsinin xas olmasını qeyd etmişlər. Bu fikir sonralar tənqid olunmuşdur.
Alınma sözlərin yeni keyfiyyət qazanması cəmiyyətdə baş vermiş dəyişmələrlə millətlərarası
əlaqələrin, o cümlədən dil əlaqələrinin genişlənməsi ilə bağlıdır. V.Q.Kostomarov müasir dövrdə sözlə
r
in
semantik strukturunun dərinləşdiyini, onların yeni mənalarının yaranmasını qeyd edir. İngilis dilindən
alınmaların sematik strukturunun genişlənməsi onların həyatımızın müxtəlif sahələrinə nüfuz etməsi
prosesində baş verir.
Alınma sözün müxtəlif sahələrə keçməsi onun məna dairəsinə təsir göstərir. Bəzi hallarda keçid
prosesində söz bir vaxt dilə daxil olduğu ilkin mənanı itirərək yeni məna qazanır.
Başqa halda ilkin məna qalmaqla alınma sözün semantikasında dəyişmə yaranır. Qeyd olunan
məsələləri konkret nümunə əsasında araşdırmaq düzgün nəticələr əldə etməyə imkan verir.
Biznes
( ing.
busness
) sözü 1966-cı ildə çapdan çıxmış Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə daxil
edilməmişdir. Avropa mənşəli sözlərin qısa lüğətində alınma sözün mənası şəxsi yığımla əlaqədar
kommersiya işi kimi izahlanır.
Bu fəaliyyətlə məşğul olan şəxs isə
“biznesmen”
adlanır. Lüğətdə
“biznesmen”
sözünün izahında
yazılır: “ ABŞ-da tacir, fırıldaqçı, işbaz, sahibkar; hər şeydən yüksək gəlir almağa çalışan kapitalist”
(ASML). Göründüyü kimi, rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmiş alınma leksik vahid sovet dövründə
mənfi məna daşımışdır. İngilis dilində biznes çoxmənalıdır.
Onun əsas mənası “iş”, “daimi məşğuliyyət”, “ixtisas”dır. Sözün digər mənası “ticarət və kommersiya
fəaliyyəti”dir. Hazırda Azərbaycan dilində istifadə edilən biznes sözü “gəlir gətirən iş” mənasında işlənir.
İşlənmə səviyyəsinə görə məhsuldardır.
M.P.Vaqif və müasirlik
427
Təkcə iqtisadi sahəyə aid termin olmayıb, ümumişlək leksik vahiddir: “Deyirəm ki, Həmid yaradıcı
insan olmaqla yanaşı, biznesi də çox gözəl bilir. Ailə qurandan sonra müəyyən ehtiyaclar vardır, o, bir biznes
əməliyyatını həyata keçirdi və çox da uğurlu alındı” (“Şərq” qəzeti, 12 oktyabr, 2004);
“Bir neçə gün öncə Şəkidə Regional biznes Tədris Mərkəzinin açılışında iştirak edən Fərhad Əliyev
özünü prezident kimi aparırdı” (“Etimad” qəzeti, 06-09.11.2004).
Böyük tennisdə və voleybolda topun oyuna daxil edilməsi
servis
(service) adlanır. İngilis dilindən
Azərbaycan dilinə ilk keçən məna da idman termini olmuşdur. “İlahə Qədimovanın əsas heyətdə oyuna
buraxılması servis zamanı olur.
Görünür, məşqçi Faiq Qarayev yetirməsinin servisdən komandamıza xal qazandıracağına ümidlidir”
(“Olimpiya dünyası”, 1 oktyabr, 2004).
Sonralar servis “məişət xidməti” anlamında da işlənməyə başlanmışdır.
Server
də idman terminidir. Tennisdə topu oyuna daxil edən idmançı server adlanır. 90-cı illərdə həm
servis
, həm də
server
sözlərinin semantikasında dəyişmə baş vermişdir.
Terminlər indi sosial-iqtisadi və başqa sahələrə aid anlayışları ifadə edir.
Server
-“kiçik və orta
biznesdə istifadə olunan, əsas məlumatları saxlayan və ötürən kompüter” mənasındadır.
Servis sözünün daha iki mənası yaranmışdır: 1) məhsulun istehlak və satışı sisteminin
təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş kompleks xidməti təmin edən marketinq fəaliyyətinin alt sistemi; 2) sosioloji
sorğu.
Eyni hadisə özünü
server
sözünə münasibətdə də göstərir. Bu söz də yeni məna qazanmış, müxtəlif
sözlərlə yeni terminoloji birləşmələr əmələ gətirmişdir. İndi server – “internet şəbəkəsinə qoşucu kompüter”
mənasında işlənir. “İnternetə girmək üçün əvvəlcə serverə qoşulmaq lazımdır. Bunun üçün serverin telefon
nömrəsi yığılmalıdır”.
Alınma leksika, o cümlədən ingilisdən alınma sözlər dilin leksik sistemində gedən proseslərdə fəal
iştirak edir. Ümumişlək leksik vahid kimi alınmış söz terminləşə bildiyi kimi, alınma terminin xüsusi leksik
vahid səciyyəsini itirməsi də mümkündür.
Müasir dövrdə terminoloji mənanın itirilməsinin tez-tez baş verməsi ədəbiyyatda qeyd olunur.
İngilis dilindən alınma sözlərin publisistik mətnlərdə, mətbuatda tez-tez istifadə olunması onların
semantikasına əsaslı təsir göstərir. Mətbuatda işlənən alınma sözlərin semantik strukturunda dəyişmə baş
verir. Sözün məna həcminin genişlənməsi yeni semlərlə zənginləşməsi özünü göstərir.
Belə hallarda determinləşmə semantikgenişlənmənin təzahür amilidir. Bir çox innovasiyalar məcazi
mənada istifadə olunur, yeni mənalı söz müxtəlif semantik qrupun sözləri ilə söz birləşməsi tərkibində
işlənir. Semantik derivasiya prosesində mənanın genişlənməsi əsas yeri tutur.
İngilis dilindən alınma sözlərdə mənanın genişlənməsində ilkin leksik-semantik variantın arxiseminin
ümumiləşməsi baza leksik-semantik paradiqmasının hüdudlarından kənara çıxması da mühüm rol oynayır.
Məsələn,
xit
müəyyən dövrdə böyük populyarlıq qazanmış musiqi əsərinə deyilir. “Populyar musiqi
əsəri” arxisemi semantik derivasiya prosesində istənilən populyar hadisə və fakta aid edilir.
Pressinq
– baketbolda qarşı tərəfin oyunçusuna tətbiq olunan sərt mübarizə formasıdır. Əsas arxisem
kiminsə fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq, onun sərbəstliyini əlindən almaqdır. Əvvəllər bu yalnız idman
oyunlarına aid olsa da, hazırda istənilən fəaliyyət sahələrinə şamil olunur.
Treninq
– yarış dövrü üçün orqanizmin maksimal hazırlığını təmin etmək üçün sistematik məşqləri
nəzərdə tutur. Arxisema “idman məşqidir”. Müasir dövrdə sözün mənası genişlənmiş və müxtəlif fəaliyyət
sahələrində işə hazır olmaq üçün məşqləri, formanı saxlamağa əhatə etməyə başlamışdır.
Reytinq
– fərdi və komanda fəaliyyətlərinin ədədi göstəricisidir. İlk əvvəl şahmata, sonralar tennisə aid
olmuşdur. Hazırda təkbətək mübarizə və komanda idamn növlərində istifadə olunur. Qiymətləndirmənin
ədədi göstəricisi arxisemində dəyişmə baş vermişdir. Ədədi göstərici əsas götürülmür. Hazırda
reytinq
sözünün semantikası genişlənmişdir.
Autsayder
– “futbol və ya xokkey komandasında sağ və ya sol kənar oyunçusu” anlamındadır.
Monitor
– 1) emal sistemlərində əməliyyatları idarə və nəzarət edən, yoxlayan maşın proqramı; 2)
proqramlaşdırma dillərində ümimi vasitələrdən istifadə etmək üçün proseslərin sinxronlaşdırılması və
əlaqələndirilməsi mexanizmi; 3) sistemi idarə edən displey.
Kompüterin insan məişətində geniş yer alması, onun dəstinə daxil olan monitor sözü də ümumişlək
leksik qata daxil olmuşdur. Bununla yanaşı, monitorun “ekran” mənası da vardır.
Monitorinq
– cari mühiti (sistemi) fasiləsiz yoxlayan və idarə edən, istifadəçiləri xoşagəlməz halların
və böhran vəziyyətlərinin yaxşılaşması haqda xəbərdar edə bilən proses.
Monitor
və
monitorinq
alınma sözləri terminoloji səciyyə daşıyan yeni söz birləşmələrinin tərkibində
iştirak edirlər.
M.P.Vaqif və müasirlik
428
İngilis dilindən alınma sözlərin bir qisminin mənasının genişlənməsi ilkin leksik-semantik variantının
differensial semləri itirməsi nəticəsində meydana çıxır.
Alınma sözün mənbə dildəki predment-anlayış uyğunluğu obyekt dildə başqa sözlərlə sistemdaxili
əlaqəyə girməmiş bu leksik vahidin mənasını açmağın əsas şərtidir.
Dilə keçməsinin başlanğıc mərhələsindəki sözlə yeni dilə uyğunlaşmasının digər mərhələləri arasında
olan söz arasında fərq vardır.
İlkin mərhələdə yeni leksik sistemə girən söz başqagerçəkliyə aid anlayışı, predmenti adlandırır, leksik
sistemin digər vahidləri ilə rabitədə çıxış etmir. Belə sözlər, bir qayda olaraq etnoqrafik, tarixi, coğrafi, bədii
mətnlərdə işlənir.
Ədəbiyyat
1.
N.Xudiyev: “Azərbaycan dilinin zənginləşmə yolları
2.
A.Qarayev: “Azərbaycan dilində Avropa mənşəli leksik alınmalar”.
3. E.Haugen: “The analyse of indiguistic horriwing”, “Lang”, 1950.
4.
Horn P.: “Crundries der neupersiselie etimologie”,Strasbourg-1993.
5.R.C.Cəfərov:”Azərbaycan dilində Qərbi Avropa mənşəli alınmalar”.
Bakı.2006.”Elm və Təhsil”nəşr.
SULEYMANLI YUSİF
Ph.D. Associate professor
Azerbaijan Technical University
LOGICAL APPOINTMENT AND FUNCTION OF THE TERMS
IN THE INTERFERENCE PROCESS
Açar sözlər:
termin, məntiqi, funksiya, dil, linqvistika
Məqalədə dilə aid olan spesifik sözdüzəltmə metodu ilə Azərbaycan dilinin daxili potensialı əsasında
ümumi anlayışları ifadə etmək üçün uyğun olan terminləri yaratmaq mümkün olmadığı açılır və
interferensiya zamanı terminlər başqa dildən hazır formada alınır və istifadə edilir.Bizim dildə terminlərin
yaranması, bir tərəfdən beynəlxalq terminlərin müxtəlif elm sahələrində işlənməsi dilimizin terminoloji
funksiyası ilə xarakterizə olunur. Digər tərəfdən isə onun dünya dilləri ailəsinə inteqrasiyasını asanlaşdırır.
Keywords:
term, logical, function, language, linguistics
The terms differ from other word groups by their expression and meaning, utilization opportunities,
role of the language in different stylistic areas, the level of understanding of the language carriers. Though
that there are different ideas about the term and its essence in the linguistics, there are the problems that wait
for solution, because, understood every new notion and concept shall be named by certain language units.
Different principles are taken as basis in this naming and different conformities to law are
substantiated. Especially, there are certain differences in naming of terms. Thus, as naming is after
understanding of the object, the semantic relation between the name and the named object and its essence is
taken as basis.
So, special naming (nomination) is realized in the terminological area in the process of expression of
different scientific technical notions and concepts by terms and appointment of the terms according to their
essence, because the meaning of terms is limited by the system of certain scientific-technical knowledge and
its meaning is determined in he system of scientific-technical knowledge that they concern. Just the terms in
the system of this knowledge serve to naming of notions, processes and events and etc. and marking them by
language units having nominative character.
The word or the word combination that expresses the notion is terminized by means of privatization of
subjects, reality of the events in the scientific fields by passing through scientific thought. It finds its
definitive determination by means of intellectual scientific perception of the denotation in the traditional
terminological notion system.
For example, a rectangle which both sides are parallel is called trapezium a rectangle which all sides
are equal is called square; a rectangle which oposite sides are parallel in paits is called parallelogram. As it is
seen, the principal signs, characters of ever figure are taken into account and a definition is given and the
mathematical term is privatized. By this way special words are précised in physics, chemistry, economics,
M.P.Vaqif və müasirlik
429
medicine and other fields and they are used as terms. A special word encircles the terminological systems of
the lexicological units not only of science and technique, but also other areas of social activities.
The scientific perception and explanation of the denotation of terminological notions is accepted by
means of scientific reflection of the word naming it in all areas. In this case besides individual characters of
the things and events, general and individual characters peculiar to them shall be taken into account in order
to name things and events.
Just the notion shall reflect general and important aspects of events, processes and things. For example,
a multiface that is a polygon which two faces are equal and corresponding sides are parallel and the rest faces
are parallelogram is called prism.
Herein, the aspects that differ prism from other mathematical objects (trapezium, pyramid) are equality
of two faces, the fact that it is a polygon which corresponding sides are parallel, it is a multiface which the
rest sides are parallel. The principal signs of the notion are reflected in these terms and it appears as its brief
logical appointment.
Therefore, these principles shall be taken as basis during naming the notions belonging to every
scientific area. Especially, joining, expression of principal signs inside the language unit equivalent to the
notion realizes the definitive function of the term by conditioning the classification in many areas of physics,
mathematics, chemistry and technique.
The terms are directly coordinated with the system of scientific notions in the general terminological
macrosystem and encircles the content of scientific notions on the basis of real practice in order to gain a
definitive determination. Therefore, while speaking about the function of definitiveness, just scientific
concepts belonging to different scientific areas are considered.
For example, as such terminological units as value, shareholder audit, capital in the economics, cone,
circle, trapezium, radius in the mathematics, current, pressure in the physics are directly related with the
system of scientific notions, privatization, precision of certain meaning in the semantic area of the notion
arisen on the basis of real practice stipulates formation of a definitive term. Thus, privatization of any word
in the meaning, formation of the definition reflecting necessary and satisfactory signs of the notion having
special appointment realized the definitive function of the term. The sign determining the notion in the
definitive function takes one of the principal places in appointing the notion. The “sign” is the closeness of
any object, event or notion with other object, event or notion or character differing from them.
Galkina Fedorook wrote: “The investigators consider correspondence of any notion absolutely
determined and précised in the different scientific areas differing from the word” (1,117).The notion is
considered the exit point in the terminological syste. The appointment characters of the notion shall be taen
as a criterion in formation and exact appointment of the terminological lexicology.
The notion doesn’t only express general and important signs of the objective reality, objects and
events, but also is used in other meaning in the terminology. Thus, the notion systems are the collection of
notions related to each other concerning certain areas of science and technique, the content of notions is the
collection of the principal signs of the notions, the classification of notions is opening of sex-word relations
between the notions and solution of problems determines the essence of the definitive function, because the
logical relation between the term and notion forms the systematic character.
Taking into account the above-mentioned facts, certain categories shall be taken as the basis in
determination of the definitive function of the term. Especially, the conformity to laws shall be taken into
account in joint utilization of the terms with certain words in the texts belonging to every area and naming of
a concept by a term is appointed among the characteristic signs of the notion. Besides, the relation attitude
between the term and notion, event and name is determined.
A term is given a definition after precision of all signs. The following requirements shall be taken into
account in the determination:
1.Principal signs of the notion, its specific characters shall be reflected in the determination.
2.Repetitions shall not be allowed in the determination.
3.A determination shall be short and concrete.
4.Non-standard terms shall not be used in the determination.
5.The determination shall meet the norms of the language.
6. A determination shall differ from definition.
7.A determination shall express the content of the notion exactly and laconically.For example,
“substances made of different types of atom are called complex substances and the substances made of the
same type of atoms are called simple substances”. As it is seen, concretely all requirements are taken into
account in the determination. The determination shall totally encircle the principal signs, internal content,
functional characters of the term. That is to say that increase of frequency of utilization of an ordinary word
M.P.Vaqif və müasirlik
430
and word combination in the same meaning stipulates privatization, precision of certain meaning in the
semantic field and formation of the definitive determination. D.S.Lotte wrote: “Differing from ordinary word
and word combination, the term shall have limited and determined content. This content shall belong to the
term not depending on the context, hence the meaning of an ordinary word is determined in certain context,
in the combination with other words” (2,13). Necessary and satisfactory signs are selected from these signs
and they can be reflected in the peel, structure of the term. So, the term formation process is characterized by
finding of the exact status of the notion on the basis of certain conformities to law. The functions of the term
are nominative and definitive functions. Thus, the terms implement the nominative function when they name
the things, processes, events of objective realities and notions about them. But the basis of the term is not
appointed in naming, it is reflected in the definitive function. The definitiveness appoints the content, the
essence of the notion and implement the nominative function by naming arisen notions and implement the
function of definitiveness by appointing the notion from the logical point of view. Generally, the
appointment criterion of the term shows that the term doesn’t only name the notion, but also it is formed on
the basis of appointment of the notion, that is to say that the scientific term is the means of logical
appointment. The collection of necessary and important characters of the object found their nomination is
reflected in their definitive layer.
Literature
1. Галкина-Федерук Е.М. Современный русский язык. Лексика, Москва,1954.
2.Mammedli Y.A. The terms in Azerbaijan language. Candidate Dissertation
Baku, 1996.
3.Sadıqova S.A. The Terminology of Azerbaijan language . Baku, Elm, 2011, s. 380
ŞABANOVA AYSEL
Bakı Slavyan Universiteti
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ PAREMİOLOGİYA
Açar sözlər:
paremiologiya, frazeologiya, atalar sözü, məsəllər, mənəvi dəyərlər.
Paremiology in English and Azerbaijani linguistics
This article deals with two branches of linguistics – phraseology and paremiology. Similarities,
differences as well as interplay between the units of these branches of linguistics have been analyzed.
Various approaches of Azerbaijani and English scholars about relation between phraseology and
paremiology have been discussed in given article. The author thoroughly researches these approaches,
summarizes them. At the end the author arrives at a conclusion about place of Paremiology in the linguistic
area.
Keywords:
paremiology, phraseology, proverb, sayings, moral values.
Müasir cəmiyyət tələb edir ki, şəxsiyyətin həm elmi cəhətdən məlumatlı, həm də mənəvi cəhətdən
zəngin olmasını tələb edir. Xalqımız həmişə milli mənəvi dəyərlərə böyük önəm vermiş və bu ənənələrə
sadiq qalmışdır. Heç təsadüfi deyil ki, xalqımızı 70 il öz milli mənəvi dəyərlərindən, adət ənənələrindən
uzaqlaşdırmağa çalışsalar da onlar bu ənənə və dəyərləri qoruyub saxlamağı bacarmışdır. Milli-mənəvi
dəyərlər insanı cəmiyyətdə formalaşdıran, onun inkişafına kömək edən davranış qaydalarıdır. Sivilizasiya
yarandığı vaxtdan bu dəyərlər də formalaşdırmağa başlamışdır. Milli-mənəvi dəyərlər xalqın
mövcudluğunun əsas göstəricisi, onun ən qiymətli sərvətidir [4, s. 5].Ölkə başçısı İlham Əliyevin də qeyd
etdiyi kimi “ Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizə sadiqik, bu dəyərləri qoruyuruq, saxlayırıq, ənənələri
yaşadırıq və bizim gücümüz də bundadır”. Bu dəyərləri nəsildən- nəsilə ötürmək hər birimizin borcudur.
Milli mənəvi dəyərlərin təbliğ etmə vasitələri çoxdur. Onlardan biri də şifahi xalq ədəbiyyatına müraciət
etməkdir. Şifahi xalq ədəbiyyatının növləri - atalar sözü və məsəllər, tapmacalar, yanıtmaclar və s.
xalqımızın milli-mənəvi xüsusiyyətərini özündə əks etdirir. Məqalənin məqsədi bu ədəbi janrları yalnız
ədəbiyyat prizmasından deyil dilçilik nöqteyi nəzərindən də araşdırılmasıdır. Bu janrların elmi cəhətdən
tədqiqi bu gün dilçilik elminin qarşısında duran mühüm məsələrdəndir.
Atalar sözləri - xalqın yaratdığı, nitqdə dayanıqlı istifadə olunan, müxtəlif struktura malik ibrətamiz
məna ifadə edən hikmətli deyimlərdir. Onlar həyatın müxtəlif sahələrinə aid olan ifadələr olub, xalq
müdrikliyinin inikası, bu və ya digər xalqın mədəniyyətinin tərkib hissələridir. Məsəllər - xalqın hər hansı
M.P.Vaqif və müasirlik
431
bir hadisəyə və ya əhvalata çıxarış kimi yaratdığı ifadələrdir. Atalar sözlərindən fərqli olaraq məsəllərdə bu
və ya digər məna dolayı yolla ifadə edilir. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi atalar sözü, məsəllər, eləcə də
şifahi xalq ədəbiyyatının digər nümunələri ədəbiyyatşünaslıqla bərabər, dilçilik elminin də tədqiqat
obyektidir. Atalar sözü və məsəllərdən bəhs edən elm sahəsi
pareomiologiya
adlanır. Rus dilçisi Q.
Mironovaya görə dilin paremioloji fondunun 75% ni atalar sözü və məsəllər, qalan 25% ni isə tapmacalar,
uşaq mahnıları, yanıtmaclar və digər deyimlər təşkil edir [5, s. 72].
Dilin pareomioloji fondu hələ qədim zamanlardan alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Paremioloji
fondun tədqiqi tarixi eradan əvvələ gedib çıxır. İlk dəfə Aristotel ( e.ə.384-322) atalar sözü və məsəlləri
(paremiiləri) sistemləşdirmiş və onları qədim fəsləfənin elementləri adlandırmışdır. Hələ eramızın XVI -
XVII əsrlərində ingilis ədəbiyyatında atalar sözü və məsəllərdən tez - tez istifadə edilirdi. Məşhur ingilis
drammaturqu V.Şekspirin (.William Shakespeare) bir sıra əsərlərinin adı da atalar sözü yaxud məsəllərdən
götürülmüşdür:
"All's well that
ends well", "Measure for Measure"
və s. Bundan başqa bir sıra
ədəbiyyatçılar, məsələn, C. Coser (Geoffrey Chaucer), V.Skot (Walter Scott), Ç.Dikens (Charles Dickens) və
b. öz əsərlərində atalar sözü və məsəllərdən istifadə etmişlər.
Analoji hala Azərbaycan ədəbiyyatında da təsadüf edilir. Bir çox yazıçılarımız öz əsərlərinin adlarında
atalar sözü və məsəllərə müraciət etmişlər: Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxıb yağmura düşdük”, “Adı
var özü yox”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər”, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin “Yeyərsən qaz ətini
görərsən ləzzətini” və s. əsərləri buna parlaq misaldır.
İngilis dilçiliyində pareomiologiyanın elmi cəhətdən tədqiq XX əsrin 30 - cu illərindən başlayır. 1929 -
cu ildə C.L.Apperson (G.L.Apperson) "Atalar sözü və Məsəllərin Tarixi Lüğəti"ni
( English Proverbs and
Proverbial Phrases: A historical Dictionary)
çap etdirmişdir. Bu kitabda əsasən qədim Latın və Yunan
dillərindən tərcümə edilmiş paremiilər öz əksini tapmışdır. 1931 - ci ildə A.Teylorun ( A.Taylor ) "Atalar
sözü"
( The Proverb )
kitabı çapdan çıxır. Bu kitab ingilis atalar sözü və məsəllərini tədqiq edən ilk
fundamental əsər idi. Burada A.Teylor atalar sözlərinin müxtəlif növlərindən, onların əmələgəlmə
yollarından və struktur xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Ümumiyyətlə dilçilikdə ingilis və amerikan
pareomioloji vahidləri ilə məşğul olan alimlərə A.Taylor, W.Mieder, A.Dundes, B.J. Whiting və digərlərini
nümunə gətirmək olar. Görkəmli folklorşünas Alan Dundes yaxın dostu və həmkarı W.Mieder ilə birlikdə
yazdığı " The Wisdom of Many: Essays of Proverb" (1994) kitabında müxtəlif xalqların mədəniyyətinə xas
olan atalar sözlərini tədqiq edib. Bu kitabda qədim dövrdən indiyə qədər Çin, Fin, Afrika, İspaniya, İrlandiya
və s. xalqlara aid atalar sözləri təsvir edilib. Bu kitab iyirmidən artıq müxtəlif mövzulu məqalələr
toplusundan ibarətdir.
Azərbaycan dilçiliyində də xalqın həyat tərzinin, adət - ənənəsinin, milli təfəkkürünün obrazlı inikası
olan atalar sözləri və məsəllər diqqətdən kənar qalmamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və folkloru tarixində
atalar sözü və zərbi - məsəllərin tədqiqatı ilə bir sıra görkəmli alimlər məşğul olmuşlar. Bunlara misal
olaraq, H.Zeynallı, Ə.Hüseynzadə, M.Mübariz, H.Araslı və b. adlarını çəkmək olar. Azərbaycan ədəbi
tarixinin tədqiqi ilə məşğul olan H.Zeynallı 1926 - cı ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan Atalar sözü" kitabında
bu vahidlərə ədəbi janr kimi yanaşsa da, həmin kitabda onların leksik xüsusiyyətlərindən, strukturundan,
yaranma yollarından səthi bəhs etmişdir. Digər Azərbaycan folklorşünası Ə.Hüseynzadə də "Atalar sözü"
(1981) kitabında bu vahidlərə dilçilik nöqteyi nəzərindən yanaşmamışdır, lakin, onun kitabındakı atalar
sözlərini mövzulara görə məzmunca qruplaşdırmasını tematik təsnifat hesab etmək olar. İ.İbrahimovun "
Atalar sözü və məsəllər" adlı əsərində də bu vahidlər şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələri kimi tədqiq
edilmişdir, lakin, həmin kitabda bu vahidlərin sintaktik xüsusiyyətlərindən, cümlə strukturu məsələrindən
bəhs edilməsini nəzərə alsaq, onu dilçilik nöqteyi nəzərindən önəmli addım kimi qəbul etmək olar. Müasir
dilçiliyimizdə atalar sözü və məsəllərin linqvistik baxımdan tədqiqi sahəsində görülən işlərə nümunə olaraq
Z.Ə.Əlizadənin elmi yaradıcılığını göstərmək olar. Z.Ə.Əlizadə atalar sözü və məsəlləri dilin frazeoloji
sisteminə aid cümlə şəkilli ifadələr adlandırırdı. Paremiologiyanın dilçilik elmindəki yeri, mövqeyi ilə
əlaqədar alimlər arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Azərbaycan dilçiliyində atalar sözlərinin linqvistik
nöqteyi nəzərdən olan tədqiqatlarının böyük əksəriyyəti frazeologiya elminin çərçivəsi daxilindədir. İlk öncə
qeyd edək ki, frazeologiyanın tədqiqat obyekti dar və geniş olmaqla iki mənada izah edilir. "Geniş" mənada
frazeologiya dedikdə hər cür sabit söz birləşmələri, atalar sözləri, məsəllər, idiom və ibarələr, hikmətli sözlər
və s. nəzərdə tutulur. Ayrı - ayrı sözlərə ekvivalent olan frazeoloji vahidlər isə "dar" mənada frazeologiyaya
aid edilir. Azərbaycan dilçilərinin böyük əksəriyyəti frazeologiyanın tədqiqat obyektinə "geniş" mənada
yanaşır. A.Qurbanovun fikrinə görə, atalar sözləri, məsəllər, aforizmlər, bəzi rəvayətlər, sitat və klişe adlanan
ifadələr frazeoloji vahidlərin sırasına daxil edilməlidir [3, s. 33]. S.Cəfərov yazır, "Frazeologiya bəhsində
öyrənilən sabit söz birləşmələrinin idiom, ibarə, atalar sözləri, zərbi - məsəllər, hikmətli sözlər və tapmacalar
kimi növləri vardır [2, s. 100]. Bunların əksinə olaraq, M.Tağıyev frazeologiyanın tədqiqqat obyektinə "dar"
mənada yanaşmışdır. Onun fikrincə frazeologiyanın tədqiqat obyekti çox genişləndirilib və buraya idiomlar,
M.P.Vaqif və müasirlik
432
sabit sintaktik konstruksiyalar, atalar sözü, məsəllər, hikmətli sözlər və çoxlu sitatlar daxil edilib.
M.Tağıyevin fikrincə, frazeoloji vahidlər dedikdə yalnız dil strukturunda olan sabit söz birləşmələri qeyd
edilməlidir [7, s. 5-6]. Bu məsələyə üçüncü bir mövqedən yanaşan H.Bayramova görə, frazeologiyanın
tədqiqat obyekti "dar" mənada tədqiq edilməlidir. Lakin o, atalar sözü və zərb məsəlləri frazeoliyanın
zənginləşməsinə xidmət edən məna hesab edərək, onları frazeoloji cümlə adlandırmışdır [1, s. 145].
Göründüyü kimi, frazeologiya müstəqil elm sahəsi kimi tədqiq olunmağa başlayarkən frazeoloji vahidlərlə
paremiilər arasında olan oxşarlıqlar alimlərin gözündən yayınmamışdır. Bununla belə, paremiologiya
elminin frazeologiyanın tərkib hissəsinə daxil edilməsi ilə bağlı müəyyən təzadlı fikirlər formalaşmışdı. Bir
qrup alimlər atalar sözləri və məsəlləri frazeologiya daxilində öyrənməyi təklif etsə də (V.V.Vinoqradov,
N.M.Şanskiy, A.Qurbanov, S.Cəfərov, Z.Əlizadə, Ə.Hacıyeva və.s.), digərləri onları frazeologiyanın
tədqiqat obyektinə aid etmir ( N.N.Amosova, Z.K.Tarlanov, N.F.Alefirenko M.Tağıyev və s.). N.N.
Amasova qeyd edir ki, frazeologizmlər istər məzmun, istərdə də funksiyalarına görə frazeologizmlərdən
fərqlənir. N.F.Alefirenkoya görə atalar sözləri, məsəllər və digər şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini
paremiologiya elmi öyrənməlidir və onlar frazeologiya çərçivəsindən kənarda tədqiq edilməlidir.
Bu mübahisəli məsələyə aydınlıq gətirmək üçün paremiilər ilə frazeoloji vahidlər arasında oxşar və
fərqli xüsusiyyətlərə nəzər salaq: Atalar sözü və məsəllər struktur xüsusiyyətlərinə görə frazeoloji
vahidlərdən fərqlənirlər. Onlar əsasən, cümlə şəklində olur və cümlənin struktur əlamətlərindən seçilmirlər.
Frazeoloji vahidlərdən fərqli olaraq atalar sözü və məsəllər bitmiş bir fikri ifadə edir və bitkin intonasiyaya
sahib olurlar. Atalar sözü və məsəllərin əsasında dərin məna və ibrətamiz fikir dayanır. Frazeoloji vahidlər
hər hansı bir məhfumu ifadə etsə də, atalar sözü və məsəllər daha geniş anlayışları təsvir etmək üçün işlədilir.
Atalar sözü və məsəllər hər hansı mənəvi keyfiyyəti aşılamaq, öyüd nəsihət vermək məqsədi ilə işlədilir.
Frazeoloji vahidlər isə belə bir məna ifadə etmir. Bununla belə, frazeoloji və paremioloji vahidləri birləşdirən
xüsusiyyətlər daha çoxdur. Onların hər ikisi dildə hazır şəkildə mövcud olur və bu və ya digər xalqın həyat
tərzini, adət ənənələrini, mədəniyyətini və s. özündə əks etdirir. Həm atalar sözü və məsəllərin, həm də
frazeologizmlərin tərkibi sabit olur və orada hər hansı bir dəyişiklik etmək mümkün olmur ( bir qrup
frazeologizmlər istisna təşkil edir və onlar Vinoqradovun təsnifatına görə
frazeoloji birləşmə
adlanır.
Məsələn, to win victory / to gain victory). Frazeoloji vahidlərin komponentlərinin heç olmasa biri məcazi
mənada işlənməlidir, atalar sözü və məsəllərdə bu belə deyil. Onlardan bəziləri məcazi mənada ( Those who
live in glass houses shouldn't throw stones - Öz gözündə tiri görməyən başqasında çöp axtarır) işlənsə də,
bir qismi də öz həqiqi mənasını da ( Its easy to swim, if another holds up your head - Özgəsinin hesabına
nəsə etmək saxlayır. Deməli, birinci qrupa aid olan paremioloji vahidlər mənaca frazeologizmlərə, digər qrup
isə cümləyə daha yaxındır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi frazeoloji vahidlər atalar sözü və məsəllər
əsasında yaranıb, yəni, onları frazeologiyanı zənginləşdirən mənbə hesab etmək yerinə düşərdi. Biz bütün bu
deyilənləri ümumiləşdirərək, belə nəticəyə gəlirik ki, atalar sözü və məsəlləri frazeologiya daxilində
öyrənsək də, bu vahidlərlə məşğul olan paremiologiya elmi frazeologiyanın ayrıca bir qolu kimi tədqiq
edilməlidir. Belə ki, atalar sözü və məsəllər istər struktur, istərsə də funksional cəhətdən ən qeyd - şərtsiz
frazeologizmlərin bütün tələblərinə cavab vermir. Lakin bununla belə, frazeologiya elminin tədqiqat obyekti,
yəni frazeologizm dedikdə frazeoloji vahidlərlə yanaşı paremioloji vahidləri də nəzərdə tutmaq
məqsədəuyğun olardı. Odur ki, paremioloji vahidlər frazeologiya elmi ilə əlaqəli şəkildə tədqiq olunarsa
daha məhsuldar nəticə əldə etmək olar. Bu sahədə görülən maraqlı işlərə nümunə olaraq, paremiologiya
sahəsinə böyük töhfələr vermiş Alman əsilli W.Miederin 2009 - cu ildə çap olunmuş iki cildli
"
International Bibliography of Paremiology and Phraseology"
kitabını qeyd etmək olar. Bu kitabda son iki
yüz il ərində meydana gələn və işlədilən 10 mindən artıq paremioloji və frazeoloji vahidlər öz əksini
tapmışdır. Hər bir vahid növlərə görə qruplaşdırılmış və onların əmələgəlmə yolları araşdırılmışdır. Bu
baxımdan həmin kitab yalnız dilçilik sahəsində deyil, tarix, mədəniyyətşünaslıq, ədəbiyyat, fəlsəfə,
dinşünaslıq və digər sahədə çalışan mütəxəssislər üçün faydalı material ola bilər.
Ədəbiyyat
1.Bayramov H.A. Azərbaycan dili Frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978, 176 s.
2.Cəfərov S.A. Müasir Azərbaycan dili (leksika). Bakı: Maarif, 1982, 214 s.
3.Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili I cild. Bakı: Maarif, 2003, 438 s.
4. N.Alışova, A.Abdullayeva. Milli mənəvi dəyərlərin təbliğində kitabxanların rolu. Bakı: M.F.Axundov
adına Milli Kitabxana, 2011, 85 səh
5. Миронова Галина. Паремийный фонд национального языка: потенции, проблемы и задачи. Ostrava:
2003, 139 стр.
M.P.Vaqif və müasirlik
433
6. Т.А.Алефиренко. Фразеология и паремиология учебник. Москва: Флинта,n2009,n344nстр.
7. Тагиев М.Т. Глагольная фразеология современного русского языка (проблемы окружения и
распространения фразеологических единиц).nБаку: Маариф, 1966, 259 стр.
8. W.Mieder. International Bibliography of Paremiology and Phraseology. New York:Walter de Gruyter and
Co, 2009, 1133 pages.
9. Wolfgang Mieder and Alan Dundes. The Wisdom of Many: Essays on the Proverb.USA, Chicago:
University of Wisconsin Press,1994, 330 pages.
TAĞIYEVA ELNARƏ
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı Dövlət Universiteti
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “BİR” SAYININ İŞTİRAKI İLƏ YARANMIŞ
SÖZLƏRDƏ ÇOXMƏNALILIQ
Açar sözlər
:
dil, say, çoxmənalılıq, leksik-semantik faktor, “bir”
Polysemia in vocabulary extracted from the odd "odin" in the modern Azerbaijani language
Language is also a major means of communication between people, and plays a leading role in the
expression of emotional ideas. Indeed, it is not just a matter of providing usual information about the real
world, but also adds its own personality to it. Individual attitudes can be ordinary and emotional. In this
respect, word selection is also different. In the first case, the specific meaning of the word is taken as the
basis of each person's outlook, individual attitude to the language unit, individual choices and vocabulary. At
this point, an ambiguous, synonymic, and antonymic attitude is at the center of attention.
Keywords:
language, say, multicolourism, lexical-semantic factor, "one"
Dil insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olmaqla yanaşı, emosional (hissi) fikrin ifadəsində də
aparıcı rol oynayır. Belə ki, insan real aləm haqqında yalnız adi məlumat verməklə kifayətlənmir, habelə ona
öz fərdi münasibətini də əlavə edir. Fərdi münasibət adi və emosional səciyyəli ola bilir. Bu baxımdan söz
seçimi də fərqli səciyyə daşıyır. Birinci halda sözün konkret mənası əsas alınır və hər kəsin dünyagörüşü, dil
vahidinə fərdi münasibəti, fərdi seçim və söz işlətmə imkanları əsasdır. Bu zaman omonimik, sinonimik və
antonimik münasibət diqqət mərkəzində olur. İkinci halda isə hər hansı bir fakta emosional-ekspressiv
münasibət daha çox diqqət çəkir və bu zaman çoxmənalılıq, frazeoloji vahidlərə müraciət əsas olur. Hər iki
halda dil vahidlərinin yerinə və fərdi münasibətə görə seçilib işlədilməsi əsasdır.
Sözlər üslubi baxımdan müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Bu baxımdan omonimlik, sinonimlik,
antonimlik, çoxmənalılıq kimi leksik-semantik faktorlar əhəmiyyətli rola malikdir. Məlum olduğu kimi, söz
səs tərkibinə görə nə qədər sadə olursa-olsun, onlarda sadaladığımız xüsusiyyətlərin hər biri daha güclü
şəkildə özünü göstərir. Buna baxmayaraq, həmin xüsusiyyətlər bu və ya digər dərəcədə istənilən yarusda və
istənilən dil vahidində təzahür edir. Bu fikri “bir” sayından yaranan sözlərə də şamil etmək olar.
Lakin buna baxmayaraq, sadaladığımız bu üslubi xüsusiyyətlər digər leksik vahidlərə nisbətən “bir”
sayının iştirakı ilə yaranan sözlərdə zəif təzahür edir.
Sözlərin yaşaması, fikir ifadə etməsi nitqdə, başqa sözlərin əhatəsində və onlarla qarşılıqlı əlaqədə
mümkün olur. Onların müxtəlif semantik çalarlar qazanması və onları reallaşdırmasıda məhz belə sintaktik-
semantik mühitdə reallaşır. Belə ki, “sözlərin leksik mənasını müəyyənləşdirən əsas faktorlardan biri sözlərin
əlaqələnmə imkanıdır. Leksemin əsil linqvistik mənası onun bu və ya digər söz qrupları ilə qarşılıqlı
münasibətində aydınlaşır” (78,264).
Sözlərin qarşılıqlı əlaqəsində müxtəlif semasioloji faktorlar meydana çıxır. Çoxmənalılıq, omonimlik,
sinonimlik, antonimlik kimi semasioloji faktorlar məhz sözlərin sintaqmatik planda qarşılıqlı əlaqəsi
zəminində reallaşır. Bu semasioloji hadisələr fikrin daha aydın, dəqiq, məqsədyönlü ifadə olunmasında
əhəmiyyətli rol oynayır.
Çoxmənalılıq sözün mənaca inkişafının mühüm bir mərhələsidir və məhz “sözün çoxmənalılığı
sayəsində dil konkret mənaları müstəqil sözlərlə ifadə edə bilir” (2:112). Əsas nitq hissəsinə aid olan hər bir
söz nominativ mənaya malikdir, lakin bəzi sözlər digər sözlərlə əlaqədə əvvəlki məna çərçivəsində yeni
məna çaları da qazana bilir. Bu isə ünsiyyət prosesində fikrin daha dəqiq, bir az da emosional ifadə
ehtiyacından irəli gəlir. Çoxmənalılıq başqa sözlər kimi, “bir” sayının iştirakı ilə formalaşmış sözlərin də bir
M.P.Vaqif və müasirlik
434
qismində özünü göstərir.
Bu tip sözlərin çoxmənalılığından danışmazdan əvvəl “bir” sayının özünün üslubi xüsusiyyətlərinə
toxunmaq lazım gəlir. “Bir” sayı istər ədat, istərsə də digər məqamlarda müxtəlif emosional-ekspressiv
münasibətlərin yaranmasında ciddi rol oynayır. Belə ki, ədat mövqeyində bəzən bu söz feillərin qarşısında
işlənərək, təkid, israr, lazımlılıq məzmununu formalaşdırır və bu zaman
da, də
əmr ədatının funksiyasını
yerinə yetirir. Məsələn:
Sən
bir
dayan! Sən bir gözlə!
Bir
gedək görək nə oldu?...
(C.Məmmədquluzadə).
Bu söz yenə bəzi feillərin qarşısında işləndikdə hərəkətin təsirini şiddətləndirir. Məs:
İt qurdu görən
kimi
bir
qaçış qaçdı ki
(M.Hüseyn). Bu zaman həmin söz
“elə”
ədatının funksiyasını yerinə yetirir və bu
halda onları bir-biri ilə əvəz etmək mümkün olur. Verilmiş misaldan bunu görmək olar.
“Bir” sözü təyin və tərzi-hərəkət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrinin prepozitiv baş
cümləsinin içərisində müvafiq budaq cümlənin əvəzlik-qəlibi funksiyasını da yerinə yetirir. Burada da “bir”
sözü “elə” sözünün sinonimi kimi çıxış edir. Məsələn:
Mən
bir
susmaz duyğuyam ki, ürəkləri bəzərəm
(C.Cabbarlı). Bu cümlədə “bir” sözü təyin budaq cümləsinin əvəzlik-qəlibidir.
T.Müzəffəroğlu göstərir ki, bu tip tabeli mürəkkəb cümlələrdə ikinci komponent, yəni budaq cümlənin
ellipsisi nəticəsində konstruksiya elliptik cümləyə çevrilir (89:150) və bu yolla da “bir” sözü emosional
münasibəti formalaşdıran ədata krçir. Məsələn:
Bağda
bir
gözəl hava var ki, insanın bütün yorğunluğunu
çıxarır// Bağda
bir
gözəl hava var ki.
Birinci cümlədə “bir” sözü budaq cümlə növünü müəyyənləşdirən və
baş cümlənin konkret üzvü olan əvəzlik-qəlibdirsə, ikinci cümlədə bu söz həmin funksiyaya malik deyil,
cünki burada ikinci komponent yoxdur. Yəni tabeli mürəkkəb cümlə deyil; buradakı “bir” sözü məhz ədat
funksiyasını yerinə yetirir.
“Biratımlıq”
sözü dilimizdə
“yalnız bir dəfəyə kifayət edən”
mənasındadır. Müxtəlif sözlərlə
birlikdə işlənə bilən bu sifət
“barıt”
sözü ilə də əlaqəyə girir:
bir atımlıq barıt.
Bu birləşmə həqiqi mənada
işləndiyi kimi (bir atımlıq barıt qalmışdır), məcazi mənada da işlədilə bilər. İkinci vəziyyətdə “çox tez
həvəslənən, ruhlanan, lakin işi axıra çatdırmağa həvəsi çatmayan, işdən tez soyuyan adam” haqqında belə
deyilir ki, bu da fikrin emosional ifadəsi ilə bağlıdır.
“Bircür//bircürə”
sözü ədəbi dilimizdə
“bir qaydada, eyni tərzdə, eyni bir tipdə”
mənasındadır.
Lakin bu söz danışıq dilində, o cümlədən bədii dildə “başqalarına bənzəməyən, adi normadan kənar, qəribə”
mənasında da işlədilir, hətta eyni mətnin özündə hər iki mənanı başa düşmək olur. Məs:
“bircür rəng”
birləşməsi həqiqi mənası ilə yanaşı,
“belə bircür rəngdir ey”
cümləsi ironiya, təəccüb formasında
deyildikdə “bircür” sözü
“qəribə, birtəhər”
məzmununa malik olur.
“Birləşdirmək”
feilinin həqiqi mənası “
bir-birinə bənd etmək, yapışdırmaq”
deməkdir. Lakin bu
feil məcazi mənada da istifadə edilir. Belə ki, “uyğunlaşdırmaq, uzlaşdırmaq, əlaqələndirmək” kimi mənalar
bildirdikdə çoxmənalılıq ifadə edir. Məs:
Nəzəriyyə ilə təcrübəni
birləşdirmək
.
“Birləşmək
” sözündə də həmin məcazi anlam vardır. Məs:
“Mübahisə edənlər bir məsələdə
birləşdilər
”
cümləsində “birləşmək” sözü
“razılaşmaq, uyğunlaşmaq”
mənasındadır. Hətta “evlənmək”
mənasında da bu sözdən istifadə edilir ki, bu da onun məcazi anlamına gəlir; “ulduzları birləşmək”
birləşməsi də həmin məcazi mənanı ifadə edir.
“Birmənalı”
sözünün həqiqi mənası
“bir mənası olan”
deməkdir. Lakin bu söz son zamanlar
“qətiyyətlə, qəti şəkildə
” mənasında da işlədilir ki, bu da həmin sözün sonradan qazandığı məcazi mənadır:
“fikri birmənalı müdafiə etmək”.
Qeyd edək ki, bəzi sözlərdə
“bir”
komponenti öz həqiqi mənasında olsa da, digər komponent öz
həqiqi mənasına malik olmur, məcazi məna bildirir. Belə mürəkkəb sözlər bütünlükdə məcazilik
xüsusiyyətinə malik olur. Məs: “
birqollu, birtərəfli”
sözlərini misal gətirmək olar. “Qol” və “tərəf” sözləri
çoxmənalı sözlərdir. Birinci sözün həqiqi mənası bədən üzvü, ikinci sözün həqiqi mənası isə istiqamət
bildirməkdir. Lakin bu sözlər dilimizdə məcazi mənaya da malikdir. Belə ki, başqa əşyalarda da ümumi
hissədən ayrılmış hissəyə “qol” (çayın qolu, ağacın qolu, köynəyin qolu), hər hansı digər əşyalarla bağlı
istiqamət məzmununa da “tərəf” deyilir (özünə tərəf, yəni öz xeyrinə). Yuxarıda verdiyimiz sözlərdə də
ikinci komponenti həqiqi ilə yanaşı, məcazi mənada da düşünmək olar. Həqiqi mənada:
“birqollu”
-bir qolu
olan adama,
“birtərəfli”-
bir tərəfi olan yola deyilir. Amma məcazi anlamda
“birqollu”
sözü
“birqollu
paltar, birqollu çay, birqollu qazan”
və s. mənasında işlədilir.
“Birtərəfli”
sözü isə məcazi anlamda hər
hansı məsələdə obyektiv deyil, yalnız özünə sərf edən tərzdə qavrayıb mövqe tutma mənasında işlədilir.
Burada biz bir məsələyə toxunmaq istəyirik. “Bir” sayının iştirakı ilə yaranan bəzi sözlərin özü
semantik cəhətdən məcazi mənaya malik olur. Bu məcazi məna onların birbaşa ifadə etdiyi məna olduğundan
onların bu mənasını mətnə görə, yəni çoxmənalı hesab etmək olmaz. Məs:
“biroturuma”
sözünün özü
məcazi mənalı sözdür,
“birdəfəyə”
mənasını ifadə edir; bu onun birbaşa mənasıdır, bundan öncəki mənası
yoxdur. Bu sözün mənası yemək və içməklə daha çox bağlıdır:
“biroturuma yemək, biroturuma içmək”.
M.P.Vaqif və müasirlik
435
“Birdibli”
sözü haqqında da həmin fikri söyləmək olar. “Həmişəlik, qəti, birkərəlik” mənasında işlənən bu
sözün də komponentləri ilə əlaqələnən mənası yoxdur. Məlumdur ki, “hər hansı şeyin bir neçə dibi” ola
bilməz; deməli, verdiyimiz sözdə
“bir dibi olan”
anlamını düşünə bilmərik. Bu isə onu göstərir ki, yuxarıda
açıqladığımız məna
“birdibli”
sözünün birbaşa mənasıdır, mətndən meydana çıxan məna deyil.
Ədəbiyyat
1. Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis. Bakı: Şərq-
Qərb, 2007
2.Məmmədov İ.T. Azərbaycan dilinin semantikası. Bakı: Xəzər, 2006
TAĞIYEVA ŞÖVKƏT
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC
İNGİLİS DİLİNDƏN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ VƏ ƏKS TƏRCÜMƏ
PROSESİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK UZLAŞMALAR
Açar sözlər:
ingilis dili, semantika, Azərbaycan dili, uzlaşmalar, tərcümə
Semantic agreement on the process from English to the native language
The article is devoted to the semantic agreement on then process from English to the native language
its difficulties in the ways of elimination in semantic of English also some problem of synchronous
translation in literature and linguistic. The article also analyses various kinds of translation imp modern
English, ips semantical and lexic variants of translation the nature language. The article is devoted to the role
and the maning of the translation in bicultural communication,some thoughts and philosophical appreciating
of translation in modern linguistics also about stylis tically translation in literature and humanitarian shere.In
the given article some parts of translation in contemporary literature of Azerbaijan and literature Western
European countries and Russia are analised.
Keywords:
English, semantic, Azerbaijani, agreement, translation.
Mətndə ifadə olunan referensial mənaların verilməsi zamanı məna tərcüməsinin uyğun olmaması
tərcüməçinin əsas rastlaşdığı problemdir.
Məna vahidləri – morfemlər,sözlər,sabit söz biləşmələri – öz referensial mənaları ilə tam həcmdə
uyğun olan 2 müxtəlif dil yoxdur.
Bunu xüsusən 2 müxtəlif dillərin - azərbaycan və ingilis söz tərkibinin materialları əsasında nümayiş
etdirmək olar.
2 dilin leksik vahidləri arasında semantik uyğunlaşmaların bütövlükdə 3 əsas tiplərə aid etmək olar.
1)
Tam uyğunlaşma
2) Qismən uyğunlaşma,
3) Uyğunlaşmanın olmamağı
Bu 3 tiplərə ayrı-ayrılıqda baxaq,tərcümənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi üçün xüsusi maraq və çətinlik
təşkil edən, 2 sonuncu tipi nəzərdə tutmalıyıq.
Müxtəlif dillərin leksik vahidlərinin referensial mənası ilə bütöv həcmdə tam uyğulaşması halları
nisbətən azdır.
Bu sözlər birmənalıdır, yəni 2 dildə ancaq bir leksik mənası var: onların sayı dilin leksikonunda olan
ümumi söz cümləsi ilə müqayisədə nisbətən azdır.
Bura aşağıda göstərilən leksik qrupa məxsus olan sözlər aiddir.
1)
Xüsusi və coğrafi adlar :
2)
Norman – Nomon,Moskva – Moscow,Polşa – Poland
3)
Elmi və texniki terminlər,məs
4)
:Loqaritm – logarithm,
5)
Hidrogen – hydrogen
Proton – proton,Ekvator – equator,Voltmetr – voltmeter
6)
Verilmiş 2 sözün semantikasına yaxın olan bəzi qrup sözlər,əksər ayların adı il\ə bağlıdır:
Məs : Sentyabr – september,Oktyabr – october,Noyabr – november
M.P.Vaqif və müasirlik
436
Bura say kimi özünə məxsus söz qrupu aiddir : milyon – million
Elə düşünmək olmaz ki,yuxarıda verilən qrupların bütün sözləri tam uyğunlaşmalar cərgəsinə aiddirlər.
Belə ki,əksər hallarda sözlər – terminlər çoxmənalılıqla xaraktertizə olunurlar və başqa dildə bir yox
,bir neçə uyğunluqları var.İngilis termini – power – fizikada - güc,qüvvə,enerji ; - riyaziyyatda isə həmçinin
dərəcə - mənalarını daşıyır.
Xüsusən texniki terminologiya fərqlənir; belə ki,azərbaycan termini “kamera”–ingilis dilində
chamber,compartent,camera (fotoaparat),tube (təkərin kamerası),cell (həbsxanada kamera – otaq).
Bir ölkəyə aid olan nadir və yaxud az məşhur olan adlar adətən birmənalı və tam uyğun olurlar. Məs:
Oxlu kirpi – porcupine; Qızıl qaz – flamingo.
Lakin yaxşı tanınınmış heyvanların adları nəyinki zooloji terminlərə,hətta ümumi işlənən leksikaya
daxildirlər və bununla çoxmənalılıq qazanırlar.
Məs : ingilis sözü “tiger” - “pələng” mənasından savayı bu mənaları daşıyır.Qəddar insan,təhlükəli
rəqib,davakar,xuliqan,dələduz.
Nadir hallarda 2 dildə çoxmənalı sözlərdə tam uyğunluğa rast gəlmək olar.Belə ki,azərbaycan sözü
“şir” ingilis sözü “lion” kimi bu mənaları daşıyır :
1) nəhəng yırtıcı heyvan;
2) məşhur,dəb qoyan adam ;
3)bürc və zodaik işarəsi.
Çox geniş yayılmış hallardan biri də 2 leksiki vahidlərinin müqayisədə uyğunluğudur.Hər dildə
sözlərin böyük əksəriyyəti çoxmənalılıqla xarakterizə olunur,bununla belə bir dildə sözün mənalarının
sistemi,adətən başqa dilin mənalar sistemi ilə tam uyğun olmur.
Belə də müxtəlif hallar müşahidə olunur.Hərdən sözün məna dairəsi başqa dildə olan həmin sözün
məna dairəsində də geniş olur.
Belə ki, azərbaycan dilində “xasiyyət” ingilis “character” ilə belə məna kəsb edir.
1) İnsanın psixoloji xüsusiyyətlərinin cəmi
2) Möhkəm iradə,məqsədə çatmaqda iradə
3) Xüsusiyyət,keyfiyyət,nəyin isə orijinallığı
İngiliscə “character” – də elə bir məna var ki,o azərbaycan sözündə yoxdur və azərbaycan dilində ayrı
sözlərlə verilir.
4)ad,şöhrət;
5) yazılı zəmanət,xarakteristika;
6) fərq,cizgi,əlamət, keyfiyyət;
7) məxsusiyyət;
8) ədəbi obraz, qəhrəman, pyesdə iştirak edən şəxs; 9) çap işarələri, hərf, simvol.Geniş yayılmış
hallardan biri də odur ki, 2 söz həm uyğun,həm də uyğun olmayan mənalar daşıyır.
Belə ki,azərbaycan sözü “masa” və ingilis sözü “table” ancaq mebel əşyası mənasında
uyğundurlar,lakin başqa mənalarda fərqlənirlər: azərbaycan dilindəki masa sözünün “təam,qida” (“masa və
mənzil” , “pəhriz masası” ) və “müəssisə” ,dəftərxanada şöbə (məs. tapıntı masası,pasport masası ) kimi
mənaları var.Hansı ki,ingilis “table” sözündə yoxdur və ingilis dilində bu mənalar belə sözlərlə ifadə
olunurlar: board,food cooking,diet and office,department.
O biri tərəfdən isə ingilis dilində “table” sözü elə bir mənalar daşıyır ki,bunlar azərbaycan dilində
yoxdur və onlar belə sözlərlə verilirlər : lövhə,pilətə,cədvəl,dağ yaylası və.s.
Bir qədər başqa hallar o zaman olur ki, 2 söz müxtəlif dillərdə öz referensial mənaları ilə
uyğunlaşırsa,demək bu dillərin birində elə söz var ki,verilmiş anlayış növlərini təyin edir,amma başqa dildə
belə bir söz olmur.Belə ki, “mebel əşyası” mənasını daşıyan azərbaycan sözü “masa” və ingilis sözü “table”
tam uyğunlaşırlar,lakin masanın müxtəlif növlərindən biri olan “yazı masası” sözünü təyin etmək üçün
ingilis dilində “desk” sözü var,o zaman ki,azərbaycan dilində bu anlayış üçün söz birləşməsi – yazı masası
işlətmək lazım olur.
Azərbaycan sözü “ev” ingilis sözü “house” “bina” və “sülalə” mənalarında uyğundurlar.(məs.
Romanovlar evi,- the House of Romanovs),lakin ayrı mənalarda uyğun gəlmirlər: azərbaycan sözü
ev,ocaq,yaşayış yeri mənası var,bu da ingilis sözü “home” la uyğun gəlir,həmçinin “müəssisə,idarə” mənası
var,o da tərcümə olanda kontekstə baxılır :
1) uşaq evi – children’s və ya orphanage
2) ticarət evi – commercial firm
3) islahat evi (yeri) – reformatory
4) oyun evi – gambling house və ya casino
5) dəlixana – lunatic aslyum
M.P.Vaqif və müasirlik
437
İngilis sözü “house”-un bir çox mənaları var ki,onlar azərbaycan sözü “ev”-də yoxdur.Məs. parlament
palatası (the House of commons).Bir qədər ayrı xarakter daşıyan hallar var ki,onları başqa dillə müqayisədə
bir dildə mənanın qeyri diferensiallığı adlandırmaq olar.
Belə ki, Azərbaycan dilində “əl və qol” sözü var,ona da ingilis dilində 2 söz uyğun olur- arm və
hand,onlar da özlüklərində daha dar məna daşıyır: “arm” – yuxarı ətraf-çiyindən biləyədək,hand isə-
bilək.Lakin azərbaycan sözü “əl” bütöv ətraf deməkdir.
Analoji olaraq azərbaycan sözü “ayaq”da bütöv aşağı ətrafda ingilis dilinin 2 sözü uyğundur-leg-
ayaq,pəncə istisna etməklə və “foot”-pəncə.
Azərbaycan dilində “barmaq” sözünə insan bədəninin hissəsi mənasına ingilis dilində 3 söz
uyğundur.“finger”-əldə barmaq “thumb”-əldə baş barmaq və “toe”-insanların və heyvanların ayaqlarında
barmaq.
Belə analoji misallar çox gətrmək olar.
Saat {watch, clock, alarm clockYorğan {blanket, quilt
Dan {dawn, evening glow, sunset Velosiped {bicycle, tricycle Yeməkxana {dining-room, mess,
canteen, refectory Sıyıq {porridge, gruel, Rahat {comfortable, convenient
İmtina etmək {abstain, Özünü saxlamaq {refrain
Ayrı hallarda, Azərbaycan sözləri ilə müqayisədə semantik cəhətdən diferensiya olunmayan ingilis
sözləri var.
Stove{soda, pilətə (mətbəx), Cold {zökəm, soyuqlama, Cherry{albalı, gilas
Strawberry{bağ çiyələyi, meşə çiyələyi, Story{hekayə, povest, Poem{şer, poema
Blue {mavi, göy, Stale {boyat,ağır hava,To wash {qab yumaq, paltar yumaq
To draw{aralamaq)
Qeyd etmək lazımdır ki,söhbət sözlərin çoxmənalılıqlarından getmir demək olmaz ki,azərbaycan
sözləri əl və ayaq-ın 2 mənası var və yaxud ingilis cherry-nin 2 müxtəlif albalı və gilas mənasını
daşıyır.Yuxarıda qeyd olunmuş halda bu sözlərin ancaq 1 mənası var,lakin bu mənanın həcmi ayrı dildə olan
uyğunlaşmalardan fərqli olaraq bütövlüklə genişdir.
Bu baxılan hal prinsipial olaraq o haldan fərqlənir ki,nə zaman hər hansı bir dildə olan bir sözün
müxtəlif mənalarına başqa bir dilin müxtəlif sözləri uyğun gəlir.
Məs: azərbaycan dilində “nədən isə olmuş və yaxud xəsarət almış insan” mənasını daşıyan “qurban”
sözünə ingilis dilində “victim” sözünə uyğundur,lakin Allaha gətirilən qurbanlıq bir əşya və ya heyvan və
“könüllü nədənsə imtina etmək” mənasını daşıyan söz “Sacrifice” sözüdür.
Azərbaycan dilində olan “dəmir” və “çuqun” sözləri 2 müxtəlif metalların adı kimi izah olunur.Məs:
dəmirin və çuqunun istehsalı ingilis sözü “iron” və “cast iron” (çuqun) kimi olan söz birlışməsi var.Analoji
olaraq azərbaycan sözü “stul” (kətil)və “kreslo” ingilis sözləri “chair” və “armchair” uyğun gəlir.
Dilimizdəki “oğurlamaq,qaçırmaq” ingilis sözü “Ridnap” - uyğundur,lakin qaının qaçırılmasına
qaldıqda “abduct” feili işlədilir.
Bu misallardan belə nəticəyə gəlmək olar ki,ingilis dili lazım olanda insan əlinin hər hansı bir hissəsinə
işarə etmək üçün xüsusi sözlər işlədilməsinə imkan versin.Məs: çiyin,bilək,lakin azərbaycan dilində
semantiki cəhətdən diferensial olmayan “əl” sözü ingilis sözü “arm” və “hand” arasında olan fərqi
dəqiqləşdirməyə imkan verir,ancaq ingilis dili isə bu fərqi dəqiqləşdirməyi –məcbur edir.
Beləcə ingilis dilinin vasitələri ilə “albalı və gilas” arasında olan fərqi,yaxud “göy rəng və mavi rəng”
arasında dəqiqləşdirmək olar.
Ancaq,belə bir diferensiasiya növünə ehtiyac olmayan halda ingilis dili oxucunun sərəncamına
semantiki bölünməyən “cherry,blue” verir.
Belə ki,azərbaycan dilindən ingilis dilinə “əl” tərcümə olunan zaman hər dəfə “arm” and “hand”
arasında seçim etmək lazımdır.
Məs: O, əlində kitab tutmuşdur cümləsində “hand” sözünün istifadəsini tələb edir.
Lakin “O, əlində (qucağında) uşaq tutmuşdur” cümləsi isə “arm” sözünün istifadəsini tələb edir.
“O əlindən yaralanışdır” belə tərcümə oluna bilər – He was wounded in the arm.
Tərcümə üçün çoxmənalılıq kimi, belə hal o mənada, çətinlik törədir ki, semantik cəhətdən diferensial
olmayan sözün verilməsi zamanı,mümkün olan uyğunluqlar arasında seçim aparmaq lazımdır.
Ədəbiyyat
1.
O.I.Turksever, E.I.Hajıyev, A.R.Huseynov. «A Practical Grammar of Contemporary English», Bakı-
Qismət. 2009.
2.
Y.Seyidov. «Azərbaycan dilinin qrammatikası». 2002.
M.P.Vaqif və müasirlik
438
TEYMUROVA RASİMƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC
İNGİLİS DİLİNİN ABŞ VARİANTINDA YADELEMENTLİ FRAZEMLƏRİN LEKSİK-
SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər
:
ingilis dilinin ABŞ variantı, irazeologiya, ksenomotivasiya,holland
About phraseological units with xenomotiyation taking place in American english
The article investigates the phraseological units with component DUTCH, taking place in American
English. Typological study of this kind of facts clarifies that some phraseological units with component
DUTCH
are of British "heritage". Studies have revealed the fact that, fiındamentally biased neglect toward
English- speaking populalion is long-standing Anglo-Dutch War But
Keywords
:
American English, phraseology, xenomotivation, hollandaise
İngilis dilinin ABŞ variantmda yer alan frazeoloji vahidlər sırasında kseomo-tivasiyalı ifadalər xüsusi
maraq doğurur. Belə ki, onlann müəyyən hissəsi ümum- german va ya ümumingilis ksenomativasjyasının
“varis’liyini nümayiş etdirdiyi halda, bir çoxları Yeni Dünyada - “Azadhq Qitəsi”nda formalaşan fərqli linq-
vokultural şəraitin məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxmışdır.Dilciliyə bu termini taklif edən Y.L.Berezoviç
ksenomativasiya
istilahinin “yad,olan anlayış (məfhum, hadisa va s. - M.R.) haqqında ümumiləşmiş
təsəvvürlərin sözlərin va frazeoloji vahidlarin takrar motivləndirməsi”nə nəzərən ifədəsini məqsədauyğun
sayır. Dilçixatırladaq ki,müvafiq olaraq təkrar nominasiya qazanmiş xarici sözlərin
ksenonimlər
bu qrup
leksemlərin təkrar adlandırma prosesinin özü isə
ksenonominasiya
termini ilə adlandırılır [1;4].Onu da qeyd
edək ki,sonuncu qrup istilahlar (
ksenonim və ksenonominasiya
terminləri),məhz, ingilis dili sahəsindəki
araşdirma zəmnində formalaşmişdır.V.V.Kabakçi ingilis linqvokultural mühiti ücün yad olan
anlayiş,məfhum və ya hadisələri ifadə edən sözlərin ksenonim (
ksenos
yunanca “yad,özgə” deməkdir)
statusunda dəyərləndirməyi təklif etmiştir. [15;20].İstənilən cəmiyyət tarixi təbəddəlatlarin,etinik konfilikt və
gərginliklərin,klerikal-konfessional qarşılaşdırmalarin təsir izlerinden xali deyil.bu menada frazeoloji sistemi
“xalqin tərcümeyi-halı”,həmin dilin daşıyıcısı olan etnosun “medeniyyət aynası” olaraq nəzərdən keçirən
A.Dandesin movqeyilə razılaşmamaq mümkün deyil [7;38].Dilin,xüsusilə də onun nominasiya
sistemlərindəki dəyişmələrin cəmiyyət həyatındaki dəyişikliklərlə düz mütanasiblik nümayiş etdirməsi
linqvokulturoloji araştırmaların tarix,etnoqrafia ,sosiologiya,sosial pisxologia və.s. bu kimi əlaqəli elm
sahələri ilə kəsişməsini labud edir.Məhz,həmin fənlər arası əlaqələndirmə ingilis fizilologiyasinda ,konkret
desək,ingilis dilinin amerikan variantında yer alan bəzi etonim kompanentli frazeologizimlərdə
ksenomativasiyanın səbəblərinə aydılıq qazandırmağa kömək edə bilər.Yad mədəniyyətə aid fərd,özgə
dövlətə aid vətəndaş və ya fərqli etnos nümayəndəsinin obrazı ilə bağlı konseptin linqvokoqnitiv aspektlərini
araşdırmış O.Maruneviç digər xalqların adlarınin müəyyən qəlib-obrazlar şəklində təqdimatınin,özü də bir
çox halda neqativ planlı taqdimatinın kökündə həmin dil daşıyıcılarının tarixi yaddaşının həlledici rol
oynadığını qeyd etmişdir. Dilçi onu da bildirmişdir ki, digər etnosların adlannın takrar nominasiya vahidi
kimi dəyərləndirməsi Qərb sosiolinqvistikasında 1944-cü ildə A.A.Robak tərəfindən təklif edilən
etnofotizm
(ethnophaulism)
va E.Eriksonun irəli sürdüyü
ektronim
(
ecthronym
) terminləri altında nəzərdən keçirilir
[17;3-21,I6]. İngilis dilinin amerikan variantının frazeoloji sistemindeqaşılaşdırdığımızetnonim komponenlər
də bir çox halda ilkin nominasiya vahidi kimi deyil, müəyyən sterotip va öngörüşlərdən qaynaqlanaraq
meydana çıxmış obrazlar sisterni” kimi “fəəlyyətgöstərir.Yəni, bu frazeoioji sistemdə yer alan
Dutch, İrish,
İndian
Və s. bu kimi komponentlər əksər hallarda formalaşmış obrazlar sisteminin təzahürüdür. Müqayisə
üçün deyək ki,
“küçə uşağı,veyil
,
küçədo qalmış
” mənalarınıəks etdirən
the arab of the gutter
fazeologizmindəki
arabian
[16;47] leksik vahidi etnofolizm kimi meydana çıxdığı halda,”
Feniks”,”Simurq
quşu”
anlamını ifada edan
The arabian bird
[16;82]farzeologizmin də eyni etnonimin neytral mənə tutumuna
malik olduğunu görürük. Onu da qeyd edək ki, ekspessiv etnonimləri araşdırmış A.i.Qriqenkonun da
bildirdiyi kimi,
etnofolizmlər
bir çox halda “etnik, irqi və konfessional dözüm- süzlüyün və ya digər xalqlara
qarşı mənfı çalarlı öngörünüşün ... verbal simvolu və ştampları” kimi dəyərləndirilməkdədir [3;40]. Bununla
belə təəssüflə mövcud reallığı etirəf etmək lazımdır ki, Y.Dovqopoliyin da tam haqli olaraq qeyd etdiyi kimi,
“digər etnoslara emossional-eksprerssiv qiymətləndirməliləqəblərin verilməsi ənənəsi istisnasız olaraq bütün
dillərə xas olan bir universal xüsüsiyyətdir”[5;49].İngilis dilinin ABŞ variantında yer alan etnonim
komponentli frazeoloji vahidlər arasında etnofolizm movqeyində çıxış edən DUTCH leksik vahidin iştiraki
M.P.Vaqif və müasirlik
439
ilə formalaşmış frazeologizmlər xüsüsilədiqqəti cəlb edir. Məlumdur ki,
double Dutch
“
manasız, boş söhbot,
çərənçilik”,
Dutch comfort
“zəiftəsəlli”,
The Dutch have taken Holland!
“Amerikanı kəşf elədi”(kinayəil
ə)
(hərfən:
Holland Niderlandı kəşf elədi!)
[16; 230-231],
old Dutch
“həyatyoldaşı (qadın), qarı”,
to talk like a
Dutch uncle
—“ata kimi öyüd nəsihətvermək, tənbeheləmək” (
hərfən:
Holland əmikimi
danışmaq)
[17;18],
Dutch bargain
1)”içkiiləmüşayətedilən sövdələşmə(iqtisadi saziş)
”(hərfən:
Holland
razılaşması, Hollandsayağı sövdələşmə)
[8], 2)
“ancaq bir tərəf üçün sərfəliolan iqtisadi saziş,
sövdələşmə”
[16; 65],
Dutch wife
“yüngul həyat tərzi keçirən qadin, əxlaqsiz”
[12],
Dutch auction
“qiymətin
artırılmasına deyilsalınmasına əsaslanana auksion”
[16;53],
I’m aDutchman if-
“
Lənət olsun mənə, əgər ki
man...”
(hərfən:
Holland olum, əgər mən...)
[16;231],
Dutch blessing “danlaq”, Dutch answer
(Sualin
konkret cavab əvəzinəmənasız replika ilə cavablandırılması. Məs: What are your plans for tonight?” “I plan
to breathe.” “WelTthat’s a useless Dutch answer!” [19; 9] ifadalariümumingilis xarakterikəsbedir.
Amerikan variantında yüksak işlənmə tezliyi ila seçilən frazeologizmlər arasında metaforik anlamda
“sui-qəsd”, “suisid” anlamını ifadə edən the
Dutch act
“
Holland hərəkəti”,
the Dutch cure
“Holland
müalicosi (əlaçı)”,
the Dutchway
“Holland yolu”
frazeoloji vahidlərini də qeyd edirlər [23].
Lakin “
çətin, xoşagəlməyən vəziyyətədüşmək, gözüm-çıxdıya məruz qalmaq
” anlamını
in Dutch
frazeoloji vahidi A.V.Kunin bildirdiyinə görə, ilkin olaraq, ABŞ linqvokultural mühitində formalaşmışdır [3
;231]. Məs.:
The boy who broke that thewindowwas
in Dutch
withhis father
[13]. Məlumdur ki, hollandlar
müasir ABŞ
əhalisinin
yalnız
1,5
faizini (taxminən 4,5milyon əhəli) [26]təşkil etsələr də, “Yeni Qitə”ni “ram
edən” köçmənlər arasında bu etnosun nümayandələrinin say nisbati dəfələrləartiq idi. Belə ki, tarixi sənədlər
ABŞ-in ilk kolonistləri arasında ingilis, irland, alman kalonialistləri ilə yanaşı Holland əsilli köçmənlarin də
çoxsaylılığı ilə seçildiyini ortaya qoyur [4]; [9]. ABŞ-ın sürətli templi industriallaşması XIX əsrin
əvvəllərinəqədər anklav şərəitində mövcud olan şotland, uels [20] icmalari kimi, Holland icmasmın da
dağılaraq ölkaə coğrafıyası boyunca yayılmasına sabəb olmuşdur. Lakin hamin icma fardlarinin polietnik va
multikultural Amerika camiyyatinda, bir növ, assimilyasiyaya uğrayaraq aparıcı movqelardan çakilmasina
baxmayaraq, qəliblaşmiş stereotiplar eyni etnonim komponentina malik frazeologizmin meydana gəlməsini
qaçınılmaz etmişdir. Maraqlıdir ki, bu etnosun Amerika cəmiyyətindəki faiz nisbatinin azalmasma bax-
mayaraq, bu fakt ingilis dilinin ABŞ variantında
DUTCH
komponentli ifadələrin azalmasınarəvac
verməmişdir. T.I.Skoroboqatova və T.A.Şkuratova ingilis dilində
DUTCH
komponentli frazeoloji vahidlərin
digər etnonim komponentli frazeologiz- mlərdən sayca üstün olduğunu və aşkar ifadə tapan mənfı
konnotasiya iləseçildiyini önə sürmüşlər. Dilçilər belə vaziyyətin ingilis-Holland müharibələri iləalaqədar
olaraq meydana gəldiyini və hatta, həmin zaman tarixindəistanilən neqativ hadisə və ya əşyanın
DUTCH
sifəti ilə müşayət edildiyini qeyd etmişlər [21 ;106].
DUTCH
komponentli frazeoloji vahidlərin
çoxsaylılığı və mütləq əksəriyyətindəqəti neqativ semantika aks etdirməsi faktı müqayisəlı araşdırma
aparmış bir çox dilçilərdə “qaraçı” etnofolizmi iləparalelliyə sövq etmişdir. Belə ki, rus ya fransız dillərinin
frazeoloji sistemləri ilə müqayisədən çıxış edən V.A.MelnuçukFrench, Turk etnonim komponentlərinin də
mənfî çalar ifadə edə bildiyi halda, onların neqativlik assosiasiyası
DUTH
etnofolizmindən geri qaldığını,
sonuncunun məhz, “qaraçı” etnofolizmi ilə bərabər tutula bildiyini xüsusilə vurğulamışdır [18;319].
Xatirladaq ki, ingilis vəHolland cəmiyyətlənin maünasibətləri 1652-1654, 1665-1667,1672-1674,1781-1784-
cü illərdə baş vermiş müharibələrə zəminində özünün ən pik gərginlik noqtəsinə çatmışdır [24]. Sözsüz
ki,belə münasibətlər ingilis dilinin frazeoloji sisteminə təsirsiz ötüşə bilməzdi. İngilis dilinin leksik-semantik
“faza”sında etnonimlərin konnatasiya törəməözəlliklərinə diqqət çakmiş D.A.Şen də
DUTCH
etnonim
komponentinin mənfi kormotasiyiya malik olduğunu qeyd etmiş və
Dutch bargain, Dutch courage
ifadasinin hollandlarla əlaqələndirilən əhli-keflik,
Dutch concert, Dutch feast
frazeologizmlərinin isə
tərbiyəsizlik, həbelə
Dutch treat/lunch/supper, Dutch rise
frazeoloji vahidləri-ninisəbu etnosa şamil edilən
eqoizm kimi xüsusiyyətlərlə bağlı olduğunu önə sürmüşdür [14]. Obyektivlik naminə onu dəqeyd edək ki,
belə münasibəti tənqid edən Holland müəlliflər əslində belə təkəbbüflü yanaşmanın qeyd edilən ingilis-
Holland mühəribələrindən çox öncələr də müşahidə edildiyini iddia edirlər. Konkret olaraq,
P.DuqlasU.Şekspirin 1597-ci ildəqələməaldığı “Merry Wives of Windsor” pyesində,
“
Andin the height ofthis
bath, when I was morethan half stewed in grease,
like a Dutch dish,
to be thrown into the Thames..."
(W. Shakespeare “The Merry Wives of Windsor”)
[19; 2]. Habelə1596-cı ildəanonim rnüəllif tərəfındənyazılimış “IIIEdvard" tarixipyesində də analoji
münasibətin ifadə tapdığnı qeydedir [19; 2]
“But, on the other side, to think what friends
King Edward hathretain’d in Netherland,
Among those ever-bibbing Epicures,
Those frothy Dutch men, puft with double beer,
That drink and swill in every place they come,
M.P.Vaqif və müasirlik
440
Doth not a little aggravate mine ire. [19,2]
Lakin ən maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, həmin tarixi hadisələrin üzərindən əsrlər ötməsinə
baxmayaraq, ingilis dilinin ABŞ variantında hələ də
DUTCH
komponentli yeni-yeni ifadələr meydana
gəlməkdə dəavam etmişdir. Konkret olaraq, McGraw-Hill lüğətində
(Dictionary of American Idioms and
Phrasal Verbs)
amerikanizm-frazeologizm olaraq qeyd edilən
Dutch treat
ifadasinin [10] həmin
müharibələrin başlangıc dövründən iki əsr sonratəxminən 1887-ci İldə özüdə də tam farqli coğrafıyada -
ABŞ-da işlənməyə başlamışdır [6]. “hərə öz hesabını ödədiyi qonaqlıq” anlamım ifadə edən [11] həmin
frazcologizm müasir ingilis dilinin ABŞ variantında bu gün də öz işləkliyini sürdürməkdədir. Onu da qeyd
edək ki, Dutch treat ifadasinin ilkin olaraq, məhz, amerikanizm kimi meydana gəlməsi fikrinə A.V.Kunin
lüğatində də rast gəlmək olar [16; 76].
Dutch Treat:
The Netherlands Sinks Spain In World Cup
2014 [27]
A Dutch treat
: randomized controlled experimentation and the case ofheroin- maintenance in the
Netherlands
[28]“
Dutch Treats:
The Lessons theU.S. Can Learn From How the Netherlands Protects
Lesbians and Gays”.
[29]
Yeni qitədəmaskunlaşmış ingilisdilli əhalinin Hollandlara qarşı öngörüşünün altşüur səviyyasinəa
keçməsini dolayısı ilə o dətəstiqləyə bilər ki... dəqeyd etdiyi kimi Amerikan variantının leksik-semantik və
;
frazeoloji sistemindəki
DUTGH
etnonimi bir çox halda “Holland” mənasında deyil, “alman” mənasında
işlədilməkdədir Xatirladaq ki,
to get you in dutch
amerikanizm-frazeologizmi
tobe in Dutch,
yəni
“kiminlə
isə problem yaşamaq”,”çətinliyə düşmək”)
frazeologizminin variantıdır.
Nümunələrə əsasən də demək olar ki, müəlliflər Dutch etnonim kimi deyil, qəlibləşmiş ifadənin tarkib
hissəsi kimi qavrayırlar.
VƏLİYEV İSLAM
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti
M.ZƏRİRİN “YUSİF VƏ ZÜLEYXA” MƏSNƏVİSİNİN DİLİNDƏ
QRAMMATİK ARXAİZMLƏR
Açar sözlər:
arxaik, XIV əsr yazılı abidəsi, poema, nüsxə, morfoloji arxaizmlər, ismin halları, feil
formaları
Grammatical archaisms in the language of M.Zariri's "Yusuf and Zuleykha"
XIV century poet Mustafa Zerrin speaks of archaisms observed in the language of poem "Yusuf and
Zulayha". Names of the name are chosen from examples of pronouns and verbs, comparable to our modern
language, different features are defined.
Keywords:
archaic (obsolete words), XIV century written monument, poema, copy, morphological
archaisms (obsolete words), noun cases, verb forms
Şərqi Anadolu ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri də XIV əsrdə yaşayıb-yaratmış
Ərzurumlu Qazi Mustafa bin Yusif Zərir sayılır. Bəzi məxəzlərdə sənətkarın adı müxtəlif formalarda:
“Mustafa bin Yusif bin Ömərüz-Zərir əl-Ərzənir-Rumi”, “Zəriri-həqir Mustafa bin Yusib bin “Ömərül-
Mövləvi əl-Ərzənir-Rumi”, “Zəriri-həqir Mustafa bin Yusif Ömərül-Mövləvi”, “Şeyx Zərir əbi Məhəmməd
Mustafa bin Yusif əl-Ərzənir-Rumi” kimi yazılmışdır. (5,13) Mustafa şairin adı, “Ərzənir-Rumi”
(Ərzurumlu) isə nisbəsi kimi göstərilir. O bəzi əsərlərində “Zərir” kəlməsi yerinə anadan kor doğulduğu üçün
“Gözsüz” təxəllüsünü işlətmişdir. M.Zərir güclü hafizəyə malik olmuş, ərəb və fars dillərini mükəmməl
öyrənmiş, islami elmləri incəliklərinə qədər mənimsəmiş, Qazi rütbəsindək yüksəlmişdir. O, şair və
mütərcim kimi yüksək qiymətləndirilmiş, şöhrəti Şərq ölkələrində çox geniş yayılmışdır. M.Zəririn
yaradıcılığında mühüm yer tutan “Yusif və Züleyxa” adlı orijinal məsnəvisi günümüzədək gəlib çatmışdır.
(5, 116-117)
Qurani-Kərimdə “əhsənül-qasas” (“ən gözəl qissə”) kimi məşhurlaşan və Şərq xalqları folklorunda
ənənəvi-müştərək mövzulardan sayılan bu məsnəvi şairə yüksək ad-san qazandırmışdır. Müəllifin özünün
qeyd etdiyinə görə, məsnəvi hicri 768 (miladi 1367-1368) ildə qələmə alınmışdır. “Yedi yüz altmış səkizdə
söylədüm, Bunculayın dastan şərh eylədüm. Pəs çaharşənbə günündə başladüm, Yekşənbə günündə xətm
eylədüm” . (3,303) Əsər 2120 beytdən, 21 qəzəldən ibarət olub rəməl bəhrində yazılmışdır. Elm aləminə
M.P.Vaqif və müasirlik
441
M.Zəririn bu məsnəvisi İstanbul Universitetinin kitabxanasında saxlanılan 53 vərəqdən ibarət yeganə
əlyazma nüsxəsi kimi məlumdur. (5,117) Həmin əlyazma nüsxəsi əsasında 1991-ci ildə C.Qəhrəmanov və
Ş.Xəlilov tərəfindən nəşr edilərək dilçilik baxımından araşdırılmışdır. Türk alimi L.Qaraxan tərəfindən də
məsnəvi 1994-cü ildə dilçilik baxımından tədqiq edilmişdir. Əsərin ədəbiyyatşünaslıq baxımından
öyrənilməsi isə A.Mirzəyevin adı ilə bağlıdır. M.Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi 2006-cı ildə Bakıda
Ş.Xəlilovun tərtibi ilə təkrar nəşr olunmuşdur. Məsnəvi 8 məclisdən ibarətdir. Məclislər də klassik-kitab
üslubu ənənələrinə uyğun olraq fars dilində adlandırılmışdır: “Məclese-əvvəl”, “Məclese-çaharrom”,
Məclese-pəncom” və s. Eləcə də məclislərin daxilində göstərilən yarımbaşlıqlar da fars dilindədir: “Minacat
kərdəni-Yusif Əleyh-əs-səlam”, “Amədəni-Yusif”, “Didəni-Yusif dər vaqiə” və s. Məclislərin fars dilində
qələmə alınması türk epik şeir ənənəsindən gəlmə səciyyəvi hal sayılır.İlkin anadilli epik şeirimizdə danışıq
üslubu-folklor təhkiyəsi aparıcı mövqe tuturdu. Əsərlər xalq arasında məclislərdə qaissəxan tərəfindən
oxunduğu üçün xalq onu tez mənimsəyib yadda saxlayırdı. (5, 118)
Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi Azərbaycan dilinin XIV əsr ədəbi-bədii dilinin lüğət
tərkibinin, fonetik və qrammatik sistemininin, dövrün canlı xalq danışıq dilinin geniş mənzərəsini əks etdirən
çox dəyərli qaynaqdır. Belə bir abidənin dilinin tədqiqi Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik qruluşunun
səviyyəsini aşkar etmək, qrammatik quruluşda sadəlik, bəsitlik halları ilə yanaşı, müasir Azərbaycan ədəbi
dilinin qrammatik quruluşdan fərqli arxaik elementləri aydınlaşdırmağa yardım etmiş olur. Arxaizimlər
qrammatik göstəricilərin fonetik cəhətdən dəyişməsi, arxaikləşərək yerini digər şəkilçilərə verməsi ilə
səciyyələnir. Belə ki, Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa məsnəvisində də morfoloji arxaizimlər kimi nəzərdə
tutulan formaların bəziləri quruluşunu dəyişmiş, əvvəlki səviyyəsini itirmiş, bəziləri isə yerini digər
göstəriciyə tərk etmiş, nəticədə istifadə imkanlarını ədəbi dildə dayandırmışdır.
Məsnəvinin dil materiallarının tədqiqi belə bir faktların əldə edilməsinə səbəb odur ki, morfoloji
göstəricilərin inkişafı ilə meydana çıxan qrammatik arxaizmlərin bir qismi quruluşca dəyişmiş, əvvəlki
sabitliyini itirmiş, digər qismi isə yerini başqa bir morfoloji göstəriciyə vermiş, nəticədə istifadə imkanlarını
ədəbi dildə dayandırmışdır. Məsnəvinin dilində müşahidə olunan qrammatik arxaizmlər təşəkkül dövrünün
leksik və qrammatik şəkilçilərinin özünəməxsusluğunu, dövrün qrammatik-morfoloji mənzərəsini əks
etdirmişdir. Odur ki, arxaizmlərin bu növü qədim qrammatik şəkilçilərin fonetik cəhətdən dəyişməsi ilə,
yaxud arxaikləşərək yerini digər şəkilçiyə verilməsi ilə səciyyələnir. (4,46) Qrammatik arxaizmlər “Yusif və
Züleyxa”nın dilində ən çox ismin hal, mənsubiyyət və xəbərlik kateqoriyalarının qrammatik şəkilçilərində,
sifətin dərəcə əlamətlərində, feilin təsriflənən və təsriflənməyən formalarında, zamanlarında və s. özünü
göstərir. Bu yazıda məsnəvinin dilində işlənən bütün şəkilçilərindən deyil, dildə öz mövqeyini itirmiş,
artxaikləşmiş şəkilçilərdən söhbət açılacaqdır.
Məsnəvinin dilində bir neçə dəfə qədim tarixə malik isim düzəldən, məhsuldarlığı ilə seçilən –lıq, -lik
şəkilçisindən sonra –maq, -mək məsdər forması artırılmış, nəticədə feilin məsdər forması
substantivləşmişdir: Çünki Yusif endi o taş üctinə, Başladı ol şeir söyləməklik qəsdinə (219); Gəldi andən
çün Yusif dəstur dilər, Yazuyə çıqmaqlığa könlün bilər (216); Şəhriyarın müddəisi var idi, Şahı
öldürməkligə hazır idi (247) Belə bir hadisə öz varlığını hazırda Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində
qoruyub saxlamaqdır. (3,34)
Abidənin dilində ən qədim hallardan biri hesab edilən yiyəlik halı özünəməxsus morfoloji əlamətlərə
malik olmuş, həm məna, həm də formaca işimin başqa hallarından seçilmişdir. “Yusif və Züleyxa”
məsnəvisinin müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə müqayisədə iki fərqli cəhət nəzərə çarpır: a) Yiyəlik hal
şəkilçisinin sağır nunla (ƞ) işlənməsi; b) Bu halı yaradan şəkilçilərdə dodaq variantının üstün olması.
Yiyəlik hal şəkilçisinin sağır nunla işlənməsi orta əsrlərdə qələmə alınmış əlyazmalarında geniş yayılmasına
baxmayaraq Azərbaycan ədəbi dilində tamamilə istifadədən qalmışdır. Hal-hazırda bu xüsusiyyət
Azərbaycan dilinin qərb qrup dialekt və şivələrində işlənməkdədir (2, 41)
Məsnəvinin dilində də yiyəlik halın sağır nunla işlənməsi və -un, -ün dodaq variantının üstünlüyü
nəzəri cəlb edir: Çinki dedün Yəqubun əhvalini, Necə oldu gör Yusifun halıni (219); Kim, bulasun gövhəri
gövhərnihad, Çövhər ilə işin olə cümlə şad (211); Ənbiyanün biri sultani-kərəm (212); Yusifə geydürdü
dibavü hərir, Yüzünü görənlərün canı ərir (235). Abidənin dilində maraqlı hadisələrdən biri yiyəlik halın
şəkilçisiz işlənməsidir. Bu xüsusiyyət əksər hallarda mənsubiyyət şəkilçisindən sonra yiyəlik halı
şəkilçisinin düşməsində özünü göstərir: Baş öninə saldı Yusif dönmədi, Həm Züleyxa yuzinə heç dönmədi
(236); Çün Züleyxa qatına gəldi Əziz, Dedi, ey sultan, alun buni siz (235); Saturam de, ibri oğlıdur ğulam,
Atasıdır həm nəbi oğlu benam (233).
Yönlük halda bir sıra əvəzliklər (bən, sən, ol, bu, ol, şu və s.) hallanarkən sağır nun (ƞ) hərfini qəbul
etmişdir.: Kim nədur əhvalın aydıver baƞa (226); Olmasun gələ saƞa ondan zəval (225); Dedi duş gördigini
ol dəm aƞa (226); Aşiq oldilər, cümlə gəldilər aƞa, Ayıtdı Kənan yolinə gəlün baƞa (230)
M.P.Vaqif və müasirlik
442
Təsirlik halla bağlı ən maraqlı cəhət sait səslə bitən isimlərin hallanarkən –yı, -yi şəkilçisi ilə
işlənməsidir. Bu hadisə haqqında bəhs olunan abidənin dili üçün çox işləkdir.: Qəsd qıldı kim, Züleyxayı urə,
Tiği çəkdi kim anı tezcək öldürə (242); Oqurikən naməyi yaş eylədi, Firqət odi bəğrini baş eylədi (280);
Sundi Rəvil şahnaməyi büləcəb (280); Nameyi aldı bunlar oldi rəvan, Babalarına gətürdilər həman (280);
Yəqub inciyi görübən ağladı (287)
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halı şəkilçisindən əvvəl bitişdirici “y” ünsürünü qəbul etməsi sonralar
işləklikdən çıxmış, ədəbi dilimizdə “n” bir qrammatik ünsür kimi sabitləşir. Çıxışlıq halın qrammatik
göstəricisi –dan, -dən forması ilə yanaşı, bəzən qədim uyğur, qıpçaq, cığatay və əski özbək dili üçün
səciyyəvi olan qapalı variant –dın, -din şəkilçisi də işlənmişdir: Uş ölürəm bu cəhanə toymadın (219)
Məsnəvinin dilində isimin halları ilə bağlı bir sıra maraqlı xüsusiyyətlərə rast gəlinir. Belə ki, bəzən
məkani halların məzmunca bir-birini əvəz etməsi geniş yayılmışdır. Əksər dilçilər belə bir vəziyyəti tarixi
inkiaf prosesində isimin hal şəkilçilərinin məzmunca tam dəqiqləşməməsi ilə bağlayırlar. Əslində halları
ifadə edən qrammatik göstəricilərinin məzmunca bir-birinin vəzifəsini bildirməsi ədəbi dilimiz üçün
səciyyəvi olmamış, canlı xalq danışıq dilinə xas xüsusiyyətdir. Odur ki, M.Zəririn məsnəvisi klassik
ənənələrdən daha çox canlı xalq danışıq dili xüsusiyyətlərinə arxalandığı və öz qidasını məhz belə bir
tükənməz xəzinədən aldığı üçün tarixən dialekt danışıq normaları məsnəvinin dilində daha çox kök
salmışdır. Nümunələrə diqqət yetirək: Təsirlik halın mənaca yönlük halın əvəz etməsi: Oğlum olğıl deyü
bəni söylədi; Nə qılalım bu işi netmək gərək, Babamıza necə getmək gərək (285); Padişah ani təəccüb eylədi
(259); Azərbaycan dilinin bütün inkişaf mərhələlərində isimin yönlük halının şəkilçisi tərəf, istiqamət, cəhət
məzmunu yaratdığı kimi, eləcə də hərəkətin yerini, çıxış nöqrəsini, təsir hədəfini bildirməyə xidmət etmişdir:
Niçün ağlar halını ana sorun (297); Uş ölürəm bu cəhanə doymadın (219); Önü yırtıq olsa, suç ana yəqin;
Oturmudur təxt üstinə; Uş bu oğlandır dedi, sorgilaƞa (242) Yerlik hal-Çıxışlıq hal: Getdilər bu dünyada
cümlə təmam; Çah içində tanrı səni qurtara (218); Yusifin dərdində çox zar eylədün. Yerlik hal-Təsirlik hal:
Yusif aydur, tanrı anı söylədə, Gördügündə şahə təqrir eylədə. Xəbərlik kateqoriyasında birinci şəxsin cəmi
müasir Azərbaycan dilindən fərqli olaraq qədim dövrlərdən yazılı abidələrdə öz işləkliyi ilə seçilən “-z”
ünsürü ilə ifadə olunmuşdur: Dedilər, biz onumuz qərdaşlarüz, Bir atadan qanumuz qərdaşlaruz (267);
Dedilər ki, biz günahkaruz qəmu (283) “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində də üçüncü şəxsin təki iki
fonetik variantda (-dur, -dür və -durur, -dürür) işlənmişdir: Baxdı gördü kim, püti şöylədurur, Həm Züleyxa
o pütündən utanur (s.239); Ayıtdı: Bir qaçıcı quldur bu benam, Bir qəribü bir həqirü bir ğulam (s.233); Yusif
aydur,- nişə örtürsən ani, Çünki tərpənməz, yoqdur cani (s.240); Bu bənüm şuridə bəxtimdürür (s.246)
Dilçilik ədəbiyyatında xəbərlik kateqoriyasının birinci və ikinci şəxs şəkilçilərinin mənşəyi
əvəzliklərlə əlaqələndirilirsə, üçüncü şəxsin şəkilçisi isə tamamilə başqa səpgidə izah olunur.
Tədqiqatçıların bir hissəsi –dur, -dür şəkilçisinin mənşəyini “-durur//-dürür” feili ilə bağlayırlar. Onların
fikrincə, qədim dövrlərdən “-durur//-dürür” feili sözlərin sonuna artırılaraq xəbərlik çaları yaratmışdır. Dilin
inkişafının sonrakı mərhələsində bu feil müəyyən fonetik dəyişikliyə uğrayaraq, öz vurğusunu və
müstəqilliyini itirərək ünsür halına düşmüşdür. (6,48; 8,208)
“Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin morfoloji quruluşunda müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə bağlı bəzi
fərqli cəhətlər belə ki ism düzəldən –lıq, -lik şəkilçisi -maq, -mək formasından sonra artırılmış, feilin məsdər
forması substantivləşmişdir: Çünki Yusif endi ol taş üstinə, Başladı ol şeir söyləməklik qəsdinə (219); Gəldi
andən çün Yusif dəstur dilər, Yazuyə sıqmaqlığa könlüm bilər (216); Şəhriyarun müddəsi var idi, Şahi
öldürməkligə hazır idi (247) Bu qədim forma müxtəlif fonetik variantlarda hazırkı dövrdə dialekt və
şivələrimizdə də öz izlərini saxlamışdır. (3,34)
Məsnəvinin dilində şəxs əvəzliyinin birinci şəxsinin təki ancaq “bən” əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur:
Dilnəvaz gəldim tapuna bən fəqir, Qılmagil bəni qapunda sən həqir (240); Həm Züleyxa oğlanı sevər idi,
İşbu oğlan bənim olsun, der idi (240); Bən sınıq könüldə oluram müqim (213); Bəni xoş tutdu Yusifi ımam
(294) Sual və təyini əvəzliklərin söz önündə q>x>h variantlarından ancaq q səsi işlənmişdir: Bilmədüm ki,
qəncəru getdi Yusif (221); Anlər aydur, gəngi tənridür ki, sən Hacəti andan dilərsən şimdi sən (248); Nə ki,
zindan əhli var idi, qəmu, Cümləsi iman gətirdi, ey əmu (249); Xəlq qamusu hüsninə heyran olur (222);
Səni qıldım bən qəmulərdən əziz (241); Qanda var, bir dəxi, ey cani-cəhan (244); Sordi ana, qanda olursin,
nigar, Ayıtdı, bəni istəyən Misrə irər (225); İstəməgə qanğı yolə gedəlüm (263) Nümunələrdən göründüyü
kimi,
qamu (qəmu), qanda, qanğı, qəncərü
və s. əvəzlikləri ön səsinin işlənməsinə görə q>x>h paraleliyi
uzun inkişaf yolu keçmiş, sonda dilimizdə h ilə olan forma sabitləşmişdir. Məsnəvinin dilində müasir
Azərbaycan dili üçün arxaik səciyyə daşıyan kəndi, kəndözün (kəndözini), uşbu, uş, netə, niçin, cümlə və s.
kimi əvəzliklər işlək vəziyyətə malik olmuşdur: Kəndözin qılmaq dilərdi aşikar (232); Kəndözini görənə sən
sahibi-cəmal (223); İşbu əvvəl dasitan oldı təmam (223); Bəni uş qərdaşlərün qıldı əsir (224); Ol xəlayiq
cumlə zari qıldilər (224); Halunuz netədürür soralım (244); Bizi qoyub nişə tərk etmədünüz (251); Kim, bəni
M.P.Vaqif və müasirlik
443
uş qaygusu qıldı hilal (229); Yalnuz kəndözünüz ər bilmənüz (278); Uş fəraq odinə yanar müdam (279);
Aydur idi kəndunun əhvalını (294); Bildi Yusif halinün netəsini, Ağladı, yad eylədi atasini (217)
Məsnəvinin dilində feillər özünün çoxcəhətli lüğəvi mənasına, morfoloji xüsusiyyətlərinin
zənginliyinə, qrammatik kateqoriyalarının müxtəlifliyinə görə digər nitq hissələrindən seçilir. Feil bütün
inkişaf dövrlərində öz sabitliyini, saflığını qoruyub saxlasa da, zaman keçdikcə dəqiqləşmiş, bəzi morfoloji
əlamətləri istifadədən qalmış, istər semantik, istərsə də quruluşca daha da zənginləşmişdir. Abidənin dilin də
mövcud olan feilin şəkilləri həm müasir Azərbaycan ədəbi dilinə uyğun gələn, həm də bir sıra arxaik
xüsusiyyətlərlə fərqlənən cəhətlərə malikdir. Məsnəvinin dili üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, feil
şəkillərinin hər biri dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində tədricən diferensiyasiyaya uğramış, ifadə vasitələri
səlişləşmiş, təkmilləşmə yolu keçərək dilimizin indiki dövründə sabitləşmişdir.
Feilin əmir şəkli.
M.Zəririnin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində də feilin əmr şəklində daxil olan feillər
heç bir xüsusi şəkli əlamətə və zaman şəkilçisinə malik deyil, yalnız feilin hansı şəxsə aid olmasını bildirmək
üçün müvafiq şəxs şəkilçiləri ilə işlənmişdir. XIV əsrdə qələmə alınmış abidənin dilindən toplanmış
nümunələr də göstərir ki, feilin əmr şəkli tarixən sabit paradiqmaya malik olmuş, məna və tərkibcə elə bir
ciddi dəyişikliyə uğramışdır. Lakin müasir ədəbi dilimizlə oxşar və səsləşmə ilə yanaşı, “Yusif və
Züleyxa”nın dilində feilin əmr şəklinin birinci şəxsinin təki və cəmi, eləcə də ikinci şəxsinin təki bir sıra
morfoloji əlamətlərə malik olmuşdur ki, həmin morfoloji göstəricilərin əksəriyyəti sonrakı dövrdə dili tərk
etmiş, bir qismi isə müəyyən fonetik variantlarda danışıq dilində, dialekt və şivələrdə varlığını saxlamışdır.
Həmin formaları nəzərdən keçirək: -ayım, -əyim şəkilçisi: Abidənin dilində bu forma feil kökünə artırılaraq
əmr şəklinin birinci şəxs təkinə ifadə etmişdir: Sizün üçün xoş kiçük bən olayım (253); Ölüsərəm nedəyim
bən bigünah (252); Nə qılayım, olmadun püşti-pənah (237) Bən verəyim sana tacü təxti-yer (291); Canümi
qurban qılayım bən ana (290) -auın, -əyin şəkilçisi: Abidədə əmr şəklinin birinci şəxsinin təkini ifadə
edən –ayın, -əyin formasının işləndiyinə təsadüf olunur: Padşah gördügü duşı ayıdəyin, Tənri əmriylə
hekayət edəyin (255); Bən dəxi leşgər verəyin (283); Bən yarağın qılayın anlarun (271); Yusif aydır, eşit
imdi ayıdəyin, Halını əhvalini şərh edəyin (255) -alum, -əlüm şəkilçisi: Feil kökünə artırılaraq əmr
şəklinin birinci şəxsinin cəmini ifadə edən bu şəkilçi abidənin dilində işləkliyi ilə seçilir: Bülbülə gül
göstərəlüm biz səvab, Deyəlüm altıncı məclisi-məqal (271); Gər bizə izn olursa varəlüm, Yemək içün çoq
buğday aləlüm (264); İmdi kəs, der turuncu görəlüm, Halunuzu netədurur soralım (244); Həbsə buraqalum
anı bir zaman (245) -avuz, -əvüz şəkilçisi: Feilin əmr şəklinin birinci şəxsinin cəmini bildirən bu şəkilçi
abidənin dilində aktiv olmuşdur: Ayıdəvüz təfsir ayati-mötəbər (215); Öldürəvüz, yaxud sataruz özin (222);
Söyləyəvüz sizə xətmi-dastan (303); Necə gərək yalvaravuz ana biz (277) –ğıl, gil şəkilçisi: Məsnəvinin
dilində əmr şəklinin ikinci şəxsinin təki feil köklərinə -ğıl, -gil şəkilçisinin artırılması ilə də düzəlmişdir:
Dinləgil gər var isə canün sənün (222); Yeməgil, dedi anı, ey Şəhriyar, Çağırur xəbbaz ki, içməgil şərab
(247); Dedilər kim, söyləgil, ey padişah (250); Gəl əsirgə bizləri, xülq eyləgil, Qıl şəfaət sən bizə xoş
söyləgil (281-282); Qalmağıl sən bu xəyalə, ey əziz, Deməgil kim, dünyaligüm yoqdurur (283) Feilin vacib
şəkli: “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində feilin vacib şəkli müasir dilimizdən fərqli olaraq müxtəlif formaların
yardımı ilə ifadə edilmişdir:
a)
Feilin məsdər forması (-maq, -mək, -mağ) ilə “gərək” ədatının birlikdə işlənməsi nəticəsində
feilin vacib şəklinin məzmunu əmələ gəlmişdir: Şimdidən gerü bana ölmək gərək, Çün nəzər qılmaz bana
getmək gərək (237); Dedilər, bir tənriyi bilmək gərək, Küfri tərk edüb dinə gəlmək gərək (248-249); Aydur
ol, dəxi bana gəlmək gərək, Anunla dəxi buluşmaq gərək (269); Yusif aydur kim, bizə netmək gərək,
Babamüzə necə getmək gərək(291); Andən utanmək gərəkdür, ey nigar (240)
b)
–sa+gərək, -sə+gərək. Məsnəvidə -sa, -sə şəkilçli söz müvafiq şəxs sonluğu qəbul edərək
birləşmənin leksik məna daşıyan birinci komponenti, “gərək” ədatı isə heç bir şəkilçi qəbul etmədən ikinci
komponenti kimi çıxış edir, iş və ya hərəkətin icrasını daşıyana və ya məlumat verənə görə vacib, zəruri
olmasını bildirməklə vacib şəklinin mənasını yaradır. (1, 194): Ey yaranlar, bən sizi görsəm gərək, Yuz
ağacı ursam gərəkdür söz sana (252); Necə bir cövri-cəfa çəksəm gərək (236); Bən tuz, əkmək həqqini
bilsəm gərək, Xani olmayıb vəfa qılsam gərək (239)
İndiki zaman: Abidənin dilində indiki zaman öz ifadəsini ancaq –ur, -ür formasında tapmışdır: Bən
sevürəm pəhlivan, ey giram (278); Anlər aydur, nə verürsən aləlüm (223); Sən bilürsən sirrimi, ey padişah
(232); Ayıtdı, ey şah nə buyurursin sən ayıt (233); Saturam, nəyə alursınız, alun (233); Yedi yıldır
yalvaruram bən ana (237); Eşq odiylə yanuram pərvanəvar (258) İndiki və qeyri-qəti gələcək zamanların
birinci şəxsinin cəmi –uz, -üz ilə işlənmişdir: Nə taparsız, dedi Yusif anlərə, Dedilər, bütə taparuz, ey yəra
(231); Eylə demək bizə yoq tədbiri-lay, Bir mətai ögərüz, ey yüzi Ay (233); Bunda qalsun bu ikinci dasitan,
Qalanını qıluruz yarin bəyan (234); Bilmərüz aşüftə oldı nagəhan, Qatinə gəldi atası ol zəman (226). Qəti
gələcək zaman: “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində qəti gələcək zamanın əsas ifadə vasitəsi kimi –ısar,
-isər şəkilçisi işlənmişdir. –acaq, -əcək şəkilçisinin nə qəti gələcək zaman, nə də feili sifət şəkilçisi kimi
M.P.Vaqif və müasirlik
444
işlənməsinə abidənin dilində rast gəlinmir. Qeyd edildiyi kimi, onun vəzifəsini –ısar, -isər forması yerinə
yetirmişdir: Şühuti səndən götürisər o həq (238); Bən bu zərbdən ölisərəm, ey kişi, Namə yazğıl, Kənanə
göndər bir kişi (252); Hər zəxirədən olısərdür təmam (256); Qıldı dün-gün yarağını, yatını, Alisərdür Yusif
Züleyxa xatuni (219); Yusif andə görisər kəndözini (222); Kim Züleyxa üzrə qılısərlər nisar (228); Belə ver
di kim, qılısərlərdür məaş (227); Gər bu gəz qərdaşləri nə deyisər (221) Feili bağlama forması. Müasir
Azərbaycan ədəbi dilində işlənən feili bağlama formaları tarixən müxtəlif inkişaf prosesi keçirmiş, bugünkü
səviyəyə gəlib çatmışdır. Məsnəvinin dilində müşahidə olunan feili bağlam formalarının bir qismi ədəbi dil
normasına çevrilə bilməmiş, arxaikləşmiş, fonetik dəyişikliyə məruz qalmış, bir qismi isə dialekt və şivələrdə
hazırkı dövürdə də işlənməkdədir. Abidənin dilində arxaik səciyyə daşıyan feili bağlam formaları
aşağıdakılardır: -yu, -yü feili bağlama şəkilçisi: Sən buyurdun kim, bana zindan deyü, gəldi xəbər (286);
Ağlayı atalarına gəldilər (220); Sin üzrə qaldı Yusif ağlayu, Od içində yaş gözündə çağlayu (224); Oğlum
olğıl deyü bana söylədi (239); Getdi Yusif ağlayu ey dusitan (223) –ıcaq, icək feili bağlama şəkilçisi:
Babana qarşu varıcaq, ya əmir, Enmə atündən, əya bədri-münir (290); Tanla alıcaq durub abdəst aldılar, Ol
ikisi tan namazın qıldılar (302); Söyliyicək dürri-mərcan saçılur (225). –uban, -übən feili bağlama şəkilçisi:
Bir təmaşəyə gedübən baqmazmısın (216); Günbəgün incəlübən oldu hilal (226); Şəhr uluları aluban
getdilər (232); Dürlü nemət yüklədübən düzdilər (285) –ubanı, -übəni feili bağlama şəkilçisi: Siz bənümlə
yavuzluq etdünüz, Quyuya buraqubanı getdinüz (282); Şad gəldünüz deyübəni söylədi (266)
M. Zəririnin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində müşahidə olunan morfoloji (qrammatik) arxaizmlərin
əksəriyyəti Azərbaycan dilinin sonrakı inkişaf mərhələlərində dilin istifadəsindən çıxmış, müəyyən bir qismi
isə ədəbi norma səviyyəsinə qalxa bilmədiyi üçün dialekt və şivələrdə hələ də işlənməkdədir. Şübhəsiz,
həmin dil faktları Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül və inkişafı dövrünə məxsus morfoloji əlamətlər
baxımından səciyyəvi olmuşdur.
Ədəbiyyat
*
Məqalədə nümunələr C.Qəhrəmanov, Ş.Xəlilovun Yusif Məddah “Yusif və Züleyxa” (poemanın mətni və
tarixi-qrammatik oçerk). Bakı, 1991 kitabından götürülmüşdür. Mötərizədə həmin kitabın səhifələri
göstərilmişdir.
1.
Babayev Yaqub. Azərbaycan ədəbiyyat tarixi. Bakı, 2014
2.
Xəlilov Ş. “Əsrarnamə”nin dili. Bakı, 1988
3.
Qəhrəmanov C., Xəlilov Ş. Mustafa Zərir “Yusif və Züleyxa” (Poemanın mətni və tarixi-qrammatik
oçerk). Bakı, 1991
4.
Məmmədov V. “Dastan-Əhməd Hərami” poemasının dili və üslubu. Bakı, 2001
5.
Mirzəyev A. Azərbaycan epik şeirinin təşəkkül dövrü. Bakı, 2016
6.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990
7.
Rəhimov M. Azərbaycan dilinin feil şəkillərinin formalaşması tarixi. Bakı, 1965
8.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 2010
9.
Zərir M. “Yusif və Züleyxa” ( Tərtib edəni Ş.Xəlilov). Bakı, 2006
VƏLİYEV İSLAM
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN YAZILI ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ ƏDAT
Açar sözlər:
yazılı abidələr, ədat, məna çalarları, ədat kimi işlənən sözlər, məna növləri
The language of Azerbaijani written monuments
The article deals with the texts of the Azerbaijani written monuments in the XIII-XIX centuries. The
terms are grouped according to their meanings. It has a similar and distinctive feature of modern Azerbaijani
literary language.
Key words:
written monuments, particle, sense shades, adjectives, types of meaning
Uzun tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olan ədatlar bir qrammatik kateqoriya kimi zaman keçdikcə
məna və formaca dəqiqləşmiş, sabitləşmiş və dildəki yeni keyfiyyətlər hesabına zənginləşmişdir. Müasir
dilimizdə olduğu kimi, Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində də ədatlar sözün, ifadənin, cümlənin məna
M.P.Vaqif və müasirlik
445
çalarlarını dəyişməyə, gücləndirməyə xidmət etmişdir. İstər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə də türkoloji
ədəbiyyatda ədatlar kifayət qədər tədqiq edildiyi halda, tarixi aspektdə hələ də lazımi qədər öyrənilməmiş və
araşdırılmamışdır. Yalnız müxtəlif dilçilik əsərlərində, dilin tarixinə dair yazılmış məqalələrdə ədatlara da
ötəri halda nəzər salınmış və bu məsələyə ümumi şəkildə toxunulmuşdur. Azərbaycan dilinin əvvəlki
dövrlərinə aid yazılmış ədəbi-bədii materialları üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, bu dövrlərdə
işlənmiş ədatları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq məqsədəuyğundur: dəqiqləşdirici ədatlar, məhdudlaşdırıcı
ədatlar, qüvvətləndirici ədatlar, sual ədatları, əmr ədatları, arzu-istək adatları, təsdiq və inkar ədatları.
Qüvvətləndirici ədatlar: axır, axır ki; ha; dəxi; da, də; həm; uş; üştə; yenə; -ca, -cə; kim, ki. Axır, axır
ki ədatı: Bu ədat müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşmiş axı ədatının qədim variantıdır. Ədəbi-bədii dil
nümunələrində məhsuldar işlənən ədatlardan biridir: Ayıtdı, axır bu degül könlüm alan; Sənsən axır
ğəmulara giriftar (Zərir, XIV əsr); Mənim yari-vəfadarım, gəl axır, Mələk suratlu dildarum, gəl axır; Ey
könül, tahirsən axır sunma əl muradına (Nəsimi, XIV əsr); Axır ki çox oldu təni-əğyar (Füzuli, XVI əsr); Hər
söz ki arizindən anun eyləsən rəqəm, xurşid misrün axır cəhan tutar; Özgə ahular məni ram eyləmək
qəsdindədir, Axır, ey Leyli gərəkməzmi məgər Məcnun sana (Qövsi, XVII əsr); Səndən ayru dirilik mana
haramdır, Axır bir gün ömrüm güdaza gedər; Sən də mənim kimi bu alovlara, Axır yanacaqsan, demə
yanmazam (Vaqif, XVIII əsr); Axır, mən qulluğunda ərz eylədüm; Axır, bir qulaq ver, gör nə deyirəm; Axır
mən demişdim otuz gündən sonra (Axundov, XIX əsr)
Yazılı abidələrimizin dilində nadir hallarda da olsa axır ədatının axı şəklində yazılışına da təsadüf
edilir: Qanlı-qanlı suların soğulmuşdu, çağladı axı, Qaba ağacın qurumuşdu, yaşardı axı (Dədə Qorqud); Axı
biz səni deyib gəlmişik; Axı deyirsən səni də aparıram; Axı sənin atan-anan ki, səni mənə özləri verir.
(Axundov, XIX əsr); Axı ədatı axır sözü ilə sinonimlik təşkil edir. Bu səbəbdən bəzi dilçilər axı-nı axır
ədatının bəsid forması hesab edirlər (Mirzəzadə, 212).
Dəxi ədatı. Qüvvət, emosionallıq çaları yaradan
dəxi
ədatı müasir Azərbaycan dilində normalaşan da,
də ədatının qədim variantı hesab edilir: Oğlu, qızı olmayanı tanrı təalə ğarğayıbdır, biz dəxi ğarğarız;
Bayandır xanun bir buğası vardı, bir dəxi buğrası vardı; Sən evün almağa gedirsən, mən dəxi qardaşımın
qanını almağa gedirəm; Bayburə bəy dəxi Bayandur xanın söhbətinə gəlmişdi; Bizə dəxi bu keykdən pay ver
(Dədə Qorqud); Bülbül dəxi gördü üzünü; düşdü fəğanə, Dilbəra, dil səndən özgə bir dəxi yar istəməz
(Nəsimi, XIV əsr); Leyli dəxi salmış ona meyli; Mən dəxi sənün kimi nizarəm (Füzuli, XVI əsr); Mən dəxi
görüm gələndə anı; Bir dəxi kərəmlər et mənümlə (Xətai, XVI əsr); Mən dəxi bu gülzaridə nalə çəkərdüm;
Bülbül kimi mənim dəxi çox var sözlərüm (Qövsi, XVII əsr); Hələ derlər ki, bunlardan dəxi əlaları var
(Vaqif, XVIII əsr); Mən dəxi eşitmişəm (Axundov, XIX əsr)
Yazılı materialların dilində dəxi ədatının bir sıra hallarda daha, artıq sözlərinin mənalarını ifadə
etməsinə təsadüf olunur: Varur ol dəxi onların yerinə, Hənüz dəxi qızıl gül ğönçəsindən (DƏH, XIII əsr); Bir
rəvayət dəxi bünyad eylədüm, Bunsuz üçmağa dəxi bən varayım; Biz dəxi qıldıq ana şərhi-bəyan (Zərir, XIV
əsr); Vəslini arzularam, dəxi betər yanərəm; Divdən dəxi nə qorxu, çünkim pənahım oldur (Nəsimi, XIV
əsr); Qalmadı dəxi qərarı canun; Dəxi tarum ana; Səndən dəxi özgə çarə bilməm (Xətai, XIV əsr); Bu
məşğədən dəxi nə hasil? Olma dəxi hər yanəyə mail (Füzuli, XVI əsr); Ah kim dağlar kimi ləşkər ləngər
salur, getməz dəxi; Dəxi məndən gərdişi-dövran nə istər bilməm (Qövsi, XVII əsr); Üzümə baxməz dəxi, bir
gözləri məstan küsub; Dəxi sən lazım deyilsən, ey bahari-xoşəməl (Vaqif, XVIII əsr); Arvad, dəxi nə
eyləyək qoy etsin, yeməyin bol, geyməyin bol, dəxi niyə ağlayırsan (Axundov, XIX əsr) Da, də ədatı. Dəxi
ədatının müasir variantı ilk anadilli abidələrimizdən tutmuş hazır ki, dövrə qədər məhsuldar şəkildə
işlənməkdədir: Sənün də içində ağsaqqallu baban varsa, degül mana; Sənün də içində şişliyin varsa, degil
mana (Dədə Qorqud); Dinləyüb də bu mənayi yazmalı; İstəməz qurbanı kəsdim də gəldüm; Gəl derlər də
səni ğəmə çəkərlər (Xətai, XVI əsr);
Həm ədatı: Verilmiş mənanı qüvvətləndirməyə və emosionallığı artırmağa xidmət edən
həm
ədatı fars
dilindən dilimizə keçmişdir. İşləkliyi ilə fərqlənən ədatın bu növü bir çox ədəbi bədii materialların dilində
özünü göstərir: Eşqə düşənlər bilür həm yenə eşqin qədrini; Buduna çıxsın ufalar, gözünə həm qarə su
(Nəsimi, XVI əsr); Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm; Özümdən həm betər bir dərdə anı
mübtəla gördüm (Füzuli, XVI əsr); Mən həm öz işimdə farüqülbal; Bir çarə var isə, ol qılur həm (Xətai, XVI
əsr); Qiyamət həm olursa durmanam ol sərv əyağından; Yetişir köçməyə növbət sənə həm karivandur bu
(Qövsi, XVII əsr). Bu ədat ən çox XV-XVI əsrlərdə qələmə alınmış yazılı abidələrin dilində öz əksini
tapmışdır (Mirzəzadə, 390)
Uş, üştə, iştə ədatları: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşən artıq ədatının mənasını bildirən bu
ədatlar ən çox XIV –XVI əsrlərdə müşahidə edilir: Uş ölürəm bu cəhanə doymadım; Dərd ilə uş qalmışam
natəvan; Dedilər oğlanların uş gəldilər; bu hekayət uş bunda oldu təmam (Zərir, XIV əsr). Köhnə dünya yeni
xələt geydi bu mövsümdə uş; Uş mən vüsalından anun sər-ta can olmuşam; Vəsli-rüxün zulalına susadüm,
üştə yanuram; Şol ala gözündən, ey könül, sana demirəm ki, uş saqın; Dövlətin dövrana gəldi, dərdə dərman
M.P.Vaqif və müasirlik
446
buldum uş (Nəsimi, XIV əsr); Üştə bağça-bağban sənün olsun; Göydən yerə uş yağar yağışlar (Xətai, XV
əsr) Göründüyü kimi, uş, uştə ədatları artıq ədatının sinonimi kimi çıxış etmişdir.
Kim ədatı: Sual əvəzliyi, birləşdirici bağlayıcılarla fonetik tərkib etibarı ilə eyniyyət təşkil edən kim
sözü yazılı abidələrimizin dilində həm də ədat kimi çıxış etmişdir. Ədat vəzifəsi daşıyan kim ədatı XIX əsrin
əvvəllərinədək bədii əsərlərin dilində söz və ya tərkiblərin sonuna gətirilərək ifadəni qüvvətləndirmək, işarə
olunan obyekti daha qabarıq nəzərə çatdırmaq üçün işlədilmişdir (Mirzəzadə, 211). Gör bu oğlan kim nələr
qıldı bana; Bildi ol qərdaşlarıdur kim gəlür (Zərir, XIV əsr); Kişi kim, xacəsi birlə qənimət tutsa xəlvətini,
Qılur xadim eşiqində səadətbəxt dövlətini (Nəsimi, XIV əsr); Nə şirindür sözün kim tanrı ondan göz-qulaq
olsun (Qövsi, XVII əsr). XVI əsr yazılı abidələrinin dilində, xüsusən də, Füzilidə kim sözünün ədatı kimi
işlənməsinə daha çox rast gəlinir: Bu aləm kim könül, qeydün çəkərsən mehnəti gəmdür, Fəna sərmənzilin
seyr eylə kim bir xoşca aləmdür; Mən kim gedirəm bu xakidandan; Mən kim kəsəyin derər səlami; Göz kim
səni eyləyübdür nəzarə; Vəfa hər kimsədən kim istədim, ondan cəfa gördüm (Füzuli, XVI əsr)
Ki ədatı:
Kim
ədatı ilə sinonimlik təşkil edən bu ədat yazılı abidələrin dilində çox geniş yayılmış və
dilin tarixi inkişafının bütün mərhələlərində öz işləkliyi ilən nəzər-diqqəti cəlb etmişdir: Banıçiçəyin
otağıymış ki, Beyrəgin beşik kərtmə nişanlısı adaxlısıydı; Oğuz zamanında bir igit ki evlənsə ox atarı (Dədə
Qorqud); Uşbudur halüm ki bən şərh eylədüm (Zərir, XIV əsr ); Leyli ki, məni bəlayə saldı; Mən ki bundan
özgə bilməm çarə, naçar istərəm; Məcnun ki xəbərdən oldu agah (Füzuli, XVI əsr); Mən ki bir gün
görmədüm; Sən ki, ey bülbül, məni heç yerdə yalquz qoymadun (Qövsi, XVII əsr); Mən ki zalım, adam
yeyən degiləm; Vaqif ki düşübdür əqlü kəmaldan; O ki bizə meyvə ənam eyləmiş (Vaqif, XVIII əsr); Adam
ki qorxaq oldu, bu tövr bəhanə edirlər; Biz ki demirik, ağa...çörək bacadan ki düşməz; Heydər bəy ki bizim
yanımızda ola, aravul bizə nə eyləyə bilər (Axundov, XIX əsr). Yazılı abidələrimizin dilində geniş işləkliyə
malik olan
ki
ədatına müasir dövrdə ancaq Azərbaycan və türk, qismən də qaqauz dilində rast gəlinir.
Ha ədatı: Kim, ki ədatlarının sinonimi olan və bu gün də bəzi dialekt və şivələrimizdə öz varlığını
qoruyan ha ədatı yazılı abidələrin dilində müşahidə edilir: Eşqün qılmazdı kimsə yadın, Ha səndən eşitdüm
indi adın; Mən böylə nəçün zəbunu xarəm, Ha gəldüm, əgər günahkarəm (Füzuli, XVI əsr); Mən ha sənin
nuri-ilahi sannam; Mən ha getdim möhnət ilə, dərd ilə; Sən ha mənim öldügümü eşitdin; Səni ha sonradan
bir öyrədən yox (Vaqif, XVIII əsr); Niyə görmürəm kor ha drgiləm (N.B.Vəzirov, XIX-XX əsrlər).
Yenə ədatı: Mənaya qüvvət və emosionallıq verən bu ədat tarix boyu işlək olmuş və bu gün də
Azərbaycan ədəbi dilində öz məhsuldarlığını qoruyub saxlamışdır: Yenə toy edib atdan ayğır, dəvədən
buğra, qoyundan qoç qırdırmışdır; .... yenə bizim izzətimiz, hörmətimiz onun babası yanında xoş ola; ... fani
dünya yenə qaldı (Dədə Qorqud); Rövnəqi gəldi, dirildi bağü bostanın yenə; Düşdüm yenə eşq oduna
büryan yürək, giryan gözüm (Nəsimi, XIV əsr); Qış getdi yenə bəhar gəldi (Xətai, XVI əsr); Yeydür yenə
üzrdən şüurum (Füzuli, XVI); Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlana düşər; Üz çevirmiş yenə mədinə sarı (Vaqif,
XVIII əsr). Ədəbi-bədii dil nümunələrində yenə sözünün şivə formasına da rast gəlmək mümkündür: Gəl,
öyüd verəyim, öyüd alırsan, Xidmət eylə genə güclü bulunca (Xətai, XVI əsr); Bizim ilə olub haçaqdan
aşina, Genə hər görəndə istər yaşına; Genə xəyalını xəyalə qatar (Vaqif, XVIII əsr); Amma genə bir az
səksəkəliyəm: Genə mən yalqız qaldım. (Axundov, XIX əsr)
-ca, -cə ədatı: Bir sikkə dürüst, aricə dinar (Nəsimi, XIV əsr); Mürşidin pəndini eyicə saxla (Xətai,
XVI əsr); Fəna sərmənzilin seyr eylə kim, bir xoşca aləmdir; Ayrıca şəklü xoşca peykər, Yaxşıca sənəm,
gözəlcə dilbər (Axundov, XIX əsr).
Məhdudlaşdırırcı ədatlar: Azərbaycan ədəbi dilində elə sözlər vardır ki, onlar cümlərə aid olduqları söz
və ya söz birləşmələrindən əvvəl işlənir, həmin sözü digərlərindən ayırır və yaxud da nəzərə çatdırmaq üçün
onu qismən məhdudlaşdırır:
ancaq, bircə, bir, vəli, amma, böylə ədatları.
Qarşılıq bildirən bağlayıcının
omonimi olan ancaq bir ədat kimi çıxış edərək cümlə daxilində hər hansı sözü və ya ifadəni ayırıb nəzərə
çarpdırır: Oğuzun bir yaxşı yigidi ancaq bu, yuriyəyim mədəd deyəyim (Dədə Qorqud); Cananə mənim
sevdugumi can bilür ancaq, Könlüm diləgin dünyadə canan bilür ancaq (Nəsimi, XIV əsr); Ancaq bir ol idi
kim, çəküb ğəm; Füzuli, tərki-təcridi, sana ancaq müsəlləmdür (Füzuli, XVI əsr); Sənin vəslindən ancaq bu
gərəkdür (Xətai, XVI əsr); Mən ancaq bir gülüzarə aşiqəm; Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi
(Vaqif, XVIII əsr); Sən ki iş tutmursan, ancaq ağlayırsan (Axundov, XIX əsr) Bircə ədatı: Ləblərindən bircə
timar olmadı (Xətai, XVI əsr); Qaldı canda gizli-gizli dərdimiz, Bircə kəlmə danışmadıq, ayrıldıq (Vaqif,
XVIII əsr); ...yaxşı adamdır, hələ bircə bu işdə təqsirlidir; A qardaş, bircə qulaq as.... (Axundov XIX əsr).
Bir ədatı: Mənaca bircə sözünün sinonimi kimi çıxış edən bir ədatı abidələrdə çox geniş işləkliyə malik
olmuşdur: Qazan bəydə bir heyfimiz də qaldı (Dədə Qorqud); Əgər bir gün güzar etsə, mələk tökər andən
qanat; Aşiqə birdir əzədən sevgili dildar bir; İkilik yoxdur aradə yar birdir, yar bir (Nəsimi, XIV əsr);
Verəsən bir xəbər ol sərvi-xuramanımdan (Füzuli, XVI əsr); Mən dəxi bir ümidlə xaki-rahin oldum (Qövsi,
XVII əsr); Bir nazik kamallı, bir nazik işli; Bir qaməti gülgün yara aşiqəm (Vaqif, XVIII əsr); Guyaki, bütün
Qarabağda dana-doluq oğrusu bir Heydər bəydir (Axundov, XIX əsr).
M.P.Vaqif və müasirlik
447
Vəli ədatı: Qədim dövrlərdən bağlayıcı kimi çıxış edən vəli ədatı yazılı abidələrdə az da olsa ədat
çaları da ifadə etmişdir: Ey bərgüzidə surəti-cansan vəli nə cansan (Nəsimi, XIV əsr); Vəli yazıldı bu üzdən
bəsi cəvab sana (Füzuli XVI əsr). Amma // əmma ədatı: Ərəb mənşəli bu söz başlıca olaraq qarşılıq, ziddiyət
mənalı bağlayıcı kimi işlənsə də, yazılı ədəbi dil nümunələrində bəzi hallarda məhdudlaşdırıcı ədat məzmunu
yaratmışdır. Bu ədata Füzulinin dilində rast gəlindi: Aşiqsən, əmma tamam aşiq; Əmma yenə eşq şəhriyarı,
Fərmanına çəkdi ol fikarı (Füzuli, XVI əsr). Böylə ədatı: ədəbi materialların dilində çox az işlənən
məhdudlaşdırıcı ədatlardandır: Lütf edübsən, məgər ey badə bu gündən böylə. Verəsən bir xəbər ol sərvi-
xuramanımdan (Füzuli, XVI əsr).
Əmr ədatları:
qoy, gəl, di, gör, bax.
İlk anadilli yazılı abidələrdən başlayaraq bu qrup ədatlar öz
işləkliyi ilə diqqəti cəlb edir. Əmr ədatları feillərdən yarandıqları üçün ancaq türk mənşəli sözlərdən
ibarətdir. Nümunələr diqqət yetirək: Qoy ədatı: Feilin əmr formasından təcrid olunan bu ədat Azərbaycan
dilinin bütün inkişaf mərhələlərində müşahidə edilmişdir: Nəsimi xəstədil hicrindən öldü, Qoy ol biçarəni ta
məhrəm olsun (Nəsimi, XIV əsr); Növcəvanlar qoy həmişə var olsun; Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun;
Sən bəri bax, qoy söyləsin ol əğyar (Vaqif, XVIII əsr); Qoy gərək mən özüm də hələ bir az fikir eləmək
istəyirəm; Qoy bunu görsün sevinsin (Axundov, XIX əsr). Bəzən qoy ədatının şəxsə görə dəyişən variantıda
özünü göstərir: Qoyun, nə yerə gedərsə getsin; Qoyun məni bu ağacla söyləşəyim (Dədə Qorqud). Gəl ədatı:
Gəl bu ağac dibində enəlüm, yeyəlüm-dedi; Gəl imdi səninlə ova çıxalım (Dədə Qorqud); Gəl öyüd verəyim,
öyüd alırsan; Gəl, a könül, xoş görəlüm bu dəmi (Xətai, XVI əsr); Gəl, ağlayalum bu macəraya; Gəl olalı
həmnəfs mənü sən (Füzuli, XVI əsr); Qız deyir: Gəl gedək, həriflər duyur, Üzünü bürüyüb örtmə gəl belə
(Vaqif, XVIII əsr). Di ədatı: Yalnız Azərbaycan dilində işlənən
di, de
ədatı təsəlli, təkid, təhrik, xahiş və s.
məna çalarları ifadə edir: İndi Qazan, di bizi öy-dedilər; Di de görüm nə istəyirsən? (Dədə Qorqud); Di imdi
eylə başun çarəsin sən (Dastan-Əhməd Hərami, XIII əsr); Di, de görüm niyə ağlayırsan?; Di gəl bunlara
mətləb qandır; Di, bəs siz gedin, sonra mən gəlləm (Axundov, XIX əsr). Gör ədatı:
Gör
ədatı müasir
Azərbaycan dilində olduğu kimi, qədim dövrlərə aid yazılı abidələrinin dilində də hiddət, xəbərdarlıq,
təəssüf, hədə, qəzəb və s. məna çalarları bildirmişdir: Gör bu gəz qardaşları nə deyisər; Yusifə gör netdilər
qardaşları (Zərir); Gör nə derəm sana, eşit, eşqə yapışma sərsəri; Yıxdı məmur şəhrini, gör necə viran eylədi;
Düşdüm saçın sevdasına gör nə pərişan olmuşam (Nəsimi, XIV əsr); Gör nə derəm, bir sözümə qulaq as
(Vaqif, XVIII əsr); Qulaq as, gör mənə nə cavab verdi; A qız, bir gör nə derəm (Axundov, XIX əsr). Yazılı
abidələrdə məhsuldar olan gör ədatının
gör ki, görün kim, görəlüm, görək, görəyim
və s. formalarına da rast
gəlinir: Varın, bundan pay diləyin, görün nə deyir; Görəyim Oğuzdan mənim dostum, düşmənim kimdür?-
dedi,.... görəlüm, xanım, nə söyləmiş (Dədə Qorqud); Görün ki, bəhri-məani nə qəsdi-can eylər; Firqət içində
yürəgim gör ki, nə parə-parədür (Nəsimi, XIV əsr); Görün, görün ki, nə od yandırır bu odsuz dud (Qövsü,
XVII əsr); Görün bu söz ol ğonçeyi-xandanə düşərmi (Vaqif, XVIII əsr); Söylə görək, mən nə ad
çıxarmışam;.... görüm mənə nə bağışlayacaqsan; Hələ qoy görək nə olur. (Axundov, XIX əsr) Bax, eşit
ədatları: Bax, bax, mərə dəli qavat mənim birliyim bilməz (Dədə Qorqud); Eşit imdi qalanının adını (Zərir,
XIV əsr); Bax, bax mənim təqlidimi gətirir; Bax, Tarıverdi mənə də pay verərsən ha. (Axundov, XIX əsr)
Arzu-istək ədatları:
barı, kaş,kaş ki, təki.
Barı ədatı: Barı Bayandur xanun tövləsündən iki şahbuz
yüyrək at gətirin (Dədə Qorqud); Xəstə Nəsimi, yarun əhvalını heç sormaz; Sormağına çün gəlməz, barı gələ
yasına (Nəsimi, XIV əsr); Çün hökmün edər bu rəsmi pamal, Barı anı ğeyrə vermə, sən al (Füzuli, XVI əsr);
Görsətməz özünü, gəzər nəhani, Barı de ki, sən nədirsən anı (Xətai, XVI əsr); Barı bu sözü ol güli-xəndanə
desinlər (Qövsi, XVII əsr); Yar məndən kəsməzdi belə aranı, Bu qoymayan kimdür, barı görəydim; Vaqifə
rəhm eylə, barı ilahi; O ha billəm gəlməz görməyə məni, Barı gendən tamaşaya gələydi (Vaqif, XVIII əsr);
Əgər özünə yazığın gəlmir, barı ata və anana yazığın gəlsin (Axundov, XIX əsr). Arzu –istək ədatları tarixən
də heç bir dəyişikliyə uğramad qan
arzu, istək, təəssüf, heyfislənmək
və s. mənalarını ifadə etmişdir. Kaş, kaş
ki ədatı: Fars mənşəli bu ədat yazılı abidələrin dilində nisbətən az işlənmişdir: Min can olaydı kaş məni-
dilşikəstədə, Ta hər birilə bir gəz olaydım fəda sana (Füzuli, XVI əsr); Kaş əhvalumu heç sormaya dildar
mənüm; Eşq içrə afitabəm aya sənin yanında, Ey kaş ki olaydı bir zərrə etibarum (Qövsi, XVII əsr); Kaş
cəhənnəmə, gora indiyədək getmiş olaydı (Axundov, XIX əsr).
Təki ədatı: Arzu mənasını bildirən bu ədat tarixən çox məhdud şəkildə işlənmişdir: Xəstə Vaqif ölsə,
başına fəda, təki olsun sənin canın sağ, gəlin (Vaqif, XVIII əsr); A başına dönüm, istəmədim, əl çəkdim, təki
mənim oğlumu xətadan qurtar (Axundov, XIX əsr).
Təsdiq və inkar ədatları:
bəli, heç, hiç.
Bəli ədatı: Ərəb mənşəli bəli sözü təsdiq və razılıq məzmunu
daşımış, yazılı abidələrin dilində geniş işləkliyə malik olmuşdur: Bəli, mənim oğlumdur-dedi; Beyrək aydır:-
Bəli, ağsaqqallu babam (Dədə Qorqud); Yandırdı, bəli, eşqin odu, qıldı məni kül (Nəsimi, XIV əsr); Bəli,
Səba mənəm-der (Xətai, XVI əsr); Bəli, müğra qılan hökmün misalın nəqşi-xatəmdür (Füzuli, XVI əsr);
Bəli, olur hünər əhlinə bihünər düşmən (Qövsi, XVII əsr); Bəli, doğru deyirsən, adam gərək qorxaq olmaya
(Axundov, XIX əsr). Heç, hiç ədatı: Bəli sözünün tam əksini təşkil edən bu ədat dilimizin bütün inkişaf
M.P.Vaqif və müasirlik
448
mərhələlərində işlək olmuşdur: Dəli Qacar elə mal istədi ki, heç bitməsin-dedi (Dədə Qorqud); Könlümə heç
səndən özgə nəsnə layiq görmədüm; Heç gündüz olmaz gecəsiz, heç fərəh olmaz ğəmsiz (Nəsimi, XIV əsr);
Heç görməyirsən bu heyətimni (Xətai, XVI əsr); Düşmənimdür, hiç bilməm nə etmişəm dövran ilə (Füzuli,
XVI əsr); Qeyri gözəllərdən heç fikir çəkmə (Vaqif, XVIII əsr); Heç vəqtdə onun kimi xanlar məni öldürə
bilməz (Axundov, XIX əsr)
Yazılı ədəbi-bədii dil nümunələrimizdə ərəb mənşəli əsla, əslən və fars mənşəli hərgiz sözləri də inkar
ədatları kimi çıxış etmişlər. Beləliklə, Azərbaycan dilli yazılı abidələrdə ədatlar uzun tarixi inkişaf prosesi
keçmiş, mənaca və məzmunca deyil, formaca bəzi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.
Sual ədatıları: mi/mı, bəs/pəs, məgər, yeni, əcaba: Azərbaycan yazılı abidələrinin ilk dövrlərindən
başlayaraq sual ədatlar çox məhsuldar olmuşdur: mi, mı ədatı: Sol mağarayı gördümü? Mərə, mənim oğlum
başmı kəsdi, qanmı tökdi, - dedi (Dədə Qorqud) Mərhaba xoş gəldün, ey dildar, Rəvamıdur, rəvamıdur,
həbibi Ki, oda yandırasan mən rəqibi (Nəsimi, XIV əsr); Yaxşımıdur eyləmək yaman ad, Sizdə adət
bumudur? Böylə olurmu yarlıq (Füzuli, XVI əsr); Casusmusan, yoxsa oğru, ya əyrimisən ki, yoxsa doğru
(Xətai, XVI əsr); Axır sən ey, od evli səməndirmisən, nə sən? (Qövsi, XVIII əsr); Sənin təki gözəl sevən
kimsənə, Dəxi əqlə, bir kəmalə gəlirmi? (Vaqif, VIII əsr); Ağa bundan başqa çarə yoxdurmu? Qız tayfasının
xahişinə məgər bizlərdə qulaqmı asırlar (Axundov, XIX əsr); Bəs, pəs ədatı: Fars mənşəli ədatdır. Yazılı
abidələrin dilində geniş işləkliyə malik olmuşdur. Bəs ədatının pəs fonetik variantı da çox işlənmişdir. Hər
iki variant sual cümlələrinin önündə sual informasiyasının daha dəqiq şəkildə almasına xidmət etmişdir. (3,
218) Nümunələrə diqqət yetirək: Bəs necə qurtuldun Dəli Qarcarın əlindən (Dədə Qorqud); Çünki Gülşah
eşidüb zarı qılur, Pəs nə qıla, təni candan ayrılur. (DƏH, XIII əsr); Küfr əgər iman degilsə, pəs nədən düşmüş
ki bən (Nəsimi, XIV əsr); Ey əndəlib, bəs, bu giriftar neyləsin? (Qövsi, XVII əsr); Bəs, dünyadə yaranmağın
nədəndir (Vaqif, XVIII əsr); Bəs əmin oğlu Şahbaz bəy kimin adaxlsıdır; Bəs bilməyim ki nəyə gərəyəm
(Axundov, XIX əsr) Bəs ədatının yazılı abidələrinin dilində
demək,
bir sözlə, nəhayət, sonra, nə qədər, yəqin
ki
və s. məna çalarlarının ifadə etdiyinə rast gəlinir: Səndə bəs həqq varmış, həqq səndə var (Nəsimi, XIV
əsr); Bəs ki cami-mey kibi xoş məşrəbü safi-diləm, Hörmətüm vacib bilür, hər kim bilür keyfiyyətim (Füzuli,
XVI əsr); Bəs qıldı mənim sarı səfəri (Xətai, XVI əsr) F.Zeynalov qeyd edir ki, türk dillərindən fərqli olaraq
bəs ədatı təkcə Azərbaycan dilində müşahidə olunur. (5, 188) Məgər ədatı: Mənşəyinə görə fars dilinə
məxsus olan məgər ədatı dilimizin inkişafının bütün mərhələsində məhsuldar işlənməyi ilə diqqəti cəlb edir:
Bir sıra yazılı abidələrinin dilində ədatın bu növü təkcə sual məqsədi ilə deyil,
heyrət, təəccüb
məqamında da
işlənmişdir. (1, 209), (3, 103): Nümunələrə nəzər salaq: Məgər düş görür ol gecə Güləndam; Məgər mən
degiləm Əhməd Hərami! (DƏH, XIII əsr); Zülf dağıtmış rüx üzrə, örtən imanı, məgər (Nəsimi, XIV əsr); Ya
rəhm etdi məgər naləvi əfğanımıza (Füzuli, XVI əsr); Məgər badi-səba zülfün ucundan ki pərişandır (Xətai,
XVI əsr); Axır ey Leyli gərəkməzmi məgər Məcnun sana (Qövsi, XVII əsr); Hər kəs görən dəmdə öz
sirdaşını, Məgər tökər qabağını-qaşını; Məgər səndən, zalım, din-iman yoxdur? (Vaqif, XVIII əsr); Məgər
Təbrizdə müftə mal töküblər, gedib yığışdırıb gətirək? Pəh, xanım, məgər mənim divlərim İran sərbazi idi
ki, müftə qulluq edələr? (Axundov, XIX əsr). Maraqlı cəhət odur ki, məgər sözü sual çaları ilə yanaşı,
təəccüb, ehtimal, güman, şübhə, bəlkə, barı, heç olmas
və s. mənalarında ifadə edə bilmişdir: Məgər uy verib
ləbindən irməz yəqin bu sirrə, Nə xəyal imiş bu, yarəb, xəbəri güman içində; Çu zülfün qoxusu afaqa düşdü,
Məgər ənbər saçın səhrayə düşmüş (Nəsimi, XIV əsr); Çeşmi atanda ğəmzə məgər can dələr yenə? Cəlladı
gör ki, tökmək üçün can dilər yenə (Xətai, XVI əsr); Ey bərq etmədün mana biz qatla iltifat, sandın məgər ki,
öz oduma yanə bilmənəm (Qövsi, XVII əsr); Göydən yerə enmiş mələkdür məgər, Yoxsa insan olmaz belə
surətdə (Vaqif, XVIII əsr); Məgər mən ölmuşəm ki, səni vəzir özgəsinə verə bilə?; Məgər sən ayı qıran
Əmraslanın nəvəsi deyilsən (Axundov, XIX əsr). Əcaba ədatı: Ədəbii-bədii dil nümunələrimizdə o qədər də
aktiv olmayan
əcaba
sözü də ədat kimi də çıxış etmişdir: Əcaba, bu çətin bütün yüzi nəqşi-Azərimi (Nəsimi,
XIV əsr). Yəni ədatı: Ərəb mənşəli yeni sözünün dildə başlıca vəzifəsi bağlayıcı kimi çixiş etməkdir. Lakin
yazılı abidələrin dilində bu söz bir sıra hallarda sual ədatı kimi də işlənmişdir: Yəni bundan asan nə var?
(Axundov, XIX əsr).
Dəqiqləşdirici ədatlar: məhz, hər, ta. Ədatların bu növü cümlədə əlaqədar olduğu sözü, məfhumu
dəqiqləşdirməyə xidmət etmişdir. XIII-XX əsrlərə aid yazılı mənbələrin dilində məhdudlaşdırıcı, ədatlar bir
o qədər də aktiv olmamışdır. Məhz ədatı ilkin anadilli yazılı abidələrin dili üçün xarakter olmamış, bu ədata
XIII-XIX əsrlərdə az hallarda təsadüf olunur. Məhz ədatı, əsasən, elmi-ictimai üslubla bağlı olduğu
mənbələrin dilində işlənmişdir. Belə bir üslubun təşəkkül dövrü əlyazmalarında zəif iştirakı həmin ədatın
məhdudluğuna səbəb olmuşdur. (3,217) Qeyd edildiyi kimi, ərəb mənşəli məhz ədatı çox az işlənmişdir: Hər
qeyd olursa, məhz bəladır (Füzuli XVI əsr) Hər dəqiqləşdirici ədatı: Mən aşid oldum girməzəm hər
qissəxanın pəndinə; Hər kişidə bir cübbəvü dəstar olur; Hər quşun olmaz səadətli hüma tək kölgəsi (Nəsimi
XIV əsr). Görməsəm hər gəz açanda ol sərvi-rəna üzün (Füzuli XVI əsr); Genə hər görəndə istər yaşına
(Vaqif XVIII əsr) Ta ədatı: Fars mənşəli ədatdır qeyri- məhsuldar işlənmişdir. Nümunələrə nəzər salaq:
Bəklədi tənri Züleyxayı təmam, Ta ki bula bikr ani Yusif imam (Zərir, XIV əsr); Gəlib ta kim səri qatıma
girmiş (DƏH, XIII əsr); Vəsli-rüxündən, ey pəri, ta əbəd oldı məhtəcib; Ta üzün gördüm, nigara, ğəmindən
M.P.Vaqif və müasirlik
449
azad olmuşam; Qoy ol biçarəni ta məhrəm olsun (Nəsimi XIV əsr); Hər dövrdə sundu ana bir cam, Ta qıldı
anı təmam sərməst ; Açmadı könlüm fələk, ta bağrımı qan etmədi (Füzuli, XVI); Ta künlümü asan müşkülə
saldın (Əsarnamə, XV əsr). Göründüyü kimi, ta sözü bağlayıcıdan daha çox müasir dilimizdə işlənən artıq
sözünün sinonimi kimi çıxış etmişdir.
Qədim dövürlərin məhsulu kimi ədatlar da uzun tarixi inkişaf prosesində məna və məzmunca deyil,
formaca bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bununla belə ədatlar dilin lüğət tərkibində mühüm yer
tutmuş və fəal işlənmişdir.
Ədəbiyyat
1.
Qəhrəmanov C., Xəlilov Ş. Mustafa Zərir “Yusif və Züleyxa” (Poemanın mətni və tarixi-qrammatik
oçerk). Bakı, 1999
2.
Məmmədov V. “Dastan-Əhməd Hərami” poemasının dili və üslubu. Bakı, 2001
3.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990
4.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 2010
5.
Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 2008
VƏLİYEVA İRADƏ
Azərbaycan Texniki Universiteti
İNGİLİS DİLİNİN RƏSMİ-İŞGÜZAR ÜSLUBUNUN SƏCİYYƏVİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MÜXTƏLİF RƏSMİ MÜRACİƏT FORMALARI
Açar sözlər:
funksional, nominativ, termioloji, universal, rəsmi, humanitar.
Some notes concerning to investigation of the official-business style of English
Represented article has been devoted to the official-business style of the modern English. Official-
business style is in connection with post of the style the writing documents of state and social office writing
text. Official-business style forning warning and informational texts.
Keywords:
functional, nominative, terminological, universal, official, humanitarian.
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun səvciyyəsi.
Məlumdur ki, üslub və üslubiyyət dilçilik
elminin mərkəzi problemlərindəndir. Təqdim olunmuş məqalə müasir ingilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubuna
həsr olunub.
Müasir dövrdə ingilis dili beynəlxalq dil kimi çıxış etdiyi üçün işgüzar ingilis dilini bilən mütəxəssis-
lərə zəruri ehtiyac yaranmışdır. Rəsmi-işgüzar üslub təkcə ünsiyyət yox, həmçinin məlumatvermə funk-
siyasını da yerinə yetirir. Fuknsioanl üslubların hər biri mürəkkəb bir sistemdir: o, müxtəlif nitq növlərinə
ayrılır və həmin nitq növləri vasitəsilə fəaliyyət göstərir, bu proses zamanı inkişaf edir, formalaşır,
təkmilləşir. Məsələn, həmin prosesi rəsmi-işgüzar üslubda siyasi-diplomatik, ictimai-siyasi, ictimai-hüquq
nitq növləri vasitəsilə mümkünləşir.
Üslubi norma deyildikdə üslub fərqlərə aid olan norma, xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Normativlik
müxtəlif funksional üslublarda müxtəlif cür özünü göstərir. Məsələn, əgər rəsmi-işgüzar üslubda ifadənin
qurulması mütləq bu üslubun qaydalarına riayət olunmasını tələb edirsə, elmi üslublu mətnlərdə isə qeyri-
üslub çalarlı olan hissələrin daxil olunmasına yol verilir; bu da tədqiqatçının fərdi-müəllifliyini qeyd etmək
üçün edilir.
Rəsmi-işgüzar üslubun aydın və dəqiq tərifini Ş.Ağakişiyeva verir: «Rəsmi-işgüzar üslubun vəzifəsi
dövlət və ictimai idarə sənədlərinin yazıldığı mətnlərdə əlaqədardır. Rəsmi-işgüzar üslubun əsas
xüsusiyyətləri: konkret leksikaya malik olması; hansısa məsələni izah etmək üçün artıq izahata, təsviri
vasitələrə yol verilmir. Əmr, qərar, müqavilə, fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, bəyanat ültimatium və s.
kimi rəsmi sənədlərdə fikir konkret, ardıcıl, aydın və inandırıcı olur. Rəsmi-işgüzar üslubda standart formalar
və hazır ifadələr işlədidir, bədii təsvir vasitələri işlədilmir; sənədin növündən asılı olaraq sahə
terminlərindən, ümumxalq sözlərindən istifadə olunur».
Rəsmi sənədlərin dilində orfoqrafik qaydaların pozulma hallarına yol verilmir, çünki, mühüm rəsmi və
dövlət sənədləri müəyyən funksional məxfilik və mütləqlik mahiyyətini kəsb edir.
Rəsmi-işgüzar üslub üçün düzgünlük ən yaxşı üslubi normadır. Bunun yaxşı cəhəti nümunəviliyi
izləmək, standartı gözləmək, leksik vahidlərin dəqiq, həqiqi, xüsusi nominativ mənada işlədilməsidir.
M.P.Vaqif və müasirlik
450
Rəsmi-işgüzar üslub əsasən rəsmi münasibətlərin dil ifadəsini özündə əks etdirir və bu tipli
münasibətlərinə yaranmasından və formalaşmasından başlanır. Nəticədə də çağdaş dövrdə bütün rəsmi
münasibətləri öz əhatə dairəsinə salır. Buraya müxtəlif subyektlər arasında gedən rəsmi əlaqələr daxil edilir.
Ona görə lə, bu üslubun fuksional təzahür xüsusiyyətləri olduqca geniş və rəngarəngir. Amma, bununla
yanaşı, onun konkret standartları formalaşmışdır. Belə ki, cəmiyyətdə yaranan ictimai-siyasi, inzibati-
bürokratik hüquqi, iqtisadi və mədəni institutların hər birinin səciyyəvi cəhətləri də bu üslubun funksional
təzahür imkanlarını genişləndirir. Müxtəlif rəsmi müraciət formaları əmsallər və instansiyalar üzrə
genişlənsə də, vahid standartlar üzrə genişlənsə də vahid standartlar hər yerdə məcburi qayda kimi qəbul
edilir. Adi ərizədən tutmuş, beynəlxalq münasibətləri əks etdirən sənədlərə qədər hər birinin riayət olunmala
normaları m.vcuddur. Rəsmi-işgüzar üslubun norma təzahürü özünü müəyyən edilmiş standartlara uyğun
tətbiqində göstərir.
Ədəbi dilin rəsmi-işgüzar üslub üçün iki xüsusiyyəti xarakterikdir:
1.
məsələnin aydın və qısa izahı;
2.
artıq, lazımsız ifadələrin işlədilməsi.
A.Qurbanov da qeyd edir ki, «rəsmi üslubda yazılan sənədlərdə fikrin konkret şəkildə izahı tələb
olunur. Buna əsasən də rəsmi üsluğun özünə aid dil əlamətləri mövcuddur».
Tədqiq olanun üslubun əsas funksiyaları kimi məlumatlandırma və göstəriş, əmr oluduqdan, dil
vasitələri elə seçilir ki, nəql olunan mətn maksimal dərəcədə dəqiq, konkret və lakonik olsun. Rəsmi-işgüzar
üslubda dil vasitələrinin yeknəsəqliyi dil standartlarına gətirib çıxarır. Dil standartalı – işgüzar üslubun
funksional cəhətdən şərtlənmiş xüsusiyyətidir. Bu qaydalar univkersal deyil, janrların tələbatından asılı
olaraq dəyişir. Kargüzarlıq ştamplarının işlənməsi fikrin qısa və dəqiq şəkildə ifadəsinə kömək edir. Onlar
məhdud kommunikativ şəraitdə işlənilir və məhdud sayda anlayış bildirir. Bu cür kargüzarlıq ştamplarından
ibarət mətnlərə aid edə bilrik aşağıdakıları. Məsələn:
Self-Drive Hire Agreement of a Motor-Car – Minik avtomobillərinin kirə verilməsi haqqında saziş;
Guarantee for the Perfomance of the Contract – Müqavilənin həyata keçirilməsinie zəmanət
öhdəlikləri;
Delivery Verification – Çatdarılmanın təsdiqi.
Rəsmi-işgüzar üslubun xüsusiyyətlərindən biri olan obyektivlik – bütün tərəfdarların maraqlarını
müəyyənləşdirmək və əks etməsini nəzərdə tutur.
Qeyd etdiyimiz kimi, onların əsas hissəsi universal xarakterli olduğundan rəsmi üslubun leksik
normasına ümumbəşərilik səciyyəsi verir. Beynəlxalq terminlər və internasional sözlərin bu üslubun leksik
normasına çevrilməsi ona bütün dünya ədəbi dilləri üçün standartlaşdırılmış fuksional üslub səciyyəsini
qazandırır. Terminlər digər üslublarda işlənsə də, onların sintaksisi standanrtlaşdırılmadığına görə rəsmi
üslubdakı universallılıq keyfiyyətini bütün hallarda əldə etmir.
Z.Cəfərovun rəsmi-işgüzar üslubunun verdiyi qruplaşdırma ilə biz bir qədər razı deyilik. Z.Cəfərova
yazır: «Rəsmi üslub anlayışı özündə bir çox məsələləri ehtiva edir. Bu anlayışa daxil olan sənədlər janr və
məzmun baxımından bir-birindən fərqlənir. Rəsmi sənədlərin müxtəlifliyi, onaların çoxistiqamətli olması
rəsmi üslubun daxilində müəyyən yarımqrupların yaradılmasına və üslubun adında variantlılığa səbəb olur».
Rəsmi üslubun əhatə etdiyi sənədləri və onların fəaliyyət göstərdiyi sahələri nəzərə alaraq onu
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1.
dövlət və qanunvericilik orqanlarının sənədləri;
2.
hüquq və mühafizə orqanlarının sənədləri;
3.
diplomatik sənədlər.
I qrupa xüsusi hallarda tərtib edilən rəsmi dövlət sənədləri daxildir və rəsmi üslubun bu qolunu rəsmi-
inzibati üslub adlandırılması məqsədəuyğundur. II qrup isə özündə hüquq və dəftərxana sənədlərini ehtiva
edir. Bu səbəbdən onu rəsmi üslubun rəsmi-kargüzarlıq və ya rəsmi-işgüzar adlandırmaq mümkündür. III
qrup isə artıq müstəqil funksional üslub kimi fəaliyyət göstərən diplomatik üslub adlandırıla bilər.
Gördüyümüz kimi, müxtəlif fəaliyyət sahələri nəzərə alınsa da, nədənsə yalnız üç yarımüslub qrupu
göstərilib. Bir çox sahələr, məsələn, iqtisadiyyat (biznes, ticarət) və s.-ləri əks olunmayıb. Rəsmi-işgüzar
üslubda bir 4 yarımüslub qeyd edirik: qanunverici; hüquq; inzibati; diplomatik. İnzibati öz növbəsində əsl
inzibati və inzibati-ticarət növlərinə ayrılır.
Janrlara gəldikdə qeyt etməliyik ki, dicər üslublarla müqayisədə rəsmi-işgüzar üslubda janrların
bölgüsü daha dəqiqdir. Bu bölgü formal cəhətdən sənədlərin başlıqlarında əks olunub (əmr, qərar, müqavilə,
fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, ültimatium, bəyanət və s.). İşgüzar üslubda olan janrları belə
qruplaşdırmaq olar: qanunverici-nizamnamə sənədlərin janrları; korrespoendensiya (ərizələr və s.) janrı;
məlumatlandırıcı sənədlərin janrı və yekunlaşdırıcı sənədlər janrı. Bu janrların bölgüsü rəsmi-işgüzar
üslubun yerinə yetirdiyi funksiyalardan irəli gəlirn:
M.P.Vaqif və müasirlik
451
•
əmr vermə;
•
ərizə formasında xahiş;
•
məlumat vermə.
İşgüzar ingilis dili üçün konkret peşə sahiblərini, yerinə yetirdiyi vəzifəni adlandıran özünəməxsus
antroponimlərin xüsusi siyahısı var:
teller, auditor, accountant, manager, executor, testator, vendor,
purchaser
. Bu siyahıda sabit söz birləşmələri ilə adlandırılan vəzifə adları xüsusi yer tutur:
The Head of the Credit Department – Kredit şöbəsinin müdiri;
Loan Officer – İstiqraz üzrə iqtisadçı;
Sales Manager – satış üzrə müdir;
Production Manager – istehsalıt üzrə müdir;
Staff Manager – kadrlar şöbəsinin müdiri
və s.
Dilin digər sahələrində bu leksik-semantik qrup tam şəkildə işlənmir. Sintaktik səviyyədə paralel
konstruksiyalar, izahlı-təyini budaq cümlələri,e lmi üsluba xas olan cümlə modellərinin işlənməsini izləmək
olar. Rəsmi-işgüzar üsluba aid mətnlər sadəcə oxumaq üçün deyil, sakit, rahat şəraitdə dəqiqliklə öyrənməsi
üçün nəzərdə tutulub, ona görə də onlar çox saylı uzun cümlələrin işlənməsi ilə fərqlənir.
Rəsmi-işgüzar üslubu ədəbi dilə təsiri güclüdür. Belə ki, rəsmi-dövlət sənədlərinin tərtibində olan
qaydaları rəsmi-işgüzar üslub özü müəyyənləşdirir. Ədəbi dil bu qaydalara təsir etmir, əksinə rəsmi-işgüzar
üslubdan hazır şəkiodə alır.
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun tədqiqi.
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun tədqiqinə
həsr olunmuş İ.S.Volskayanın «Sintmaktik səviyyədə rəsmi-işgüzar üslubun differensialn əlamətləri» adlı
dissertasiyasında rəsmi-işgüzar üslubun müxtəlif janrları araşdırılır. Müəllf rəsmi-işgüzar üslubun iki növünü
fərqləndirməyi təklif edir: güclü (hansına ki, qanunlar aiddir) və digər işguzar sənədləri əhatə edən zəif növ.
«Güclü» növ invariant sistem hesab olunur. Lakin rəsmi-işgüzar üslub daxilən funksional cəhətdən həmcins
olmadığından bu növlərin arasındakı fərqlər get-gedə silinir. Diplomatik sənədlər hansısa razılaşmanın
məhdud şərait və nəticələrini müəyyənləşdirdiyi üçün daha konkret, tədqiqi səciyyə daşıyır.
Lakin İ.S.Volskayanın rəsmi-işgüzar üslubun janrlarını bədii əsərlərinin mətnləri ilə müqaiysəl
aparılması, zənnimizcə, əsassızdır, çünki bədii mətni yaratmaqda əsas məqsəd estetik təsirdir, yazıçı bütün
dil vasitələrini bu məqsədə tabe edir. V.V.Kalüjnayanın «İngilis üslubunun rəsmi-işgüzar şərhinin
səciyyələri» adlı dissertasiyada da oxşar fikirlər söylənilir. Material kimi rəsmi-işgüzar üslubun janrlarından
biri olan diplomatik sənədlər seçilir. Üslubun «güclü» növünə aid sənədlərin dili (nizamnamə, prosedurların
keçirilmə qaydası, sazişlər, müqavilələr, konvensiyalar və s.) o dərəcədə normalaşdırılıb, sabitləşib ki, digər
janrlara da öz təsirini göstərir.
İ.S.Volskayanın tədqiqatında rəsmi-işgüzar üsluba aid cümlələrin uzunluğu haqqında statistik
məlumatlar da verilir. Qeyd olunur ki, qanunların dili daha mürəkkəbdir. 40 sözdən çox olan cümlələr 68%
təşkil edir («söz» anlayışı altında qrafikada iki boş yer arasındakı cümlənin bir kəsiri başa düşülr) . 50 sözdən
çox olan cümlələr 39,5% təşkil edir.
M.N.Kojina qiymətləndirmənin 2 növünü qeyd etmişdir: linqvistik və konkret kontekstdə aşkarlanan
funksional qiymətləndirmə. Məsələn, «herein after refered to» kimi söz birləşməsi, hətta kontekstdən
kənarda belə göturuldukdə, linqvistik qiymətləndirməyə malikdir, çünki bu söz birləşməsi rəsmi-işgüzar
üslub üçün səciyyəvi sabit leksik birlik kimi qəbul olunur. Bunun əksinə olaraq, köməkçi feilin (shall)
müstəqil mənalı feil ilə birləşməsi müqavilə mətnində funksional qiymətləndiriləcək, çünki burada, o, sadəcə
gələcək zamanı yox, qəbul olnumuş qərarın məcburiliyini, göstərişini nəzərdə tutur. Məsələn,
The Vendor shall sell and the Purchaser shall purchase as from – satıcı satacaq, alıcı isə aşağıdakıları
alacaq …;
The purchase prise shall be for … - satış qiyməti təşkil edir;
The purchase shall be complefied on – satış (filan tarixdən) keçirilir… .
Dil vahidi dəyişilir və onun funksional mənası ekstralinqvistik şəraitdən asılı olaraq geniqlənir
(gələcəyə aidlik qorunub saxlanılır, üstünə modal məna əlavə olunur).
İngilis üçlubiyyatçıların rəsmi-işgüzar üslub haqqında olan fiikrləri bir qədər fərqlidir. Məsələn, №nin
üslubiyyatı üzrə məşhur müütəxəssislər D.Kristel və D.Devis 5 əsas dil formalarını qeyd edirlər, bunlar da
funksional üslublar sisteminə uyğun gəlir: danışıq dili, yazılı sənədlərin dili, dini dil, qəzet dili, qanunverici
aktlarının dili. D.Kristel və D.Devis belə hesab edirlər ki, üslublar içərisində yalnız bədii mətnlərdə hər hansı
dil hadisələri, vahidləri işlənilə bilər; digər dillər isə «məhdud» dillər adlandırılır, çünki onlarda bəzi dil
formalarına rast gəlmək olar. Eyni zamanda qeyd olunur ki, konkret formaların işlənməsi konkret
situasiyadan asılıdır.
M.P.Vaqif və müasirlik
452
YUSİBOVA ZÜLEYXA
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
XALQLARIN MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRİNDƏ
EKSTRALİNQVİSTİK AMİLLƏRİN ROLU
Açar sözlər:
sosial-kultutaloji amillər, mədəniyyət, ədəbiyyət, incəsənət
.
The Social and Cultural Factors that Influence the Enrichment of English and Azerbaijani Languages
The goal of the article is to consider the effect of social and cultural factors on the enrichment of
English and Azerbaijani Languages. My argument is based on the assuption that communication is a form of
social interaction and thus the role of social factors on language and the usage can and should not be ignored.
In other words, the interpretation of meaning in all communication is dependent on context, which includes
social and cultural factors.To illustrate this position, examples are presented including a discussion of cross-
cultural research on value system, as well as reserch on thanking, requesting and greeting behavior in
Azerbaijani and English.
Keywords:
social-cultural factors, culture, literature, art
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra daha da inkişaf etmişdir. Hazırda müxtəlif dünya
dövlətlərilə hərtərəfli əlaqələr qurulmağa başlanıb. Mədəniyyət sahəsində də illərdən bəri formalaşmış
əlaqələr daha da inkişaf etdirilir və genişləndirilir. Milli mədəniyyətimiz qlobal mədəni sferaya inteqrasiya
etməklə yanaşı müasir dünyada formalaşmış müxtəlif mədəniyyət nümunələri, ədəbiyyat və incəsənət işləri
də Azərbaycanda tanınır, milli mədəni prosesin inkişafına müsbət təsir göstərir.
Mədəniyyət nədir sualına indiyə kimi müxtəlif şəkildə izahlar verilmişdir. Bu sahədə ilk addımlar –
Adolf Bastian (alman), edvard Teylor (ingilis), Frans Boas (amerikalı) və s. kimi bir neçə antropoloq
tərəfindən hələ XIX əsrdə atılmışdır. Məsələn, E.Teylor (1897-ci ildə) “mədəniyyət” anlayışını birbaşa insan
fəaliyyəti ilə əlaqələndirərək belə bir tərif verirdi: “Mədəniyyət və ya sivilizasiya, geniş-etnoqrafik mənada
götürüldükdə, bilik, inam, incəsənət, mənəviyyat, qanun, adət-ənənə və vərdişlərindən ibarət bir tamlıqdır”.
Mədəniyyətlərarası əlaqələr
- Müasir dövrümüzdə, “mədəniyyət” anlayışının müxtəlif mənbələrdə
açıqlamasını görmək olar. Məsələn, Vikipedia internet ensiklopediyası “mədəniyyət” sözünün əsasən 3
mənada işləndiyini qeyd edir:təsviri incəsənət və humanitar elmlər sahəsində əlaə zövq;simvoloik fikir və
sosial tədqiqatların həcmindən asılı olan bilik, inam və davranışın birləşmiş modeli;hər hansı təşkilatı və ya
qrupu xarakterizə edən rəy, dəyər, məqsəd və təcrübələrin toplusu.“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” də bu
sözü 3 mənada şərh edir:1İnsan cəmiyyətinin istehsal sahəsində ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi
nailiyyətlərin məcmusu.
1.
Hər hansı bir xalqın və ya sinfin müəyyən dövrdə əldə etdiyi belə nailiyyətlərin səviyyəsi; təsərrüfat
və ya zehni fəaliyyətin hər hansı birisinin inkişaf səviyyəsi;
2.
Savadlılıq, elmlilik, biliklilik; cəmiyyətdə özünü apara bilmə, tərbiyəlilik; mədəni adamın tələblərinə
uyğun olan həyat şəraitinin məcmusu.
Mədəniyyət dəyişən, təkmilləşən tarixi kateqoriyadır. Buna görə mədəniyyət də başqa ictimai hadisələr
kimi inkişaf edir, şaxələnir, yeni-yeni keyfiyyətlər qazanır. Mədəniyyətin inkişafı üçün insan fəaliyyəti əsas
vasitədir. Bəşəri mədəniyyət insanın fiziki və zehni, xarici və daxili fəaliyyətinin nəticəsində tərəqqi edir.
Hər yeni nəslin fiziki və zehni nailiyyətləri mədəniyyətin inkişafı üçün mənbədir. Bu nailiyyətlər keçmiş
nəslin təcrübəsi əsasında, ona istinad olunaraq əldə edilir. Yəni, hər bir insan dünyaya göz açdığı gündən
etibarən doğulduğu yerin, etnik tərkibin və aid olduğu sosial sistemin mədəniyyətinin təsirinə məruz qalır, bu
təsir altında böyüyüb inkişaf edir, həmin cəmiyyətin tərkib hissəsini təşkil edir.
Dilçilik sahəsində mədəniyyət və dil arasında əlaqələr əsasən XX əsrdən başlayaraq tədqiq edilməyə
başlanıb. Məsələyə tam aydınlıq gətirmək üçün 3 əsas sualı cavablandırmağa çalışaq:
1)
Dil mədəniyyətin tərkib hissəsi hesab edilə bilərmi?
2)
Bəs mədəniyyət necə, dilin tərkib hissəsidirmi?
3)
Əgər mədəniyyət və dil bir-birinin tərkib elementini təşkil edirsə, onlar arasında nə kimi əlaqələr
var? Biri digərinə təsir edirmi?
Birinci sual belə bir cavabla izah olunur ki, dil özü yalnız insan müəyyən qədər özünü dərk edəndən
sonra yarana bilərdi. Dil işarələr sistemidir, bu isə birbaşa mədəniyyətin predmetidir. Bu işarələr sistemini
yalnız mədəni baxımdan inkişaf etmiş insan dərk edib tətbiq edə bilər. Buradan da belə nəticə çıxarmaq olar
M.P.Vaqif və müasirlik
453
ki, dil birbaşa olaraq mədəniyyətin tərkib hissəsi deyil, burada insan faktoru var. Yəni dil yalnız insan
vasitəsilə mədəniyyətin tərkib hissəsinə çevrilir, insan inkişaf etdikcə mədəniyyət də, dil də nəsillərdən-
nəsillərə ötürülür.
İkinci suala aydınlıq gətirən cavab ondan ibarətdir ki, mədəniyyət haqqında dilçilərin qəbul etdiyi
əsas fikir onun tam şəkildə dildə əks olunmasıdır. Heç də təəccüblü deyil ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti dili
hətta mədəniyyətin güzgüsü adlandırırlar. “Dünyanın mədəniyyət xəritəsi özünəməxsus olub, müxtəlif
xalqlarda fərqlənir. Buna bir neçə amil təsir edir: coğrafiya, iqlim, tarix, sosial vəziyyət, adət-ənənələr, həyat
tərzi və s. Dil bütün bunları özündə əks etdirir”. Dünya xalqlarının hər birinin özünəməxsus mədəniyyəti olsa
da, bu mədəniyyət milli çərçivə ilə məhdudlaşmır, mədəniyyətlər bir-birinə təsir edir. Bu proses tarixi
proseslərin, beynəlxalq əlaqələrin təsiri altında baş verir. Bütün bunlar isə mütləq hər bir xalqın dilində öz
əksini tapır.
Üçüncü sual dil və mədəniyyət arasında əlaqələri araşdırmaqda kömək edir. Yuxarıda qeyd
edilənlərdən belə bir nəticə əldə etmək olar ki, dil və mədəniyyət bir-birilə qarşılıqlı asılılıq vəziyyətindədir.
Dil mədəniyyətin, mədəniyyət isə öz növbəsində dilin inkişafına imkan və şərait yaradır. Dünya ədəbi
dillərinin meydana gəlməsi, formalaşması, inkişaf edib zənginləşməsi mədəniyyətlə sıx bağlıdır. Millətin
əsas əlamətlərindən olan dil, o dildə danışan xalqın milli mədəniyyətini ifadə edir.
XIX əsr alman dilçisi Vilhelm Humbolt qeyd edirdi: “Nəsillər bir-birini əvəz edir, amma dil qalır, hər
nəsil dili ondan əvvəlkilərin qoyduğu formada gəlib görür, amma dil həmin nəsildən daha güclü və qüdrətrlıi
olur. Nəsillərdən heç biri dilin tam dərinliyinə varmır və onu gələcək nəsillərə ötürür. Dilin xarakteri,
özünəməxsusluğu isə yalnız bir neçə nəsil dəyişdikdən sonra bilinir, amma dil bütün bu nəsilləri bir-birinə
bağlayır, onlar da öz növbəsində özlərini məhz dildə biruzə verirlər... çünki dil millətin özünü əks etdirir və
onu təmsil edir”. Həmçinin hər bir dil ayrılıqda öz istifadəçilərinin məxsusi cəhətlərinin daşıyıcısı olsa da,
digər dünya dillərilə daim kontaktdadır. Dillər arasında əlaqələrin olması dillərin inkişafında başlıca
amillərdən biridir. Hər bir dil özündə dünya tarixinin bir hissəsini yaşadır, əvvəlki dövrləri araşdırmaqda
əvəzolunmaz rol oynayır və ən əsası, ondan istifadə edən xalqların, tayfaların tarixini, mədəniyyətini,
inkişafını özündə əks etdirir. Məhz buna görə, dil – mədəniyyətin güzgüsüdür. “Yer üzündə dünya xalqları
bir-birilə çoxcəhətli əlaqələrə malik olduğuna görə onların dilləri də qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsir göstərir
və bir-birini zənginləşdirir. Dilin lüğət tərkibinin inkişafı prosesi xalqın tarixi inkişafı ilə vəhdət təşkil edir”.
Dilçilərin əksəriyyəti dünyada kontaktlaşmayan dilin olmadığı fikrindədir. Görkəmli rus dilçisi Boduen de
Kurtene öz məqaləsində bu məsələyə toxunaraq qeyd edirdi ki, “Dillərin bir-birinə qaynayıb-qarışması
məsələsinə baxsaq, razılaşmalı olacağıq ki, saf və digər dillərə qarışmayan dil yoxdur və ola da bilməz”.
Dillərin bu şəkildə kontaktlaşmasının əsas səbəbi kimi mədəniyyətlərarası əlaqəni və digər mədəniyyətli
onsanlarla ünsiyyətə olan tələbatı göstərmək olar. E.Sepir bununla bağlı yazırdı: “Ünsiyyətə olan tələbat, hər
hansı bir dildə danışanların qonşu və ya mədəniyyət baxımından dominant dillər ilə vasitəsiz və ya vasitəli
kontaktına səbəb olur...İzolyasiya edilmiş hər hansı bir dil və ya dialekt göstərmək çətin olardı”. Buna əsasən
müxtəlif mədəniyyətlərə aid materialların tərcüməsi də təsir edir. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin
yaranmasında tərcümələr mühüm rol oynayır. Əgər əvvəlki dövrlərdə fars və ərəb dillərindən tərcümələr
Şərq dilləri və mədəniyyəti ilə əlaqələrimizi sıxlaşdırmış və nəticədə dillərin zənginləşməsinə səbəb
olmuşdusa, XIX əsrdən başlayaraq bölgədə rus dilinin aparıcı rol oynaması ilə əlaqədar rus dilindən edilən
tərcümələr artmışdır. Müxtəlif sənədlər, həmçinin rus klassiklərinin əsərləri dilimizə tərcümə edilməklə həm
dilin lüğət tərkibini zənginləşdirmiş, həm də müxtəlif üslubları inkişaf etdirərək cümlə quruluşlarında
yeniliklərə səbəb olmuşdur.
Dünyanın ən qədim xalqlarından biri olan Azərbaycanlılar çox qədim mədəniyyətə malikdir.
Azərbaycan mədəniyyət və incəsənətindən olan nümunələr ABŞ, Britaniya, Fransa, İran, İtaliya, Misir,
Türkiyə və s. kimi dünyanın bir çox ölklərində muzeylərdə qorunub saxlanılır. Mədəniyyət incilərinin belə
rəngarəng olmasına isə təbii ki, Azərbaycan xalqının yüksək zövqə malik olması, yaşayış tərzi və inkişaf
tarixi təsir göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan nümunələr bir daha sübut edir ki, Azərbaycan
xalqı qədim dövrlərdən bəri müxtəlif sahələrini nəzərdən keçirsək görərik ki, hər bir sahə özünəməxsus
gözəlliyi, orijinallığı və milliliyi ilə fərqlənir. Bu, dövrümüzə qədər gəlib çatmış nümunələrdə hərtərəfli öz
əksini tapmışdır. Misal olaraq, qədimi xalçalar, ziynət əşyaları, gündəlik istifadə qabları, alətlər, heykəllər,
şəkillər, ədəbiyyat və musiqi nümunələrini və s. göstərmək olar. Nəsillərdən-nəsillərə ötürülən
musiqimiz
çox
qədim tarixə malik olmaqla yanaşı, ürəkləri fəth etmə xüsusiyyəti ilə də yalnız xalqımızın deyil, bütün dünya
xalqlarının zövqünü oxşamışdır. Heç də əbəs yerə deyil ki, muğamlarımız və aşıq sənəti BMT təşkilatı olan
UNESCO tərəfindən dünya mədəniyyəti irsinə daxil edilmişdir. Azərbaycan musiqisi təkcə muğamlarla
məhdudlaşmasa da (burada xalq mahnıları, aşıq sənəti, rəqslər, bəstəkar musiqilərini və s. yaddan çıxarmaq
olmaz) onlar Azərbaycan mədəniyyətini dünyaya tanıdan fəxrimizdir. Həmçinin
arxitektura
sahəsində
dövrümüzə qədər gəlib çatmış, öz əzəməti ilə insanları heyran edən tarixi abidələrimiz var. Qədim insanların
M.P.Vaqif və müasirlik
454
həyat tərzini təsvir edən – 500 illik yaşı olan Qobustan qaya rəsmləri, eləcə də paytaxtımız Bakının simvolu
sayılan Qız qalası, İçəri şəhər, Şirvanşahlar sarayı, Memar Əcəminin müəllifi olduğu Möminə xatun türbəsi,
şimali və cənubi Azərbaycanı birləşdirən Xudafərin körpüsü və s. milli arxitekturanın parlaq nümunələri
hesab edilir.
Eynilə
ədəbiyyat
sahəsində olan inciləri göstərmək olar. Nizami Gəncəvi, M.Füzuli, İ.Nəsimi,
M.P.Vaqif, M.F. Axundov, C.Məmmədquluzadə, S.Vurğun, İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə və s. kimi dahilərin
ədəbiyyatımıza verdiyi töhfələr əvəzolunmaz dəyərə malikdir. Bu kimi nümunələri rəssamlıq, kino, teatr və
s. mədəniyyət sahələrində də qeyd etmək olar. Bütün bunlar xalq yaradıcılığının parlaq inciləridir.
Hazırda Azərbaycan müstəqilliyini və dövlətçiliyini möhkəmlədirərək, sosial-siyasi və iqtisadi
dəyişikliklər həyata keçirərək, milli maraqları əsas götürərək dünyada sivil, demokratik cəmiyyət quran bir
dövlət kimi tanınır. Bu gün əminliklə demək olar ki, Azərbaycan qloballaşan dünyada dinamik və sabit
inkişaf edən dövlətlər sırasındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, son 10 ildə ölkəmizdə çox dəyişikliklər
getmişdir. Bu dəyişikliklərə gedən yol təbii ki, uzaq tarixi proseslərdən keçmişdir. Əvvəlki bölmələrdə qeyd
edildiyi kimi, XX əsrdən başlayaraq Azərbaycan əhalisinin kütləvi şəkildə maariflənməsi geniş vüsət alır.
Əhali tərəfindən çətin qəbul edilən ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi və 1879-cu ildə Qori müəllimlər
seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin təşkil edilməsi yüksək ixtisaslı müəllim kadrlarının hazırlanması və
yeni tipli güclü ziyalı təbəqənin yaranması, formalaşması ilə nəticələndi. Bu dövrdən etibarən Bakı şəhəri
kapitalist tipli inkişafında mədəniyyət mərkəzinə çevrildi və başlıca ziyalı qüvvə burada cəmlənməyə
başladı. Bədii ədəbiyyatın (xüsusilə də dramaturgiya kimi xalq dilinə yaxın janrların) inkişafı öz arxası ilə
teatr, opera sənəti və s. ilə yanaşı incəsənəti də inkişaf etdirdi (1873-cü ildə “Hacı Qara” komediyası
tamaşaya qoyuldu, 1875-ci ildə ilk qəzet-“Əkinçi” nəşr edildi, 1883-cü ildə teatr binası istifadəyə verildi,
1906-cı ildə ilk satirik jurnal – “Molla Nəsrəddin” dərc edildi, 1908-ci ildə ilk opera yazıldı, 1910-cu ildə
Opera və balet teatrının binası inşa edildi və s.) 1918-ci ildə Şərqdə ilk Demokratik Respublikanın qurulması
faktı özü də siyasi və mədəniyyətlərarası əlaqələrin təsirinin nəticəsi idi. Qərb tipli parlamentin, Demokratik
respublika strukturunun təşkili, ilk ali təhsil ocağının (Bakı Dövlət Universitetinin) açılışı kimi addımlar
buna misal ola bilər. Sovet Sosialist Respublikasının qurulması ilə atılmış ilk addımdır daha da əhətələndi,
xalqın kütləvi şəkildə maarifləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirildi. Kitabların nəşrinə, tərcüməsinə xüsusi yer
ayrılması elmi sahələri inkişaf etdirdi, bununla dilimizdə də zənginləşmə prosesi sürətlənmiş oldu.
ЧЕЛЕБИЕВА ХАДИДЖА
Азербайджанский Гасударственный Педагогический Университет
МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ В НАЦИОНАЛЬНЫХ ВУЗ-ах
РЕСПУБЛИКИ
Açar sözlər
:
rus dili, Azərbaycan dili,metodika
The method of teaching of Russian language in national Iligh schools in the Republic
The article is about the methodics of teaching of the Russian language on speciality in national High
schools of the Republic and different principles of text translations are taught. Student havi to work
individucelly on the themes while translating scientific-technical literature and each theme must be on the
speciality. On the process of the translation of texts teachers should help students to do exercises,also to
prepare self employement works.
Keywords
:
Russian language, Azerbaijan language, methods
Одной из главных задач обучения русскому языку в национальных ВУЗ-ах является, известно
обучение навыкам перевода оригинальной литературы по специальности. Для создания
рациональный методики в области научно-технического перевода необходимо знать особенности
языка научной литературы и, разумеется, в первую очередь, специфику его словаря.
Тексты, переводимые студентами разных специальностей, отличаются друг от друга по типу по
стилю изложения и по содержанию. Даже простое перечисление отдельных видов научной
литературы (статьи в научных и технических журналах, доклады, монографии и т.д.) показывает
необходимость более или менее различного подхода к обработке и переводу текстов.Всю научную и
научно-информативную литературу можно условно разделить на три типа:
M.P.Vaqif və müasirlik
455
1)
Научно-техническая литература: статьи, монографии, книги, патенты, технические отчеты и
описания;
2)
Правовая и политическая литература: постановления, указы, договоры и др.
3)
Документальная литература управленческого характера: приказы, деловые бумаги,
директивы, удостоверяющие факты юридического значения.
Естественно, такое деление не устраняет наличие смешанного типа материалов. В научной
литературе довольно часто встречаются труды популярного жанра, где авторы используют средства
художественной образности.
Предпосылки квалифицированного перевода научно-информативного текста сводятся в
основном к владению языком оригинала и перевода и определенной общеобразовательной
подготовке. Перевод всегда имеет дело с системой языковых средств, определенным образом
отобранных и организованных в подлиннике и требующих такого же отбора и организации средств
того языка, на который подлинник переводится.
Что же касается словаря научной литературы, то выделяют обычно три основных пласта: а)
нейтральная лексика, б) литературно-книжная и общеупотребительная (народная) лексика, в
терминологическая лексика.
Для текстов научно-технической литературы, наряду с общеупотребительной лексикой всех
типов книжно-письменного и речевого материал служащей основным фоном, характерно наличие
терминов и определенных фразеологических комплексов.
Общеизвестно, что под термином понимают слово или словосочетание, связанное с понятием,
принадлежащим к определенной области науки или техники. Современные науки и производства
почти ежедневно выдают огромное количество терминологических наименований, где выделение
определенных понятий и связей является делом ученых-специалистов. На долю лингвистов падает
классификация терминологической лексики, сопоставление выделенных групп и обоснование
некоторых методических выводов.
Многочисленные исследования по терминологии позволяют сказать, что аспект изучения
терминологической лексики еще не исчерпал своей проблематики. Многие исследователи дают
описание терминологии в качестве подсистемы общелитературного языка через призму лексико-
семантических и грамматических категорий общелитературного языка.
В создании терминологии путем языковых средств обычно функционируют те слова, которые
способны называть объект изучения и выражать понятия. Часто таким номинативно дефинитивным,
наречия, т.е. большое количество знаменательной лексики.
Научно – технической литературе термины часто преобладают над общеупотребительной
лексикой. Эти слова научного и научно-технического языка употребляются для выражения
специальных понятий и обозначают специальные предметы. Однако, как и обычные слова, термины
могут быть многозначны.
Полисемантичность термина, наличие в нем нескольких связанных между собой значений
обычно представляется переводчику как обычная многозначность слова, одно из значений которого
он реализует в переводе, опираясь на широкий контекст.
В связи с многозначностью терминов следует различать: 1) термины, относящиеся к понятиям,
не связанным или находящимся лишь отдаленном родстве друг с другом; 2) термины, объединяющие
понятия, достаточно близкие.
Термины, многозначность которых проявляется не а одной какой либо специальности, обычно
не представляют затруднений при переводе, тогда как термины второй группы, объединяющие очень
близкие понятия, требуют от переводчика более глубокого проникновения в то, о чем в контексте
идет речь.
При переводе терминологии с русского языка на азербайджанский следует, прежде всего,
обращать внимание на семантичность термина. Существует масса параллельных слов , значения
которых семантически на совпадают. Тут переводчик должен быть особенно внимателен. Можно
назвать целый ряд русских терминов, которые, прейдя на азербайджанский, освоены языком, но не
дают нам полного эквивалента в сравнении с подлинным значением их в русском языке. Здесь
наблюдаются несовпадения во всех значениях и не совпадения частичные.
Подобные слова-термины, перешедшие на азербайджанский язык и освоенные им, не
совпадают по значению с первоначальным их понятием. Встречаясь с ними, переводчик не должен
фиксировать внимание на неправильном варианте, т.е. сходство здесь чисто внешнее, и он имеет дело
с так называемыми «ложным: друзьями переводчика». В изучении терминологии существует
несколько аспектов, главными из них являются логический и лингвистический аспекты изучения
M.P.Vaqif və müasirlik
456
терминов. В переводе важны, конечно, не только вопросы терминологии, но в этом сложном и
трудоемком процессе и терминам принадлежит не последнее место. Они интересны тем, что
способны выражать различные употребления. Выход Азербайджана из замкнутой сферы социальной
и экономической жизни в мировое сообщество способствовал его включению в глобальные
процессы. Постоянное расширение научно- технических и экономических связей между
Азербайджаном и различными странами, заключение нефтяных контрактов, интенсивное
привлечение зарубежных инвестиций в экономику республики предопределили возрастающие
потоки информационного обмена, увеличение количества литературы, издаваемой на иностранных
языках, необходимое специалистам в их научной и практической деятельности, а также поток
товаров и современных технологий. В этой связи преодоление межъязыковых барьеров стало
актуальной проблемой современности и требует совершенно нового подхода к проблеме перевода
различного рода литературы.
В статье рассматриваются вопросы перевода текста, в общем, и научно-технической
литературы, в частности, в контексте проблемы машинного перевода (МП).
Переводом называется процесс и результат создания на основе исходного текста на одном
языке равноценного ему в коммуникативном отношении текста на другом языке. При этом
коммуникативная равноценность или эквивалентность понимается как такое качество текста
перевода, которое позволяет ему выступать в процессе общения носителей разных языков качестве
полноправной замены исходного текста (оригинала) в сфере действия языка перевода.
Коммуникативная эквивалентность нового текста по отношению к оригиналу обеспечивается
выполнением трех основных требований:
•
текст перевода должен в возможно более полном объеме передавать содержание оригинала,
что, прежде всего, означает недопустимость произвольного опущения или добавления информации;
•
текст перевода должен соответствовать нормам языка перевода, так как их нарушение, по
меньшей мере создает помехи для восприятия информации, а иногда ведет и к ее искажению;
•
текст перевода должен быть примерно сопоставим с оригиналом по своему объему, чем
обеспечивается сходство стилистического эффекта с точки зрения лаконичности или развернутости
выражения.
Однако выполнение указанных требований к тексту перевода часто связано с преодолением
разного рода объективно существующих трудностей. Рассмотрим те из них, с которыми мы можем
столкнуться при автоматической переработке текста, в частности, при машинном переводе. Понятно,
что в данном случае, если перевод не соответствует этим нормам, винить некого, поскольку
машинный перевод еще не предназначен для самостоятельного перевода, он требует
редактирования.
Перевод может осуществляться:
1)
с одного языка на другой – неродной, родственный, близкородственный;
2)
с литературного языка на его диалект и наоборот, или с диалекта одного языка на другой
литературный язык;
3)
с языка древнего периода на данный язык в его современном состоянии (например, со
староазербайджанского языка на современный азербайджанский, с древнерусского языка на
современный русский, со староанглийского на современный английский и т.д.).
Следует заметить, что для машинного перевода характерен лишь пункт 1, поскольку,
несомненно, спрос на программу- переводчик, скажем, с английского или немецкого языка на
азербайджанский и, наоборот, в настоящее время намного превышает спрос на перевод с какого-
нибудь праязыка.
Круг деятельности, охватываемой понятием «перевод», очень широк. Переводятся с одного
языка на другой стихи, художественная проза, научное и научно-популярные книги из различных
областей знания, дипломатические документы, деловые бумаги, статьи политических деятелей и
речи ораторов, газетные материалы, беседы лиц, разговаривающих на разных языках и вынужденных
прибегать к помощи посредника-переводчика, дублируются кинофильмы. При этом различают
технический перевод, где важно знать принятые за рубежом стандарты обозначений тех или иных
понятий, и литературный перевод, когда требуется получить текст, по художественной ценности
максимально близкий к оригиналу. В данном случае представляет интерес исследование
возможностей выполнения этих типов переводов с помощью компьютера.
Так, говоря о МП, следует, прежде всего, помнить, что компьютер-создание бездушное. Он не
понимает языковых нюансов, намеков в тексте, того, что называется тонкой игрой слов. Да и,
M.P.Vaqif və müasirlik
457
собственно, понять содержание текста в полной мере ему не под силу. Мышления как такового при
МП не происходит: предложение расчленяется на части речи, в нем выделяются стандартные
конструкции, слова и словосочетания переводятся по находящимся в памяти машины словарям.
Затем переведенные части речи собираются по правилам другого языка. Хотя сегодня программы-
переводчики умеют строить осмысленные фразы, и за последние несколько лет качество перевода
улучшилось, однако компьютер еще плохо разбирается в грамматических нюансах и жаргоне,
поэтому его главное назначение - переводы научно-технической и научно-популярной литературы,
деловых бумаг, руководств, писем из электронной почты.
.
ЯН ДЗИНЬ
Бакинский государственный университет
ОБ ОСОБЕННОСТЯХ АНТРОПОНИМИКОНА Ф.М. ДОСТОЕВСКОГО
Ключевые слова:
художественная ономастика, антропонимия, Ф.М. Достоевский,
семантика, мотивировка
About the Characteristics of the Anthroponymic F.M Dostoevsky
Artistic, poetic anthroponymics is one of the most interesting sections of the general anthroponymy,
the study reveals the features of creativity of this or that writer. It is noted that studying the poetic
anthroponym of FM Dostoyevsky in a grater degree helpes to identify that the great importance the writer
attached to the work on the choice of names, patronymics, and surnames of actors. F.M. Dostoevsky reveals
the inner form of the anthroponyms, emphasizing the existence of a conscious attitude to use this or that
anthroponym . The article deals with the anthroponyms which are selected by F.M. Dostoevsky, are often
associated with the nature of their carriers. The research makes it possible to reveal the folling facts: naming
builds a certain world, beginning to exist in addition to those persons who they denote by linking directly
with the general motives and ideas of the work.
Keywords:
artistic onomastics, anthroponymy, F.M. Dostoevsky, semantics, motivation.
«In the artistic works aren't nospoken names, every names are spoken»( Yu. Tynyanov)
За последние десятилетия антропонимика сложилась как самостоятельная лингвистическая
наука со своим объектом, проблематикой и методами исследования. Бурное развитие антропонимики
было вызвано жизненной необходимостью, поскольку каждый антропоним – это социальный знак, а
развитие общества требует изучения конкретного антропонимикона. Важность антропонимических
исследований заключается прежде всего в том, что они помогают познать, научно осмыслить
довольно разнородный и объемный, трудно поддающийся интерпретации лексический пласт.
Полученные антропонимикой научно-теоретические результаты оказываются нужными и важными и
для таких смежных наук, как история, литературоведение, культурология.
Художественная, поэтическая антропонимика - это один из интереснейших разделов общей
антропонимики, изучение которой позволяет раскрыть особенности творчества того или иного
писателя. В последнее время появилось немало работ (как литературоведческих, так и
лингвистических), в которых исследуются антропонимы в произведениях великого русского писателя
Ф. М. Достоевского. Изучение поэтической антропонимики Ф. М. Достоевского помогло ещё в
большей степени определить, какое большое значение придавал писатель работе над выбором имен,
отчеств, фамилий действующих лиц.
Необходимость систематизации антропонимов в творчестве Ф.М. Достоевского диктуется тем,
что они, являясь важнейшей частью словарного состава произведений и активным элементом
изобразительности, помогают не только определить художественные вкусы и приемы авторских
характеристик, но и раскрыть специфику поэтического языка Ф.М. Достоевского.
Антропонимическая лексика в произведениях Ф.М. Достоевского играет существенную роль в
структурно-семантической организации художественного текста.
В настоящее время интерес к творчеству великого писателя, ко всем компонентам его
литературного наследия не ослабевает; в связи с возросшим интересом к поэтической ономастике и
теории номинации изучение антропонимикона Ф.М. Достоевского представляется очень важным.
M.P.Vaqif və müasirlik
458
В.В. Виноградов придавал большое значение изучению поэтической антропонимики: «вопрос о
подборе имен, фамилий, прозвищ в художественной литературе, о структурных их своеобразиях в
разных жанрах и стилях, об их образных и характеристических функциях…не может быть
проиллюстрирован немногими примерами. Это очень большая и сложная тема стилистики
художественной литературы [Виноградов В.В.,1963, с.38].
Изучение особенностей антропонимической системы Ф.М. Достоевского предполагает
глубокий анализ его мировоззрения и мировосприятия, так как антропонимика художественного
текста никогда не бывает зеркальным отражением имен, употребляющихся в жизни, а является ее
проекцией, прошедшей сквозь призму авторского творчества.
Ф.М. Достоевский раскрывает внутреннюю форму антропонимов, подчеркивая наличие
сознательной установки в том или ином используемом антропониме (
Голядкин, Доброселова,
Раскольников, Барашкова
и др.). В иных случаях можно только с большей или меньшей степени
вероятности на основании косвенных данных предполагать сознательность авторского выбора.
Антропонимы, выбранные Ф.М. Достоевским , связаны с характером их носителей (
Девушкин,
Быков, Лужин, Раскольников
и др.). Но индивидуальные мотивировки конкретных именований, их
непосредственная характерелогичность дополняется в произведениях Ф.М. Достоевского более
общими мотивировками. Антропонимические номинации осмысливаются не только и не столько как
характеристики данного персонажа, но как выражение определенных общих идей, выраженных и
другими способами. Именования строят определенный мир, начиная существовать помимо тех лиц,
которые они обозначают, связываясь непосредственно с общими мотивами и идеями произведения.
Имена, отчества и фамилии у Фёдора Михайловича Достоевского определяют личность того
или иного персонажа и всегда полны глубочайшего смысла.
Ф.М. Достоевский тщательно обдумывал, проверял и менял имена героев своих произведений,
пока не находил то, что было нужно ему. Он чутко реагировал на звуковой и смысловой характер
имен.
Писатель следовал укоренившейся русской традиции, когда благодаря употреблению при
крещении преимущественно греческих имен, их объяснение привыкли искать в православных
церковных календарях.
В статье «Имена и фамилии у Ф.М. Достоевского» С.В. Белов пишет: «В библиотеке у
Достоевского был такой календарь, в котором давался перевод на язык имен общепринятых святых, с
раскрытием их буквального смысла. Писатель, наверное, часто заглядывал в этот календарь, давая
символические имена своим героям» [Белов С.В., 1976, с.7].
Необходимость систематизации антропонимов в произведениях Ф.М. Достоевского с учетом их
смысловой нагрузки диктуется тем, что они, являясь значительной частью словарного состава
произведений и активным элементом изобразительности, помогают не только определить
художественные вкусы и приемы авторских характеристик, но и раскрыть мировоззрение писателя,
идейную направленность и общественное значение его творчества.
При семантико-стилистической классификации антропонимов в романах «Идиот» и «Братья
Карамазовы» фамилии героев можно разделить на две категории: 1. образованные от имен
собственных и 2. полученные путём онимизации апеллятивов.
Поскольку внутреннее содержание заимствованных антропонимов не осознаётся читателями,
то стилистическое использование таких фамилий ограничено. Приведём языковую привязку
некоторых фамилий:
из латинского языка –
Лукьянов
( Лукьян – «светлый», «светящийся»)
, Павлищев
(Павел –
«малый»)
;
из древнееврейского –
Данилов
(Данила (и Даниил) – «бог мой судья»)
, Елисеев
(Елисей –
«спасаемый богом», «бог спаситель»)
, Ильинский
(Илья – «сила божья»)
, Назарьев
( Назар –
«посвященный богом»)
, Самсонов
(Самсон – «солнечный»)
;
из греческого –
Демидов
(Демид – «божий совет»)
, Кондратьев
(Кондрат и Кондратий –
«храбрый консул»
, Кузьмичев
(Кузьма – «укращенный»)
, Макаров
(Макар – «блаженный»,
«счастливый»
, Трифонов
(Трифон – «изнеженный»
, «
роскошно живущий»),
Федосеев
(Федосий,
Феодосий – «богом данный»)
, Федотов
(Федот, Феодот «данный богом»)
;
из скандинавских языков –
Глебов.
Фамилии
Епанчин
и
Карамазов
– тюркского происхождения, фамилии
Дарданелов, Мытищев
образованы от географических названий, топонимов.
Антропонимы, образованные способом трансонимизации, полученные путём онимизации
апеллятивов составляют основную массу фамилий в произведениях Ф.М Достоевского.
M.P.Vaqif və müasirlik
459
Эту группу фамилий по значению основ удобно представить в следующих характерных разрядах,
соответствующих названиям одушевленных и неодущевленных предметов, действий, признаков.
Фамилии, в основе которых лежат названия животных, птиц:
Иволгин, Лебедев, Птицын,
Соколович, Снегирев, Хохлаков, Чижов;
Фамилии, в основе которых лежат названия растительного мира:
Боровиков
,
Вишняков,
Вязовкин, Корнеплодов, Ракитин;
Фамилии, характеризующие качества человека, особенности его поведения:
Бурдовский,
Величковский, Верховцева, Ищенко, Кулаков, Лихачев, Нелюдов, Трепалов;
Фамилии, в которых отразились профессия и род деятельности человека, его занятия:
Бурмистров, Докторенко, Колбасников, Кравченко, Плотников;
Фамилии, в основе которых лежат названия одежды, пищи, предметов домашнего обихода:
Булкин, Вилкин, Епанчин, Колпаков, Масловы, Пирогов, Поленов, Рогожин, Салазкин,Сутугов,
Швабрин;
Фамилии со значением действия –
Ворохов, Выгорецкий, Залежев, Качальников, Пахатов,
Пластунов, Протухин,Смердяков;
Фамилии с основой, содержащей особенности (недостатки, внешние приметы и т.д.) их
носителей –
Беспалова, Белявский, Горбунов , Красоткина, Перхотин, Светлова.
В меньшей степени использовались в качестве фамилий этнонимы (
Калмыкова),
названия
явлений природы (
Морозов, Зарницын),
элементы окружающей среды (
Кислородов),
указания на
количество (
Горсткин)
и другие.
Как было показано, в основу образований легла общеупотребительная лексика, составившая
основную часть антропонимикона. Остальные фамилии иноязычного происхождения –
адаптированные антропонимы, то есть приспособленные к русскому языку в результате длительного
употребления
– Карамазов, Карташов, Кутузов.
Отмечены немецкие фамилии –
Герценштубе,
Киндер, Мейер, Шнейдер, Шульц, Эйзеншмидт,
польские –
Врублевский, Подвысоцкий,
еврейские –
Мусеялович, Остерман, Талейран
и др.
Как уже отмечалось выше, Ф.М. Достоевский придавал большое значение семантической
наполненности антропонимов, о чем свидетельствуют художественные произведения писателя. Он
смело изобретал прозвища, стараясь самим их звучанием выразить сущность персонажа, его
душевные свойства.
При систематической классификации антропонимикона произведений Ф.М. Достоевского
можно идти по пути разграничения антропонимов, смысл которых мотивирован, семантика
призводящей основы связана с какой-то характерной чертой персонажа, с сюжетной ситуацией, и
антропонимов, которые не соответствуют по своему значению созданному писателем образцу, то
есть немотивированное имя.
Если сравнить фамилии в романах Ф.М. Достоевского «Идиот» и «Братья Карамазовы»
Трепалов, Лихачев, Протушин
и другие, введенные без сопроводительных комментариев, то
проявляются их характеристические, смысловые признаки, которые отражают авторскую оценку
изображаемого.
Если идти по пути разграничения антропонимов на мотивированные и немотивированные, то в
первую группу войдут онимы, соответствующие апеллятиву. Например, значение фамилии
Смердяеова
(«смердеть» - испускать смрад) раскрывается в тексте: « - По-моему, старик
действительно прозорлив; уголовщину пронюхал. Смердит у вас», - говорит один из персонажей
романа «Братья Карамазовы».
Большая часть антропонимов в романах Ф.М.Достоевского входят в эту группу отапеллятивных
антропонимов:
Смердяков, Ищенко, Нелюдов, Лихачев, Бурдовский, Трепалов, Пацкая, Верховцева,
Светлова, Протушин, Рогожин, Карамазов.
Из фамилий Достоевского самой загадочной является
Карамазов.
Некоторые исследователи
искали символику с
Каракозовым
, стрелявшим в Александра П в 1886 году, или с
Карамзиным,
намекая на Карамзинский «европеизм», однако Достоевский сам вскрывает семантику фамилии
Карамазов.
Штабс-капитанша
Снегирёва
, здороваясь с Алешей, называет его
Черномазов,
а когда
Снегирев её исправляет, она снова повторяет: «Ну,
Карамазов,
или как там, а я всегда
Черномазов».
В фамилии
Карамазов
штабс-капитанша Снегирёва не случайно выделяет два корня:
кара
(черный) и
маз (мазь, мазать). Кара
из тюркского означает «черный», Достоевский, вероятно,
слышал это слово от казаков в Семипалатинске. Всех Карамазовых объединяет
тёмное, чёрное
начало, Карамазовы – чёрные люди.
M.P.Vaqif və müasirlik
460
Смысловой является также фамилия
Барашкова.
Не случайно у
главной героини романа
«Идиот» фамилия
Барашкова.
Когда на вечере у себя она стыдит Гаврилу Ардальоновича
Иволгина
за то, что он из-за денег хочет на ней жениться, она исступленно восклицает: «Нет, теперь я верю, что
этакой за деньги зарежет... намотает на бритву щелку, закрепит, да тихонько сзади и зарежет
приятеля, как барана». Это она, Барашкова, про себя впоследствии зарезанную, нагадала, словно в
воду глядела.
И
Мышкин
рассказывает
Рогожину
о том, что как один крестьянин «зарезал» приятеля с одного
раза, как барана. В устах
Барашковой,
идущей, по её словам, под венец с Рогожиным как на заклание,
и в разговоре Мышкина с Рогожиным (позже Барашкову зарежевшим) заурядное сравнение – «как
барана» - звучит зловеще и как бы предопределяет её судьбу.
Барашкова
уподобляется «жертвенному
агнцу».
Фамилия
Рогожин
указывает на одну из существеннейших черт характера героя, носителя
данной фамилии. В характере
Рогожина
есть что-то от старообрядца, от сектанта. Не встреться с
Настасьей Филипповной, Парфен Рогожин стал бы как его отец: «...старые бы книги когда похвалил,
да двуперстным сложением заинтересовался».
Об этом говорит ему сама Настасья Филипповна и о том же говорит ему и Мышкин: «...сел бы,
как отец, в этом доме со своими оконцами: пожалуй бы, и сам в их веру под конец перешел».
Вот на эту-то духовную близость и тяготение Рогожина к сектантству и старообрядчеству и
намекает фамилия
Рогожин,
которая ассоциируется у Достоевского с известным московским
раскольничьим центром, сосредоточенным вокруг Рогожского кладбища и называемым
«Рогожское
согласие».
Итак, рассмотрев некоторые антропонимы (фамилии) в романах Ф.М. Достоевского, можно
прийти к выводу о том, что великий писатель придавал большое значение их выбору, кропотливо
работал в этом направлении и создал целую галерею антропонимов, мотивированных, с открытой
семантической структурой, восходящих к общеупотребительной лексике русскогот языка.
Библиография
1.
Альтман М.С. Ф.М. Достоевский. По вехам имен. М.: 1975.
2.
Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения, Баку, 1992.
3.
Белов С. Имена и фамилии у Достоевского//Исследования литературы. Телескоп, №6 (108), 2014.
4.
Виноградов В.В. Стилистика.Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963.
5.
Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка, - М., Русский язык, 1978.
6.
Клименко, С.В. «Птичьи» фамилии в романе Ф.М.Достоевского «Идиот» / С.В.Клименко //
Литературоведение и журналистика. Саратов, 2000. – С.111-117.
7.
Пашаева Ф.Ш. Функционирование антропонимов в языке произведений Ф.М.Достоевского //
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук, Баку,
1998.
.
M.P.Vaqif və müasirlik
461
İCTİMAİ ELMLƏR
ABBASOVA SƏMA
Bakı Slavyan Universiteti
MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİLİN İNKİŞAF
TARİXİNƏ QISA BAXIŞ
Açar sözlər:
təhsil, inkişaf, islahat, fərman, məktəb
A short look at the development of education in the sovereignty years of Azerbaijan
Education is a very important sprehe of human life. Every country pays attention to the
improvement of education system as it helps people to get knowledge and become educated, as the same
educated people play an important role in the countries development. Since Azerbaijan Republic gained its
independence the education was accepted as one of the main sprehes and government made many decisions
and carried out reforms in order to improve the education system. As a result of these decisions and reforms
a lot of successes have been gained in education system. Our aim is to adjust our education system to world
standarts of education and to icrease the literacy scale of the population and quality of education in our
country.
Keywords:
education, improvment,reform,decree, school
Tarixən də, bu gün də təhsil insan həyatında mühüm rol oynamışdır. Tarixin hər mərhələsində uşaqların
ən azından elementar təhsil almalarına diqqət yetirilmiş, savadlı insanlara daha çox önəm verilmiş və onlara
qayğı və hörmətlə yanaşılmışdır. Təhsil vasitəsilə əcdadlarımızın əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübə və biliklərə
bir neçə il ərzində yiyələnə bilirik. Hər dəfə sıfırdan başlamaq əvəzinə özümüzdən əvvəlki nəsilin işini
davam etdirməyə təhsil sayəsində nail oluruq.
Hər birimiz bir fərd kimi doğuluruq və təlim ,tərbiyə vasitəsilə müəyyən mühitdə şəxsiyyət kimi
formalaşırıq. Cəmiyyət daim inkişaf edir və hər bir şəxs inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlə ayaqlaşmağı
bacarmalıdır. Buna görədə insan daim özünü təkmilləşdirməlidir. Təhsilin insanın inkişafında rolu böyükdür.
Təhsil vasitəsilə yeni biliklərə yiyələnirik, bizdə yeni-yeni qabiliyyətlər və keyfiyyətlər formalaşır. Bu vasitə
ilə həyata hazırlanırıq və geniş dünyagörüşünə sahib oluruq, fikir və düşüncələrimiz dəyişir və həyata
baxışlarımız formalaşır.
Təlim, tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasında əhəmiyyətli faktor olduğundan, onların həyata
keçirilməsində uğur əldə etmək üçün təhsil sahəsində müvafiq qərarlar qəbul edilir və onun inkişafı təmin
olunur.Elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq ictimai, iqtisadi, sosial sahələrdə müəyyən dəyişikliklər
baş verir. Bu təhsilin qarşısına bir sıra vəzifələr qoyur. Buna görə də təhsil sahəsində daim yeniliklər olur və
təhsilin inkisafda olan cəmiyyətin, fərdin və dövlətin tələblərinə cavab verməsi məqsədi ilə müəyyən işlər
görülür.
Hazırda dünya ölkələrinin bir çoxunda təhsilə mühüm əhəmiyyət verilir və onun inkişafına xüsusi
diqqət və qayğı ilə yanaşılır. Bu baxımdan ölkəmizi xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ta qədim dövrlərdən
başlayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində əhalinin təlim və tərbiyəsinə diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra, təhsilə daha çox diqqət yetirilmiş və dövlət
səviyyəli qərarlar qəbul olunmuşdur. Həmin qərarların nəticəsində təhsil sahəsinin inkişafına nail olunmuş,
ölkə ərazisində dinindən, dilində, irqindən, millətindən asılı olmayaraq hamının bərarbər şəkildə təhsil
almasına şərait yaradılmış, yeni-yeni təhsil müəssisələri tikilib istifadəyə verilmiş və maddi-texniki cəhətdən
M.P.Vaqif və müasirlik
462
təmin olunmuş, təlim tərbiyə işinin əsas təşkilatçısı olan müəllimlərin əməyinin yüksək qiymətlənirilməsi və
maddi təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər görülmüşdür.
Bu baxımdan “Təhsil millətin gələcəyidir” deyən Ümummili Liderimiz Heydər Əliyevin böyük rolu
olmuşdur. Heydər Əliyev xalqı təhsilə qovuşdurmuş və ümumbəşəri biliklərə nail olmağa şərait yaratmışdır.
O deyirdi: “Hər bir dövlət əgər istəyirsə ki, öz ölkəsinin inkişafını təmin etsin, öz millətinin elmini,
mədəniyyətini dünya standartlarına çatdırsın, o mütləq, hər şeydən çox, təhsilə fikir verməlidir, təhsilin
inkişafına səy göstərməlidir, təhsil üçün bütün imkanları yaratmalıdır” ( 5, s.6 ).
Heydər Əliyev digər sahələrdə atılan addımların təhsil sahəsində əldə edilən uğurlardan asılı olduğunu
söyləmişdir: “ Təhsil sistemimizin hazırkı vəziyyətini, onun problemlərini dərindən öyrəndikdən sonra
prioritet sahələr müəyyən edilməlidir” (4, s.1).
1991-1992- ci illərdə təhsil sahəsinin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə müəyyən qərarlar qəbul olunmuş,
lakin həmin qərarlar qəbul edilərkən mövcud şərait nəzərə alınmadığından verilən qərarların həyata
keçirilməsində problemlər yaşanmışdır. Belə qərarlardan biri də latın qrafikalı əlifbanın bərpası ilə bağlıdır.
25 dekabr 1991-ci ildə latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi ilə haqqında qanun qəbul edilir, daha sonra isə
Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Milli Şurasının qərarı qəbul olunur. Lakin, qərar qəbul edilərkən
nəşiriyyat-poliqrafiya müəssisələrinin imkanları nəzərə alınmadığından bir sıra problemlər müşahidə olunur.
Bu problemlər də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə həll edilmişdir. Onun 2000-ci ildə verdiyi sərancama əsasən
respublikada latın qrafikalı əlibaya keçilməsi tam başa çatmışdır.
Milli təhsil quruculuğunun aparılması məqsədi ilə 1992-ci ilin 7 oktyabrında Müstəqil Azərbaycan
Respublikasının “Təhsil Qanunu” qəbul edilir. Lakin bu qərar hazırlanarkən mövcud reallıqlar nəzərə
alınmadığından həmin qanunda nəzərdə tutulan məsələlərin həyata keçirilməsi mümkün olmamışdır və
nəticədə müəllimlərin sosial vəziyyətləri daha da ağırlaşmış və qeyri-qanuni təhsil müəssisələri açılmışdır.
Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik ediyi 1993-2003-ci illərdə müşahidə edilən
sabitləşmə meyilləri təhsil sahəsində də özünü büruzə verir, milli təhsil quruculuğunda addımlar atılır,
təhsilin keyfiyyətinə nəzarət gücləndirilir və təhsilə investisia qoyuluşuna başlanılır.
Heydər Əliyevin “Azərbaycan Respublikasının təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında”,“Dövlət
dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” , “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günün təsis
edilməsi haqqında” , “Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəblərinin maddi-texniki bazasının
möhkəmləndiriləsi haqqında”, “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanunun tətbiq edilməsi haqqında” verdiyi fərmanlar və sərancamlar nəticəsində təhsil sistemi daha da
inkişaf etmiş və bunlar dünya təhsil sisteminə inteqrasiya etmə yolunda ilk addımlar olmuşdur.
1998-ci ildə “Azərbaycan Respublikası təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət Komisyası haqqında”
sərəncam imzalanır. Daha sonra Dünya Bankının Beynəlxalq İnkişaf assosiasiyası ilə Azərbaycan höküməti
arasında təhsil islahatları həyata keçirmək üçün kredit razılaşması əldə olunur. Həmin islahatların
aparılmasını təşkil etmək üçün Misir Mərdanovun sədirliyi ilə Dövlət Komisyası yaradılır. Dövlət Komisyası
Dünya Bankının ayırdığı kredit hesabına təhsil sistemində islahatlar proqramı hazırlamalı idi. 1999-cu ildə
hərtərəfli müzakirələrdən sonra, Dövlət Komisiyası tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan Respublikasının
təhsil sahəsində İslahat Proqramı” təsdiq olunur. Bu proqramda təhsil sisteminin bütün pillələrindəki mövcud
vəziyyət, problemlər və onların həlli istiqamətində həyata keçiriləcək tədbirlər əks olunmuşdu. Həmin
tədbirlərin 3 mərhələdə həyata keçirilməsi nəzərdə tulurdu. Birinci mərhələ 1999-cu ili əhatə edirdi, bu
hazırlıq mərhələsi idi. Ikinci mərhələ 2000-2003-cü illəri, üçüncü mərhələ isə 2004-cü ildən sonrakı illəri
əhatə edirdi və bu mərhələdə proqramda nəzərdə tutulan bütün islahatlar həyata keçirilməli idi.
Dünya Bankının əməkdaşlığı ilə Azərbaycanda təhsil sahəsinin inkişafının təmin edilməsi istiqamətində
əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilmişdir. Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq nəticəsində, 2003-cü ildə “2004-
2009-cu illər ərzində həyata keçirilən Təhsil Sektorunu İnkişafı Layihəsi” qəbul olunub. Bu layihə təhsildə
idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, məktəbdə maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, müəllim hazırlığı,
kurikulum proqramının hazırlanması, dərslik strategiyası və digər sahələri əhatə etmişdir.
Təhsil sahəsindəki islahatları həyata keçirmək üçün sonrakı illərdə də Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq
davam etdirilmişdir. Birinci layihə uğurla həyata keçirildikdən sonra 2009-2014-cü illəri əhatə edən ikinci
layihənin həyata keçirilməsinə başlanılır. Bu layihənin nəticəsində Dərsliklərin Qiymətləndirilməsi Şurası
yaradılır, milli qiymətləndirmə konsepsiyası, müəllimlərin fasiləsiz hazırlığının həyata keçirilməsi kimi yeni
konsepsiyalar qəbul olunur.
2004-cü ildən başlayaraq həyata keçirilən məzmun dəyişiklikləri kurikulum islahatı adı altında aparılır.
Uzun sürən hazırlıqlar və müzakirələrdən sonra 2007-cı ildə “Azərbaycan Respublikasının Ümumi Təhsil
Konsepsiyası (Milli Kurikulum) ” təsdiq olunur.Kurikulum islahatının qəbul olunması ilə artıq təhsildə
hafizə və yaddaşa deyil , təfəkkür və düşünməyə əhəmiyyət verilməyə başlanılır. Yeni kurikulum müəllim
və şagirdlərdən fəal olmağı tələb edir və nəticədə məktəblərdə canlanma müşahidə olunur. Kurikulumda
M.P.Vaqif və müasirlik
463
məktəblərdə dərslərin təşkilində fəal təlim metodlarından istifadəni, şagirdlərlə işin qruplarda, cütlüklərdə
və fərdi iş səkilində qurulmasını, monoloji təlimdə dioloji təlimə keçirilməsini, şagirdlərin məntiqi, yaradıcı,
tənqidi təfəkkürünün inkişafını əsas tələblər kimi irəli sürülür. Kurikulum islahatının həyata keçirilməsi
nəticəsində ümumtəhsil müəssisələrində təhsilin keyfiyyəti xeyli yaxşılaşmışdır.
Ölkəmizdə kurikulum islahatının həyata keçirilməsi dərsləklərin məzmunun dəyişdirilməsini tələb
edirdi. Buna görədə təhsil sistemində istifadə edilən dərsliklərin milli-mənəvi dəyərlər əsasında və kurikulum
proqramının tələblərinə cavab verə biləcək şəkildə yenidən işlənilməsinə başlanılmış və 2003-2011-ci illərdə
dərsliklər işlənilərək yenidən nəşr edilmişdir.
2004-cü ildə boloniya sisteminə qoşulmaq məqsədi ilə ilk addımlar atılır və nəticədə 2005-ci ildə
Norvecdə boloniya təhsil sisteminə qoşulmaqla bağlı rəsmi sənəd imzalanır. Bununlada, Azərbaycan
boloniya sisteminə qoşulur. Boloniya sistemi ilk dəfə 2006-cı ildə Azərbaycan Dillər Universitetində tətbiq
olunmuşdur. Boloniya sisteminə qoşulmaqla avropa təhsil sisteminə uyğunlaşmaq və təhsilin keyfiyyətinin
yüksəltmək kimi öhdəliklər götürmüş olduq. Beləliklə də ali məktəblərdə təhsilin keyfiyyətində müsbət
nəticələr əldə edildi.
Təhsil sisteminin inkişafının təmin edilməsi istiqamətində atılan addımlarından biri də qiymətləndirmə
mexaniziminin hazırlanması olmuşdur. Bu mexanizimə əsasən ölkəmizdəki mövcud qiymətləndirmə sistemi
inkişaf etmiş ölkələrin qiymətləndirmə sisteminə uyğun olaraq məktəbdaxili, milli və beynəlxalq
qiymətləndirmə formalarında həyata keçirilməyə başlanılmışdır. Ümumtəhsil məktəblərində buraxılış
imtahanlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilməsi nəticəsidə təhsilin keyfiyyət göstəricisi xeylli
artmışdır.
2006-2010-cu illəri əhatə edən “İstedadlı gənclərin yaradıcılıq potensialının inkişafı üzrə Dövlət
Proqramı” uğurla həyata keçirilir. Ölkəmizdə istedadlı gənclərin inkişafına daim diqqət göstərilir , belə
gənclər nəzərə alınaraq lisey və gimnaziyaların sayı artırılır. Hazırda istedadlı gənclərə təhsilini davam
etdirmələri üçün zəmanət verilir və magistraturada, doktaranturada oxumaları ücün hər cür şərait yaradılır.
Azərbaycan Respublikasının yeni təhsil qanunun hazılanmasına 1995-ci ildə başlanılsada, “Təhsil
haqqında” yeni qanunu bir qədər gec, yəni 2009-cu ilin sentyabr ayının 5-in də Azərbaycan Respublikasinin
Prezidenti İlham Əliyevin bu barədə fərmanına əsasən qəbul olunur. Yeni təhsil qanunun mövcud təhsil
qanununa uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu qanunda təhsilin başlıca məqsədi,təhsil sahəsində
dövlətin əsas prinsiplər, tədris dili məsələləri, təhsilin formaları və təhsilalma formaları və digər məsələlər
öz əksini tapır.
Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə 2005-ci ildən başlayaraq təhsil müəssisələrində
informasiya-komunikasiya texnologiyaları tətbiq edilməyə başlanılır. Təhsil müəssisələrini İKT ilə təmin
etmək üçün 2005-2007 və 2008-2013-cü illəri əhatə edən iki dövlət proqramı təsdiq edilir. Bu proqramların
uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində ölkənin ümumtəhsil məktəblərində şagirdlər informasiya-
komunikasiya texnalogiyaları ilə təmin olunur.
Ümummilli liderimiz tərəfindən respiblikamızda təhsil müəssisələrinin sayının artırılmasına və təhsilin
inkişafına göstərilən qayğı və diqqət hazırda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
tərəfindən davam etdirilməkdədir. İlham Əliyev hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən yeni təhsil
müəssisələrinin tikilməsinə və mövcud olanların əsaslı təmir olunmasına xüsusi qayğı və diqqət
göstərməkdədir. Məhz onun təşəbbüsü ilə ölkəmizdə müasir tələblərə cavab verən təhsil müssisələrinin sayı
günbəgün artmaqdadır.
Təshildə uğur əldə edilməsi müəllimin fəaliyyətindən də asılıdır. Buna görədə daim müəllimlərin
fəaliyyəti stimullaşdırılır. Müəllimlərin fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə 2007-ci ildə “Ən yaxşı
ümumtəhsil məktəbi və Ən yaxşı müəllimi mükafatlarının təsis edilməsi haqqında” sərancam imzalanmışdır.
Hazırda da müəllimlərin və təhsil sahəsindəki digər işçilərin əməyi yüksək qiymətləndirilir.
Azərbaycan Respublikası müstəqilik əldə etdikdən bu günə qədər təhsilin inkişafı istiqamətində xeyli
addımlar atılmış, islahatlar həyata keçirilmiş qərarlar qəbul edilmişdir. Qeyd etmək lazımdir ki, yuxarıda
adları çəkilənlər bunların yalnız bir hissəsidir. Təhsilin inkişaf yollarına nəzər yetirərkən təhsil sahəsində bu
gün də həyata keçirilməkdə olan böyük işlərin görüldüyünə şahid oluruq. Lakin, görülən işlər nəticəsində
uğur əldə edilsədə, tam əminliklə deyə bilmərik ki, bu gün təhsil sistemimizdə heç bir problem mövcud
deyil.
Ədəbiyyat
1.
Misir Mərdanov. Azərbaycan təhsil tarixi III cild. Bakı: “Təhsil”, 2011, s.8.
2.
Rəşid Cabbarov. Təhsil müəssisələrinin idarə edilməsi məsələləri. Bakı: “Müəllim”, s.13.
3.
“Səs” qəzeti, 2010, 26 iyun// Ali təhsildə boloniya sistemi. s.10.
4.
“Şərq qapısı” qəzeti, 2017, 22 oktyabr // Heydər Əliyev və Azərbaycan təhsili. s.1.
M.P.Vaqif və müasirlik
464
5.
“Xalq” qəzeti ,2009, 12 dekabr// Heydər Əliyev elm və təhsilin inkişafına böyük qayğı ilə yanaşırdı. s.6.
6.
“Azərbaycan” qəzeti, 2009, 8 sentyabr // Təhsil Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.
7.
http://tehsilproblemleri.com/?p=2661
8.
http://yap.org.az/az/view/interview/11/tehsilin-inkishafi-daim-dovletimizin-diqqet-merkezindedir
ƏLİYEV NİZAMƏDDİN
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı Slavyan Universiteti
ВОЗМОЖНОСТИ ПОЛЬЗОВАНИЕ ЭЛЕКТРОННЫМИ СЛОВАРЯМИ
С ПОМОЩЬЮ ПЕРЕВОДЧИКОВ
Ключевые слова
:
лингвисты, электронные переводчики, электронные словари,
словосочетания, мобильность, машинный перевод
Opportunities using electronic dictionaries üith help of translators
The article deals with electronic dictionaries that have more opportunities than traditional dictionaries.
Electronic dictionaries allow you to simplify the search of the necessary lexical units that facilitate language
learning and create various possibilities. Users of electronic dictionaries have the opportunity to change
programs downloaded to the computer via the Internet. The developers of electronic dictionary provide a
flexible response to language choice. Therefore, in the study of translation programs in informatics classes,
translators should focus on giving more meaningful, rather than literal, translation of the text using a wide
range of applications.
Keywords
:
linguists, electronic translators, electronic dictionaries, word combinations, mobility,
machine translation
Сегодня информационные технологии занимают значительное место не только среди людей,
которые профессионально занимаются вычислительными технологиями, но и в сфере разнообразных
профессий, включая лингвистов, переводчиков и специалистов, нуждающихся в мобильном переводе
иноязычной информации. Поэтому электронный лингвистический словарь является современным,
актуальным и мобильным средством оптимизации процесса перевода иностранной лексики. На
современном рынке широко представлены электронные переводчики, которые осуществляют перевод
текстов. Следует отметить особую роль электронных словарей в учебном процессе. Электронные
словари, в отличии от традиционных, позволяют упростить поиск нужных лексических единиц,
углубить и разнообразить обучение языку. Разработчики электронных словарей реагируют на смену
языковой ситуации довольно оперативно. У пользователя электронного словаря есть возможность
обновить программу, уже установленную на компьютере, при помощи Интернета. Изучение
иностранных языков подразумевает обязательное применение словарей, их существует большое
разнообразие, в том числе электронных, которыми должны уметь пользоваться будущие
переводчики. Онлайн словари позволяют не только осуществить перевод отдельных слов, а
переводить части текста, при этом перевод может быть не совсем точный, так как электронные
переводчики осуществляют в основном перевод по словам, 131 в то время как в каждом языке есть
конструкции со своим конкретным смыслом. Несмотря на указанный недостаток, применение онлайн
переводчиков позволяет экономить время, при необходимости выбирая синонимы из предлагаемых к
переведённому тексту. Словари на печатной основе не имеют возможности снабдить каждое
значение слова примером употребления. Электронные словари обладают такой возможностью. Это
помогает учащимся заучивать лексику более основательно, опираясь на примеры из устной речи или
художественных произведений. Также существенным преимуществом электронных словарей
является использование аудиовизуальных средств обучения, то есть иллюстраций, видеороликов,
аудиофрагментов. Чтобы пользоваться электронными переводчиками и получать стилистически и
грамматически верный перевод, необходимо знание языка, чтобы можно было корректировать
полученный текст, а также знать возможности той программы, в которой осуществляется перевод.
Применение на практике средств информационных технологий в учебном процессе занимает
достаточно короткий период времени в процессе их изучения и использования, в БСУ лингвисты–
переводчики изучают возможности информационных технологий в течение многих лет, на освоение
M.P.Vaqif və müasirlik
465
электронных переводчиков отводится 12 академических часов. Электронный словарь с технической
точки зрения – база данных, которая включает в себя лексические единицы, словарные статьи,
позволяющие осуществлять быстрый поиск нужных слов (словосочетаний, фраз). Сейчас
предоставлен большой выбор электронных словарей (от простых dic до, объединённых в одной
программной оболочке нескольких специализированных тематических словарей – например lingvo).
Пользователь выбирает тот или иной продукт исходя из технических, финансовых возможностей,
условий работы. Существуют электронные словари, которые содержат базу данных, включающую в
себя не только транскрипцию, но и аудиофайлы. Существует два подхода для реализации базы
данных. В электронном словаре «МультиЛекс» встроен синтезатор звука, который автоматически
произносит существующие слова. Однако данный метод содержит ряд ошибок и не является точным,
синтезатор может неправильно произнести слово или поставить ударение. В другой программе
«Abbyy Lingvo» озвучивает лексику диктор. Главное преимущество электронных словарей – поиск не
только по названию словарной статьи, но и по базе данных словаря, что невозможно в бумажном
варианте. В процессе изучения электронные словари выполняют ряд задач, которые направлены на
совершенствование и оптимизацию информационного потока, что, в свою очередь, придает учебному
процессу 132 следующие характеристики: скорость; оперативность; точность; мобильность;
доступность; актуальность; гибкость. Скорость и высокий уровень обработки и анализа текста,
способствуют экономии времени и автоматизации осуществления перевода. Есть очень важная черта
многих электронных переводчиков – возможность постоянного пополнения базы данных словаря и
создание новых тематических словарей. Актуальность обусловлена неизбежным процессом
трансформации любого языка, появлению неологизмов и т.п. Электронные словари в отличие от
традиционных могут обновлять лексическую базу данных без определенных затрат вручную
преподавателем или в режиме онлайн, тем самым дополняя процесс обучения иностранным языкам
новыми лексемами. Мобильность (кроссплатформенность) – возможность использования словарей не
только на персональных компьютерах, но и на других электронных устройствах (планшет, телефон),
что позволит пользоваться словарем в любом удобном месте, имея установленное программное
обеспечение или доступ в интернет. Гибкость – это функциональная возможность словаря
подстраиваться на конкретную предметную область (физика, финансы, информатика, бизнес,
медицина, юриспруденция и т.д.) Точность – стилистически и грамматически правильная адекватная
передача смысла исходного текста на язык перевода. Это самое уязвимое место систем машинного
перевода. Однако в поздних версиях программ замечается улучшение качества перевода. Например,
лидером по машинному переводу на сегодняшний день являются две компании: «Google» и «Promt».
Данные программы качественно переводят текст, практически без участия человека. Именно по этим
причинам электронные словари пользуются популярностью среди обучаемых. Конечно, в настоящее
время непросто найти электронные словари, осуществляющие перевод с редких языков (или на
редкие), но выполняющие русскоанглийский, русско-немецкий переводы в неспецифических
областях деятельности вполне возможно. Одна из программ, которая позволяет осуществлять
достаточно качественный перевод текстов и имеет возможность пополнения словарей, создания
тематических словарей, PROMT Professional 7.0 (разработчик – компания ПРОМТ, Россия [1]),
лидирующая на рынке программ- переводчиков [2]. Одно из основных достоинств этой программы,
сразу бросающееся в глаза, – богатый интерфейс. Работая с переводчиком, пользователь может
подключать большое количество дополнительных настроек, а затем сохранять их в виде шаблонов
для последующего использования. Кроме того, PROMT встраивается в основные офисные
приложения и умеет распознавать графические файлы с помощью интегрированной OCR-системы. В
текстах, на которых тестировался данный переводчик, практически не осталось нераспознанных слов,
а все непереведенные слова оказались 133 названиями и адресами. Кстати, программа позволяет
занести все подобные слова в список «Зарезервированных слов» и тогда при переводе они останутся
без изменений. Слова, не требующие перевода, можно либо транслитерировать, либо сохранить язык
оригинала. В случае если программа предлагает сразу несколько вариантов перевода слова, его
основное значение выделяется подчеркиванием, а варианты приводятся в скобках. Одним из важных
преимуществ данной программы является функция подключения тематических словарей. Это,
конечно, не нововведение, однако на практике далеко не у всех тестируемых программ подключение
словарей влияет на качество перевода. Пользоваться словарями ПРОМТ оказалось удобнее, чем
тематическими словарными базами других программ, а качество переведенного текста после
подключения словарей значительно изменялось в лучшую сторону. При работе с текстами
одинаковой тематической направленности пользователь может сохранить все настройки, заданные
им при переводе, в виде шаблонов тематик. Это удобно в том случае, если, например, военному
M.P.Vaqif və müasirlik
466
переводчику приходится переводить документы на одну и ту же тему или по нескольким
периодически повторяющимся темам. Следует также отметить, что в седьмом поколении системы
PROMT функционирует так называемая многоразмерная архитектура словарей. Это означает, что в
программе существуют два варианта перевода – активный и неактивный. Активный участвует в
процессе перевода, а неактивные работают в режиме просмотра для выбора наиболее подходящего по
смыслу варианта. В случае необходимости неактивные варианты можно сделать активными. Таким
образом, ограничение на количество вариантов перевода для каждого слова отсутствует – достаточно
выбрать, какие варианты перевода будут активными для данного текста. Несмотря на разнообразие
функций, которые программа предоставляет пользователю, PROMT не лишена некоторых
недостатков. Первая сложность состоит в том, что весь спектр возможностей и многочисленных
опций скрывается за интерфейсом системы, освоить работу с которым невозможно без обращения к
руководству пользователя. В противном случае многие опции программы так и останутся
неизвестными пользователю. Поэтому на занятиях по информатике при изучении программ
переводчиков необходимо уделять большое внимание рассмотрению возможностей программы,
которые не слишком очевидны, а не просто получению перевода текста.
Литература
1. http://www.promt.ru/
2. http://compress.ru/article.aspx?id=15091
3. https://translate.yandex.ru/m/translate
4. Интернет-технологии - образованию / Под. ред. В.Н. Васильева и Л.С.
Лисицыной - СПб.: Питер, 2003. - 464 с.
ƏLİZADƏ NÜŞABƏ
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti
XOSROV ŞAHANİNİN JURNALİSTLİK FƏALİYYƏTİ
Açar sözlər:
Müasir, nəsr, satiric, mətbuat, yazıçı, ədəbiyyat, redactor, fəaliyyət
The journalism activiy of Khosrov Shahani
Contemporary Iranian writer Khosrov Shahani has been one of the poets who wrote in the satirical
poetry genre. He is not only wrote the story, but also worked as a journalist. In the publishing office named
“Jahan”, “Roushen fekr”, “Khadeni ha” and “Sepid and siyah” have been actived as a yournalist.
Keywords:
modern, prose, satire, press, writer, education, editor, action
Müasir Iran satirik nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən olan Xosrov Şahani 1929-cu il yanvarın 1-
də Nişaburda anadan olmuşdur. Yazıçı “
ﯽﺿﻮﻋ مدآ
” (“Adəm-e əvəzi”) (“Əvəzlənmiş adam”) kitabında özünü
belə təqdim edir: “Şəmsi 1308-ci il Dey ayının 10-u, miladi ilə 1929-cu il yanvarın 1-inə uyğun gələn gündə
Nişaburda anadan olmyşam. Dünyanın müxtəlif adamları, Avropa ölkələri və məsihi dünyası yanvar ayının
əvvəlində bayram edirlər. Bu bəndənin təvəllüdü xatirinə şöhrət qismətidir. Atamı uşaqlıqda, anamı
böyüyəndə itimişəm. Rəsmi mətbuat işimi 1336-cı şəmsi ilinin əvvəlindən Məşhəddə nəşr olunan “Xorasan”
ruznaməsi ilə başladım ki, üç il müddətində ardıcıl davam etdi. Bu yerli səhər ruznaməsi idi və həftədə 6
dəfə nəşr olunurdu. Yazılara əlavə olaraq “zarafat və gülüş” başlığı altında heç gülüşü olmayan nəzm və nəsr
ilə kiçik yumoristik hekayələri yazırdıq.”(1)
Şahaninin atası dövlət qulluqçusu olduğundan ailəsinin təminatı yaxşı idi. Onun uşaqlığı atası yaşayan
dövrdə şən və qayğısız keçirdi. Xosrov təminatlı ailənin övladı kimi ibtidai təhsilini Heydəriyyə türbəsində
almışdı. Gələcəyin yazıçısı orta təhsilini Keşmər və Səbzəvarda ücüncü sinfə qədər davam etdirə bilir. Lakin
ailəyə böyük kədər üz verir, qəflətən ailənin başçısı – ata dünyasını dəyişir. Ailə maddi cəhətdən çətin
duruma düşdüyündən, Şahani məcburiyyət qarşısında təhsilini yarımçıq qoyur və idarələrdə iş axtarmalı olur.
M.P.Vaqif və müasirlik
467
Onun mətbuat sahəsində işləməsi Zahedanda üç illik iqamətinin (yaşamaq icazəsi) olması ilə əlaqədardır.
Şahani “Nedayi Zahedan” və “Peyam-e servis” redaksiyalarında işləməyə başlayır.
D.S.Komissarov müasir İran ədəbiyyatşünaslığına həsr etdiyi monoqrafiyasında göstərir ki, Ə.
Dəstqeyb doğru olaraq tədqiqatında göstərir ki, Ə.Dəşti yazıçı olmaqdan daha çox jurnalist və siyasi
xadimdir. (3 ;35) Görkəmli şərqşünas alimin bu sözlərini tam olmasa da Şahaniyə aid etmək olar. Çünki
Şahani də atasını itirdikdən sonra təhsilini yarımçıq qoyub, müxtəlif mətbuat redaksiyalarında işləyib.
Şahani siyasi xadim olmasa da, qələmə aldığı yumorlu hekayələrdə gülüşlə bərabər hekajə qəhrəmanlarının
gülməli-ağlamalı vəziyyəti təsvir olunurdu. Və həmin hekayələrdə Xosrov Şahaninin məişət məsələləri
fonunda ictimai mühitin möhtac, kasıb və arxasız adamlara təzyiqinidən yumoristik tonda bəhs etməsinə
baxmayaraq, gülüş qonan üzlərdə kədərdən yaşaran gözləri də görmək olurdu.
1336-cı şəmsi ilində “Cahan” qəzetinin redaktoru Sadeq Behdad onu redaksiyada işləməyə dəvət edir
və qəzetdə gənc istedad üçün “Hər qapıdan bir söz” rubrikasını açır. (2) Şahani redaksiyada işləməyə
başlyanda ətrafda baş verən gündəlik şərait və məsələləri araşdırmağa başladı. Yazıçı öz yumoristik
yaradıcılığını belə şərh edir:
ﺖﺳا ﮫﺘﻔﮔ دﻮﺧ ﯽﺴﯾﻮﻧ ﺰﻨط ءهرﺎﺑ رد ﯽﻧﺎھﺎﺷ وﺮﺴﺧ
:
ما ﮫﺘﺧﺎﺳ ﻦﯾﺮﯿﺷ ﮫﻧﺎﺴﻓا ﺎھ ﮫﺼﻗ ﻦﯾا زا ﻦﻣ ﮫﮐ ﺖﺳا ﯽﺨﻠﺗ ﮫﺼﻗ ﯽﮔﺪﻧز
.
ردو
ﺮﮕﯾد یﺎﺟ
:
شدﻮﺧ هار ﻞﯿﺳ ﻞﺜﻣ ﺰﻨط
دوﺮﯿﻣ ار
.
لد ﮫﺑ ش ﺎھ ﯽﻀﻌﺑ
ﺪﻨﯿﺸﻧ ﯽﻣ
.
ﮫﻧ ﯽﻀﻌﺑ
.
ﺪﻧراﺪﻧ ﻮﺑ ﺎﻣا ،ﺪﻧا ﮓﻨﺸﻗ یﺎﮭﻠﮔ ﯽﻀﻌﺑ
.
ﻮﺑ ﮫﻧ ،ﺪﻧراد ﮓﻧر ﮫﻧ ﯽﻀﻌﺑ
.
و زوﺮﻣا ﺰﻨط
(1)
ﻢﯾراﺪﻧزوﺮﯾد
.
Tərcümə:
Xosrov Şahani öz yazdığı yumor barəsində demişdir: Həyat acı nağıldır. Mən bu acı nağıllardan şirin
əfsanə düzəldirəm. Və başqa bir yerdə: Yumor sel kimi öz yoluyla gedir. Bəziləri qəlbə oturur, bəziləri yox.
Bəzi güllər qəşəngdir, amma ətri yoxdur. Bəzisinin nə rəngi var, nə ətri. Bugünkü və sabahki yumor
yoxumuzdur.
Fars ədəbiyyatında satirik yazıçıların yaradıcılığını tədqiq edən C. Dürri XX əsr fars ədəbiyyatını
tədqiq etdiyi əsərində Xosrov Şahani haqqında
yazır:
Xosrov Şahaninin satirik hekayə və feilyetonları orta əsrlərın nağıl-lətifələrindəki bic-ağıllı sadəlöhvlər
və müdrik giclər olan qəhrəmanları xatırladır.( 4 ;115)
Xosrov Şahani satira və yumor sahəsində bir-birindən məzəli, gülməli əsərlər yazmaqla yanaşı,
mətbuat sahəsındəki fəaliyyətini də genişləndirirdi və 1958-ci ildə o, Tehrana köçür . O, müxtəlif mətbuat
orqanlarında, həmçinin “Cahan” qəzeti redaksiyasında işləməyə başlayır. Yazıçı “Cahan” qəzeti
redaksiyasında da mövcud olan gündəlik həyat problemlərindən, məsələlərdən satirik, tənqidi məqalələr
yazır, nəzər-diqqəti bu məsələlərin aradan qalxmasına yönəldirdi. Bir ildən sonra “Cahan” qəzetində
işləməklə yanaşı ölkənin parlament qəzeti “Tehran-e post”un müxbiri kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır.
Bir ildən sonra həmin qəzetlə həmkarlığına son qoyur və “Keyhan” qəzeti redaksiyasının müxbiri
vəzifəsində çalışmağa başlayır. Bu redaksiyada Şahaninin yumoristik yazıçı olmasını nəzərə alaraq, şəmsi
1342-1344-cü illər arasında - iki il müddətində həftədə bir gün müxbirlikdən əlavə, qəzetin bir səhifəsinidə
yazıçının yumoristik məqalə və ya hekayəsi nəşr olunurdu. Şahaninin müxbir kimi fəaliyyət mevdanı çox
geniş olub, müxtəlif jurnalların, nəşriyyatların redaksiyalarında fəaliyyət göstərmişdir. O, “Rovşənfekr”,
“Xandəniha”, “Sepid o siyah”, “Tərəqqi”, “Asiya-ye cavan”, “Omid-e İran”, “Tehran-e mosəvver”, “Tofiq”
jurnalları redaksiyalarında işləmişdir. (1)
Xosrov Şahani İranın satirik yazıçısı kimi oxucuların geniş rəğbətini qazanmışdı. 1967-ci ildə “Əmir-e
kəbir” nəşriyyatının onun tərcümeyi-halı haqqında verdiyi suallara Şahani belə cavab verib: “Adətən elə
düşünürlər ki, mənim çox zəngin və mürəkkəb həyat yolum vardır və əgər o naməlum qalarsa, gələcək
tərcümeyi-hal yazanlar, tədqiqatçılar və antologiya tərtibçiləri ağır vəziyyətə düşə bilərlər. Mən də gələcəyin
çox möhtərəm tədqiqatçılarının yaradıcılıq əzablarını yüngülləşdirmək üçün özümə icazə verirəm ki,
hörmətlə bu məlumatları onlara çatdırım:
Ad: Xosrov.; Soyad: Şahani Şərq.;Ata adı: Əli Əcgər (rəhmətlik). Hörmətli tədqiqatçılardan xahiş
edirəm ki, onun qəbrini tapmağa cəhd etməsinlər-boş vaxt itkisi olacaq.;Ana adı: Ələviyyə bəyim
(rəhmətlik).;Tarix və doğum yeri: 1 yanvar, 1929-cu il, Nişabur şəhəri. Beləliklə, mənim indi 38 yaşım var
(şübhəsiz, yaşım sonrakı illərdə sıfıra çatana qədər artacaq). ; Boy: 161 sm, çəki: 61kq.; Xüsusi nişanələr: sol
yanağımda çopur izləri və sıx qara bığlar (əlbəttə, hal-hazırda ) ; Yaşadığı yer: hələlik Tehran, gələcəkdə -
təkcə Allah bilir.;Həyatın mühüm hadisələri: anadan olma və ölüm.;Həyatın görkəmli epizodları: uşaqlıq
M.P.Vaqif və müasirlik
468
xəyallarında sualtı qayığın və hərbi gəminin komandiri olmaq. Ancaq mən nə oldum, özünüz mühakimə
edin. ( 4, 9)
Əlbəttə bu kiçik “məlumat”da da Şahaninin zarafat və yumoru nəzərə çarpır.
Xosrov Şahaninin satirik yazıçı kimi fəaliyyəti cox geniş və zəngindir.
Yazıçının
yumoristik
hekayələri oxucular tərəfihdən böyük maraqla qarşılanır. Şahaninin “
دﺎﺑآ ﺖﺸﺣو
” (“Dəhşətabad”), “
ﺎﻣ ﮫﻠﺤﻣ
اناﻮﻠﮭﭘ
” (“Bizim məhəllənin pəhləvanı”), “
ﯽﺘﻨﻌﻟ رﻮﮐ
” (“lənətlənmiş kor”), “
حﺎﺘﺘﻓا یﺪﻤﮐ
” (“Açılış komediyası”),
“
ﯽﺿﻮﻋ مدآ
” (“Əvəzlənmiş adam”), “
ﺎﮭﯾدور ﻦﯿﯾﺎﭘ و ﺎﮭﯾدورﻻﺎﺑ
”, (“Yuxarı çaylılar və aşağı çaylılar”) və s.
adlı hekayələr məcmuələrində ictimai-siyasi həyatın mədəni- mənəvi problemlərinə, bəşər övladının
gələcəyinə nikbin münasibət bəsləyən, xoş həyat arzusunda olan bir yazıçının əsərlərindəki gülüş arxasından
kədərli baxışlrını görməmək mümkün deyil. Şahaninin əsərləri haqda təsəvvür yaratmaq üçün vikipediyada
onun haqqında verilən məlumata nəzər salaq:
هدزﻮﻧ زا ﺶﯿﺑ نﻮﻨﮐ ﺎﺗ ﯽﻧﺎھﺎﺷ زا
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ ﺰﻨط ﮫﻋﻮﻤﺠﻣ
.
ـ ﺮﮑﻓ ﻦﺷور ـ هﺎﯿﺳو ﺪﯿﭙﺳ ،ﯽﻗﺮﺗ یﺪﻨﻧﺎﻣ ﯽﺗﺎﯾﺮﺸﻧ ﺎﺑ یو
بﻼﻘﻧا و ﮫﺘﺷاد یرﺎﮑﻤھ ﻖﯿﻓﻮﺗ و ـ رﻮﺼﻣ ناﺮﮭﺗ ـ ناﺮﯾا ﺪﯿﻣا ـ ناﻮﺟ یﺎﯿﺳآ
57
، نﻮﯿھﺎﮑﻓ تﺎﯾﺮﺸﻧ رد ، ﮫﯿﺗآ ﺮﺑ هوﻼﻋ وا ﺰﯿﻣآ ﺰﻨط رﺎﺛآ ،
ﺖﺸﮔ ﻞﮔ ناﻮﻨﻋ ﺮﯾز شﺎﮑﻨﮐ لوﺪﺟ ﮫﻠﺠﻣ و ﺎﻗآ ﻞﮔ
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ ﺰﯿﻧ
.
و ﻖﺑﺎﺳ یورﻮﺷ ﺮﯿھﺎﻤﺟ دﺎﺤﺗارد ﯽﻧﺎھﺎﺷ وﺮﺴﺧ یﺎﮭﻧﺎﺘﺳاد
ﺖﺳا هﺪﺷ پﺎﭼ ﺎھرﺎﺑ قﺮﺷ کﻮﻠﺑ یﺎھرﻮﺸﮐ
.
لﺎﺳ زا
1346
ﻂﺳﻮﺗ ﻮﮑﺴﻣ و ﻖﺑﺎﺳ یورﻮﺷ یﺎھ یرﻮﮭﻤﺟ رد یو رﺎﺛآ پﺎﭼ
هﺎﺠﻨﭘ یﺎھژاﺮﯿﺗ رد ﻮﮑﺴﻣ هﺎﮕﺸﻧاد ﯽﺳرﺎﻓ تﺎﯿﺑدا ﯽﺳﺮﮐ دﺎﺘﺳا یرد ﺮﯿﮕﻧﺎﮭﺟ
،خﺮﺳ ۀرﺎﺘﺳ تﻼﺠﻣ رد راﺰھ ﺪﺻ رﺎﮭﭼ ،راﺰھ ﺪﺻ ،راﺰھ
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ زوﺮﻣا یﺎﻘﯾﺮﻓآ و ﺎﯿﺳآ و یورﻮﺷ نﺎﻧاﻮﺟ
.
ﺪﻧا هدﺮﮐ ﺮﺸﺘﻨﻣ اروا رﺎﺛآ ﯽﻗﺮﺷ یﺎﭘورا یﺎھرﻮﺸﮐ تﻼﺠﻣ ﺮﺜﮐا ﻦﯿﻨﭽﻤھ
.
ﻋﺎﻤﺘﺟا ءﮫﯾﺎﻣ نورد و دﻮﺸﯿﻣ ﺖﯾاور ﺺﺨﺷ لوا نﺎﺑز زا ﻻﻮﻤﻌﻣ ﮫﮐ ﺖﺳا ﯽﻄﺧ ، وا ﯽﺴﯾﻮﻧ ن ﺎﺘﺳاد هﻮﯿﺷ
دراد ﯽ
(1)
Tərcümə:
İndiyə qədər Şahaninin on doqquzdan artıq yumoristik məcmuəsi çap olunmuşdur. O, “Tərəqqi”,
“Sepid o Siyah”, “Rövşənfekr”, “Asiya-yi Cəvan”, “Omid-e İran”, “Tehran-e Mosəvver” və “Tofiq” kimi
nəşriyyatlarla həmkarlıq edir və əlli yeddi inqilabından sonra gülüş doğuran əsərləri keçmişə əlavə olaraq
satira, Gülağa, məsləhətli cədvəl nəşriyyatında golgəşt (xoş gəzinti) adı ilə də çap etdirmişdir. Xosrov
Şahaninin hekayələri keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarında və Şərq bloku ölkələrində dəfələrlə çap
olunmuşdur. 1346-cı ildən onun əsərləri keçmiş Sovet respublikalarında və Moskvada Moskva
universitetinin fars ədəbiyyatı kafedrasının professoru Cahangir Dürri tərəfindən əlli min, yüz min, dörd yüz
min tirajla “Setare-ye sorx”, “Sovet gəncləri” və “ Bu günkü Asiya və Afrika” jurnallarında
Açar sözlər:
müasir, nəsr, satira, mətbuat, yazıçı, təhsil, redaktor, fəaliyyət.
çap olunmuşdur. Həmçinin onun əsərləri
Şərqi Avropa ölkələrinin əksər jurnallarında nəşr olunmuşdur. Onun hekayə yazma üslubu elədir ki, adətən
birinci şəxsin dilindən nəql olunur və dərin ictimai əsası olur.
Xosrov Şahani uzun xəstəlikdən 2002-ci ildə 72 yaşında dünyasını dəyişib.
Xosrov Şahani yaradıcılığına müraciət edən hər kəs elə ilk sətirlərdən hadisələrin axarına düşür və
yazıçının yumorlu təhkiyəsindən ayrıla bilmir. Şahaninin əsərlərində ictimai –mənəvi həyatın elə bir sahəsi
yoxdur ki, yazıçı həmin sahəyə diqqət yetirməmiş olsun. müraciət etməsin. Xosrov Şahani yaradıcılığına
tədqiqatçılardan Cahangir Dürri, Həsən Mir Abedini (6), Məhəmməd Cəfər Yahəqqi və başqaları müraciət
etmiş, onun çox geniş yaradıcılıq politrasını araşdırmışlar. Biz, Xosrov Şahaninin yazıçılıq fəaliyyətindən
geri qalmayan jurnalistlik yaradıcılığının nə qədər geniş diapozona malik olmasını oxuculara təqdim
etmək istədik. Qeyd olunmalıdır ki, jurnalistlik fəaliyyəti Şahaniyə bədii yaradıcılıq imkanlarını
genişləndirməyə yardım edirdi. Həyati hadisələrə yumoristik fon vermək isə Şahaninin fitri istedadından irəli
gəlirdi.
Ədəbiyyat
1.https://fa. Wikipedia. Orq/wiki /
وﺮﺴﺧ
نﺎھﺎﺷی
2.WWW. karaketab.com/
نﺎﻣر
/
بﺎﺘﮐ
-
یﺎھ
-
وﺮﺴﺧ
-
ﯽﻧﺎھﺎﺷ
3.Д.С.Комиссаров. О современном иранском литертуроведении.М.1980.
4.Д.Х.Дорри.Персидская литература ХХ века. М. 2005.
5.Персидские юмористические и сатирические рассказы. М.1988.
ﯽﻨﯾﺪﺑﺎﻋ ﺮﯿﻣ ﻦﺴﺣ
.
ناﺮﮭﺗ ناﺮﯾا ﯽﺴﯾﻮﻧ نﺎﺘﺳاد لﺎﺳ ﺪﺻ
1383
.
ﺪﻠﺟ
1
و
M.P.Vaqif və müasirlik
469
ƏSKƏROVA ZEYNƏB
Bakı Slavyan Universiteti
SOVET DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN DÖVLƏT STATUSU
Açar sözlər
:
Dil, dövlət,
siyasət, Azərbaycan, Sovet İttifaqı
The Azerbaijani language as a state status during Soviet period
The Government declared the Azerbaijani language as a state language according to the decision
of 1918 year, 27 June that called Turkish at that time. That decision was the first document that
accepted the Azerbaijani language as a state language after the decision of Azerbaijan into 2 part via
Gulustan and Turkmenchay treaties. After the creation of Former Soviet Union III periods began
within Azerbaijani literary language. As a republic only Azerbaijani became the language of
Azerbaijan Soviet Socialist Republic. That decision was accepted at the result of the performances
by National leader H.Aliyev and it was given in state documents.
Keywords
:
language, state, politics, Azerbaijan, the Soviet Union.
XIX əsrdən başlanan mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərin gedişi
Azərbaycan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxardı,
yeni mühitdə formalaşan görkəmli ictimai və siyasi
xadimlərimiz əsrin çağırış və tələblərinə layiqincə cavab
verməyə qadir oldular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
qurulması üçün münbit zəmin yarandı.
Heydər Əliyev
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan xalqının Çar Rusiyasına qarşı milli azadlıq mübarizəsi
nəticəsində, Birinci Dünya müharibəsi dövründə Şimali Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və
Müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası məhz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti oldu.
Azərbaycan dövləti 1920-ci il yanvarın 11-də Paris sülh konfransında Azərbaycan haqqında xüsusi qərar
qəbul edilməsinə nail oldu. Həmin qərara əsasən, konfrans iştirakçısı olan ölkələr Azərbaycanı
müstəqil dövlət kimi de-fakto tanıdılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türkiyə, İran, Ukrayna,
Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan, Polşa, İsveçrə, İsveç,
Danimarka, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Rumıniya, Almaniya, Gürcüstan, Krım və başqa
ölkələrlə səfirlik və nümayəndəliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər yaratdı, ikitərəfli və
çoxtərəfli müqavilələr, sazişlər imzaladı [1, s.44.]. Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan
dövlət dili məsələsi yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin diqqət mərkəzində
idi. Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə o zaman türk dili adlanan
Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Həmin qərar Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə
Azərbaycanın ikiyə bölünməsindən sonra ana dilinin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk sənəddir.
Qeyd edilməlidir ki, dövlət dili haqqında qərar Hökumətin Gəncəyə köçdükdən sonra qəbul etdiyi ilk
qərarlardan biridir.
Hökumət 27 iyun 1918-də qərar verdi:
Dövləti lisan türk dili qəbul edilərək, içəridə bütün məhkəmə, idareyi-daxiliyyə və sair dəvair
vəzifələri başında duranlar bu lisanı bilənlər olana qədər hökuməti müəssisələrdə rus dili istemalına da
müsaidə edilsin
[6].
Azərbaycan dilinin tarixini nəzərdən keçirsək, onu müxtəlif dövrlərə bölən müəlliflərin
olduğunu görərik. Nizami Xudiyevin məlumatına əsasən, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi üç dövrə
bölünür:
I. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması və inkişafı dövrü (VII-VIII
əsrlərdən XIX əsrin 20-ci illərinə qədər).
II. Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil əsasında sabitləşməsi dövrü (XIX əsrin 20-ci illərindən
XX əsrin 20-ci ilinə qədər).
III. Azərbaycan ədəbi dilinin sosialist milli dili əsasında normalaşması dövrü – sovet dövrü
(XX əsrin 20-ci ilindən müasir dövrümüzə qədər).
M.P.Vaqif və müasirlik
470
Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində III dövr başlayır. Bu
dövrün əsas əlaməti ədəbi dilin istər norma, istərsə də üslub planında milli əsaslar üzərində daha çox
inkişaf edib kütləviləşməsindən, indiyə qədər görünməmiş səviyyədə diferensiallaşmasından ibarətdir;
ədəbi dilin tarixinin III dövrü davam edir. Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı onun başqa
dövrlərdəki inkişafından, demək olar ki, əsaslı şəkildə fərqlənir; hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin
dövrdə ədəbi dilin sosial bazası görünməmiş dərəcədə genişlənir, milli-ictimai təfəkkürlə ədəbi dil
arasındakı sədlər aradan qalxır, nəticədə o, sözün həqiqi mənasında, milli mədəniyyətin əsas ifadə
formasına çevrilir. Ədəbi dil bu dövrdə kütləviləşir, – halbuki buna qədər dövrün nitq norması fərdi
üslub əsasında müəyyən olunurdu; kütləviləşmə isə elə amildir ki, nitq normasını, eləcə də
funksional üslub diferensiasiyasını daha geniş kontekstdə araşdırmağı tələb edir. Mədəni-ictimai
idrakın tutumu, sahələri ədəbi dildə öz səviyyəsini və sferalarını formalaşdırır, norma ilə üslubların
münasibətində əvvəlkindən fərqli kəmiyyət və keyfiyyət nisbəti müəyyənləşir. İctimai intellekt ədəbi
dildə hansı intensivliklə reallaşırsa, ədəbi dil də ictimai intellektin tərbiyəsində həmin intensivliklə iştirak
edir – bu isə o deməkdir ki, norma, üslub diferensiallığı kütləvi təfəkkürə yiyələndikcə özü də həmin
təfəkkürün məhsuluna çevrilir; beləliklə, norma-üslub kütləvi təfəkkür komponentləri getdikcə daha elastik
münasibətə malik olur [4, s.6].
Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı ardıcıl, şüurlu nəzarət altında gedir; orfoqrafiya prinsipləri
müəyyənləşdirilir, lüğətlər tərtib edilir, qrammatika kitabları yazılır, normanın, funksional üslubların
nisbi sabitliyi gözlənilir. Ən ciddi inkişaf isə, şübhəsiz, semantik aspektdə gedir – bu sahədə nisbi
sabitliyi faktlaşdırmaq, ümumən 7 prosesin özünü nəzarət altında saxlamaq çətin olsa da, kütləvi
təfəkkürdəki inqilabi dəyişiklik stixiyası belə bir nəzarətçi qüvvə kimi müəyyənləşir; inqilabi təfəkkür
isə birinci növbədə leksik normada təbəddülat yaradır, çünki mədəni-tarixi şərait ictimai varlığa
qneseoloji münasibətin xarakterini əsaslı şəkildə dəyişdirmişdi – ona görə də leksik-semantik sistemin
yenidən təşkili idraki zərurət idi. Azərbaycan ədəbi dili sovet dövründə yeni inkişaf mərhələsinə
qədəm qoydu. Bu dövr Azərbaycan dili tarixində əlifba, orfoqrafiya məsələləri ilə yanaşı, leksik,
semantik və qrammatik proseslərin coşğun inkişafı dövrüdür. Əlifba və orfoqrafiya məsələləri ilə
bağlı qərar və göstərişlər əhalinin savadlanması, ümumi mədəni səviyyənin yüksəldilməsi kütləvi
təhsil sahəsində başlıca tədbirlərdən idi. Yeni ictimai-iqtisadi quruluşla, sosial inkişaf və elmi-texniki
tərəqqi ilə əlaqədar yeni söz birləşmələri, leksik və sintaktik vahidlər meydana çıxır və bunların
xəlqi ifadə üsulları dilin normalaşması prosesinə çox böyük təsir göstərirdi. Bir sıra sözlərin mənaca
genişlənməsi, yaxud daralması, yeni məna qazanması, yeni leksik və leksik-qrammatik vahidlərin yaranması
dilin lüğət tərkibinin inkişafında mühüm rol oynayırdı.
Sosializm quruculuğu və SSRİ xalqlarının birliyi ilə əlaqədar SSRİ xalqları dillərindəki inkişaf
xüsusiyyətləri arasında da bir ümumilik və yaxınlıq mövcuddur. Bu yaxınlıq, hər şeydən əvvəl, dillərin
inkişafına təsir göstərən bir sıra ekstra-linqvistik amillərlə səciyyələnir. Sovet dövründə bu amillərin
başlıcası sosial-siyasi hadisələrlə əlaqədardır. Yeni dövrün quruculuğunda bərabər hüquqla iştirak edən
qardaş xalqlar ailəsinin əmək həyatında baş verən yeniliklərlə, cəmiyyətin inkişafı prosesində meydana
çıxan sosial-ictimai və fərdi tələblərlə bağlı olaraq yeni informasiya funksiyası daşıyan dil vahidləri
yaranır ki, bunların da çoxu qardaş xalqların dillərinə adekvat şəkildə daxil olur və həmin dillərin
zənginləşməsində mühüm rol oynayır [4, s.12].
1937-ci ildən etibarən dövri mətbuatda, elmi-metodik ədəbiyyatda, dövlət sənədlərində “Azərbaycan
dili” termini tam şəkildə sabitləşmişdir [3, s.479].
M.İbrahimovun fikrinə görə, «Sovet hakimiyyəti illərində qazandığımız ən böyük qələbələrdən
biri də milli dillərin, o cümlədən, Azərbaycan dilinin yüksək dərəcədə inkişaf etməsidir. Yalnız sovet
dövründə Azərbaycan xalqı dövlət idarələrində ana dilini işlətmək hüququ aldı. Çünki Azərbaycan xalqı
milli istiqlaliyyət qazanaraq öz milli dövlətini – Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını yaratdı. Dil
yalnız məişətdə, ədəbi və elmi əsərlərdə yaşamaqla məhdudlaşmayıb, iqtisadi, ictimai həyatın hər bir
sahəsində və o cümlədən dövlət idarələrində geniş şəkildə işlənmək imkanı əldə etdi» [5, s.71-72].
70-ci illərdə SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bütün respublikalarda dövlət dili haqqında məsələ
qaldırılmışdı. Belə ki, bu respublikaların hər birində dövlət dili rus dili qəbul edilirdi. Ulu öndər
Heydər Əliyev bunun əleyhinə çıxış edirdi. Yeganə respublika olaraq Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikasının dili Azərbaycan dili oldu. Bu qərar ulu öndər Heydər Əliyevin çıxışları nəticəsində
qəbul olunmuş və öz əksini dövlət sənədlərində tapmışdır.
1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dilinə dövlət dili hüququ
verilməsi isə «Heydər Əliyevin qəhrəmanlığı idi». Respublika rəhbəri Moskvanın şovinist dil siyasətinin
- sovet ideoloji inersiyasının arxasınca getməyib millətin mədəni-mənəvi gələcəyini təmin edəcək, onun
M.P.Vaqif və müasirlik
471
milli dilçiliyini təsdiqləyən bir siyasət yürütməyə başladı ki, bu, müstəqillik üçün hazırlıq, sosial-
məfkurə bazası demək idi [2, s.39].
Həmin sənədləri təqdim edirik:
Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR dövlət dili barəsində maddə
əlavə edilməsi haqqında Qanun (21 avqust 1956)
MADDƏ 1
. Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR Dövlət dili
barəsində maddə əlavə edilsin və həmin maddə 151-ci maddə ilə aşağıdakı məzmunda yazılsın:
"Maddə 151. Azərbaycan SSR-in Dövlət dili Azərbaycan dilidir.
Azərbaycan SSR ərazisində yaşayıb azlıq təşkil edən millətlərə həm öz mədəniyyət idarələrində, həm
də dövlət idarələrində ana dilini sərbəst inkişaf etdirmək və işlətmək hüququ təmin edilir."
MADDƏ 2
. Azərbaycan SSR Konstitusiyasının XIII fəsli: "Dövlət dili, gerb, bayraq, paytaxt"
adlandırılsın və Konstitusiyanın mövcud olan 151-154-cü maddələrinin nömrələri dəyişdirilərək müvafiq
sürətdə 152-55 nömrələrilə nömrələnsin.
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri M. İbrahimov
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi S. Cəfərov
Bakı səhəri, 21 avqust 1956-cı il
"Kommunist" qəzeti, 25 avqust 1956-cı il
Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyasından çıxarış
Maddə 73
. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir.
Azərbaycan SSR dövlət orqanlarında və ictimai orqanlarda, mədəniyyət, maarif müəssisələrində və
başqa idarələrdə Azərbaycan dilinin işlədilməsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət
qayğısı göstərir. Azərbaycan SSR-də rus dilinin, habelə əhalinin danışdığı başqa dillərin bütün bu
orqanlarda və idarələrdə hüquq bərabərliyi əsasında azad sürətdə işlədilməsi təmin edilir.
Azərbaycan
Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyası (Əsas Qanunu)
Bakı, 1978-ci il, s. 25 [
6]
Ədəbiyyat
1.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı, Lider, 2004.
2.
Əhmədova Salatın. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, İncə, 2010.
3.
Hacıyeva İ. Azərbaycanda dil quruculuğu və dil siyasəti məsələləri.
4.
Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı (Sovet dövrü). Bakı, Elm və təhsil,
2013.
5.
İbrahimov M. Azərbaycan dili. Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, 1957.
6.
http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_dil.pdf
HƏMZƏYEVA ELMİRA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı Dövlət Universiteti
ÜZEYİR HACIBƏYOV VƏ MİLLİ TƏHSİL
Açar sözlər:
Hacıbəyov, milli, təhsil, məktəb
Uzeyir Hacibeyov and national education
The article is dedicated to the struggle of Uzeyir Hacibeyov for the national education. İn the
history of Azerbaijani culture Uzeyir Hajibeyov is known as a genius composer, founder of the Azerbaijani
professional music and national opera art, prominent scientist-musician, writer-journalist, educator and
public figure. Uzeyir bey Hajibeyov started his artistic career with publicity
Keywords:
Hacibeyov, national, education, school
“Təhsil sahəsi həyatımızın ən gərəkli, ən mühüm sahəsidir. O,
milli məqsədlər, mənafeilər əsasında qurulmalıdır”.
Heydər Əliyev
Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Üzeyir bəy Hacıbəyov dahi bəstəkar, Azərbaycan peşəkar musiqisi
və milli opera sənətinin banisi, görkəmli alim-musiqişünas, yazıçı-jurnalist, pedaqoq və ictimai xadim kimi
məşhurdur. Üzeyir bəy Hacıbəyov bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlamışdır. Onun ictima-pedaqoji və
M.P.Vaqif və müasirlik
472
bədii-publisistik fəaliyyətə başladığı dövr Azərbaycan tarixinin çox keşməkeşli bir mərhələsi idi. XIX əsrin
əvvəllərində Rusiya - İran müharibələri nəticəsində Azərbaycanın iki yerə parçalanması və Şimali
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı ölkəmizin ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni, o cümlədən elm və maarif,
təhsil sahəsinə də təsir etdi. Çar Rusiyasının Azərbaycanda təhsil sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər
mahiyyətcə onun müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi idi.
Bildiyimiz kimi, XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1905-ci il inqilabından sonra və Birinci Dünya
müharibəsi illərində çarizmə qarşı milli azadlıq hərəkatı güclənmiş, demokratik təşkilatlar xeyli artmışdı.
Üzeyir bəy "Kaspi", "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni iqbal" qəzetlərində və "Molla
Nəsrəddin" jurnalında "Ordan-burdan", "O yan-bu yan" və s. başlıqlar altında "Ü", "Filankəs", "Behmankəs"
və s. gizli imzalarla dövrün mühüm ictimai-siyasi, dil, təhsil, maarifçilik məsələlərinə dair çoxlu məqalə,
feilyeton və satirik miniatürlər dərc etdirmişdir.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yeni fəaliyyətə başlayan məktəblərdə, gimnaziyalarda
uşaqların hansı dərsliklərlə və hansı təlimə uyğun təhsil alması dövrün maarifçilərini həmişə düşündürmüş və
mühüm problemlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli maarifpərvərləri Mirzə Fətəli Axundov, Həsən
bəy Zərdabi, Məmməd Tağı Sidqi, Sultan Məcid Qənizadə, Firudin bəy Köçərli, Haşım bəy Vəzirov, Rəşid
bəy Əfəndiyev, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Abbas Səhhət
və başqaları kimi Üzeyir bəy də köhnə “sxolastikaya mənsub üsuli-təlimi” tənqid edir, üzünü “cəmiyyəti-
xeyriyyələrimiz”ə tutub onları yeni “guşad” məktəblər təsis etməyə cağırır, orada calışan müəllimlərin elmli,
savadlı və milli ruhda olmasını arzulayırdı. Üzeyir bəy “Xəbərdarlıq”, “Vəzifələrimiz” və s. adlı silsilə
məqalələrində açıq şəkildə elm və maarif işinin qənaətbəxş olmadığını söyləyir və milləti istiqbalları,
mədəniyyətlərinin inkişafı naminə, millətə olan təcavüzlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün bu sahədə var
qüvvələrini səfərbər etməyə səsləyirdi.Üzeyir bəy yazırdı:
“... biz öz millətimizi baqi saxlamaq, istiqbalımızı təmin etmək üçün var qüvvəmizi elm və maarif
yolunda sərf etməliyik ki, biz də mədəniyyətlilər cərgəsinə girməklə özümüzü mədəniyyətlilərin hər bir növ
təcavüzatından məsun saxlaya bilək. Hal-hazırda bizim maarif işimiz, ümumiyyətlə fəna bir haldadır... O ki
qaldı milli məktəblərimizə, əvvəla, onların ədədləri çox azdır və saniyən, bu məktəblər dəxi iqtizaati-
zəmanəyə müvafiq bir halda deyildirlər...” (s. 127)
Üzeyir bəy böyük ürək yanğısı ilə və dəfələrlə qeyd edirdi ki, hər bir millətin gələcəyinin yaxşı və
yamanlığı millətin özündən asılıdır. Və bu vəzifənin ilk olaraq məktəblərin və orada çalışan müəllimlərin
üzərinə düşdüyünü, onların cəmiyyətin tərəqqisinin hərəkətverici qüvvəsi və intellektual potensialı olduğunu
yazırdı:
“Millətimizin müəllimlərindən savayı hansı ünsürü vardır ki, daim camaat içində olub, onlar ilə
bilavasitə əlaqədə olsunlar? Və müəllimlərdən savayı kimimiz vardır ki, camaat içində yaşayıb da, onların
həm özlərinin, həm də uşaqlarının qeydinə qalsın? İndi bu saat zaman o zamandır ki, müəllimlərimiz
uşaqlara tərbiyə verən kimi, ümumi camaatımıza dəxi gərək tərbiyə versinlər” (s. 58)
Üzeyir bəy savadsızlığa, “üsuli-cədid”ə, savadsız müəllimlərə qarşı çıxır, onları yeri gəldikcə həm
publisistik məqalələrində, həm də “Ordan, burdan” başlıqlı feilyetonlarında, satirik səhnəciklərdə tənqid
atəşinə tuturdu:
“Əgər «bir müəllim» klasın içində bozbaş yeyə və qabağında diz üstə oturub yırğalanan uşağa deyə ki:
«Lam, əlif, layi, püş, yufi, zən yuf, layilam, zəbərli, layifli, huhu, lay əfl əhu, nun zəbər, nəlayəfləhunə» və
eyni zamanda o biri uşağa deyə: «Bər daniyain rəmuzi-agahi» və bozbaşdan iki qaşıq vurub davam edə: «Və
dəqiqə şünasani hekm əthayi ilahi vazeh və müb ərəhən əst və bunun dalınca bir yoğun papiros qayırıb
uşağın üzünə fısqırda! Buna üsuli-cədid təlimi deməzlər...” (2, 81)
Üzeyir bəy yüksək imtiyazlara malik milli – türk məktəblərinin olmamasına təəssüflənərək yazırdı:
“...Minlərcə təəssüf olunsun ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində edadiyyə belə dursun, bir türk ibtidaiyyə
məktəbimiz də yoxdur. ...bizə türk məktəbi, darülmüəllimin və gimnaziya kimi türk edadiyyə məktəbləri
vacibdir. O məktəblər üçün «seminariya»lara verilən hüquq və imtiyazat lazımdır. Ey cəmiyyəti-
xeyriyyələrimiz, bizə məktəblər və türk məkatibi-aliyəsində ikmali-təhsil etmiş müəllimlər və mədrəsələr
lazımdır... (3, 290)
Təhsil, təlim-tərbiyə hər bir dövlətin strateji əhəmiyyətli fəaliyyət sahəsi olmaqla onun siyasi-iqtisadi,
sosial və mədəni inkişafını müəyyən edir, yeni qurulmuş cəmiyyətin mənəvi dəyərlərini formalaşdırır.
Bunları gözəl duyan və anlayan Üzeyir bəy xüsusilə kənd məktəblərindəki vəziyyətin daha da acınacaqlı
olduğunu, kənd uşaqlarına lazım olan sənət və peşələrin öyrədilməməsini pisləyir, milli kənd məktəblərində
tədrisin düzgün aparılmasını önə çəkir və yalnız göstərilən nöqsanların aradan qaldırılacağı halda daha çox
mənfəət əldə ediləcəyini yazırdı: “... milli məktəblərimiz kənd uşaqlarına kəndçiyə lazım olan sənət və
peşələri mümkün qədər gözəlcə öyrətməlidir. Çox heyflər olsun ki, o cürə milli məktəblərimizin heç birində
ziraət və fəlahətə dair heç bir şey öyrədilmir. Bu gün milli kənd məktəblərimizin proqrammasına diqqət
M.P.Vaqif və müasirlik
473
yetirilsə, məlum olar ki, əgər haman məktəblər o halda davam edəcək olursalar, genə çox az mənfəət
verəcəkdirlər...” (s. 127)
Üzeyir bəy gözəl duyurdu ki, təhsil faktoru hər bir fərdə təsir etmək gücünə malikdir və bunun müsbət
nəticəsini müasir cəmiyyətin bütün inkişaf mərhələlərində görmək üçün təhsil sistemini milli ruhda inkişaf
etdirməklə bərabər, həm də yeni demokratik modellərin axtarışına çıxmaq, ümumilikdə təhsil sisteminin
yeniləşməsində dünya təcrübəsinə inteqrasiya etmək vacibdir. Düzdür, Üzeyir bəy məktəblərimizdə təhsilin
milli ruhda, milli dildə aparılmasının vacibliyini qeyd edir, lakin bununla yanaşı, əcnəbi dillərin
öyrənilməsinin əhəmiyyətli olduğunu yazır, lakin əcnəbi dillərin “tərcümə üsulu” ilə deyil, düzgün şəkildə -
“üsuli-təbii” şəklində tədris olunmasının daha çox fayda verəcəyini göstərir: “... Rüs və ya başqa dillər
öyrənilməsi lazım gələn əcnəbi bir dil surətində tədris olunur. İndi haman o rus və sair dilləri öyrətməkdən
məqsədimiz uşaqlarımızın haman o dildə də danışa bilməyinə müvəffəq olmaqdırsa, o halda haman o rus və
sair dilləri mən deyirəm ki, “üsuli-təbii” üzrə tədris etmək lazımdır, yoxsa, “tərcümə üsulu”na qalsa, haman
dili öyrətmək və öyrənmək olmaz...” (s. 104)
Təhsil hər bir cəmiyyəti irəliyə aparan amildir, onu qorumaq Üzeyir bəy və digər mütəfəkkirlərimiz
kimi indi də bizlərin üzərinə düşən əsas vəzifələrdən biri, daha doğrusu birincisi olmalıdır. Çünki yalnız
intellektual potensial bu gün və xüsusilə gələcəkdə hər bir ölkənin inkişafını müəyyən edəcəkdir.
Ədəbiyyat
1. Aslanov M. Üzeyir gülüşü. Bakı, 1985
2. Hacıbəyov Ü. Əsərləri. II cild, Bakı,1964
3. Hacıbəyov Ü. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. İkinci cild. Publisistik əsərləri (felyetonları). Bakı, 2005
4. Həmzəyeva E.Ü.Hacıbəyovun antroponimiyası (Dərs vəsaiti).Bakı, 2007
HƏMZƏYEVA ELMİRA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı Dövlət Universiteti
M.ABDULLAYEVA. “KLASSİK POEZİYA: EZOTERIK XƏZİNƏ”
Açar sözlər
:
fəlsəfə, poeziya, idrak, ezoterik
M.Abdullaeva.” Classical poetry: Esoteric Treasure Hause”
Article is devoted to the monograph by M.Abdullaeva” Classical poetry: Esoteric Treasure Hause”.
Keywords:
philosophy, poetry, cognition, esoteric
Fəlsəfi qanunlara görə dünyada var olan və yox olan hər bir şey fəlsəfədir. Fəlsəfədən kənarda həyat
- təbiət və cəmiyyət yoxdur. Hətta fəlsəfənin öyrəndiyi qanunlardan kənarda olanlar da fəlsəfədir. Hər bir
şeyin fəlsəfəsi var. Kainatın əşrəfi sayilan İnsan da fəlsəfədir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, dünyanın bütün
kəşfləri də, yenilikləri də o zaman yaranıb ki, mahiyyətə, məzmuna fəlsəfi baxımdan yanaşılıb. Məsələn, bir
misal çəkim, Ümumi dilçiliyin banisi sayılan Vilhelm fon Humboldtun dil proseslərinin dialektik xarakterini
qavramasına məhz İ.Fixte fəlsəfəsinin böyük təsiri olmuşdur. Fəlsəfənin bu və ya digər elmi dəyərlərin üzə
çıxarılmasına etdiyi təsirə aid yüzlərlə belə misal çəkmək olar. Böyük fransız filosofu R.Dekartın fikrincə,
kainatda hər şey həqiqi fəlsəfədən asılıdır. “Yalnız həqiqi fəlsəfə insanın bütün fikir-ideyalarını hesablaya və
ciddi qaydada düzə bilər. Təkcə həqiqi fəlsəfə bu ideyaları aydın və sadə edə bilər. Hər şey insanların
idrakını təşkil edən mürəkkəb elementlərin hissələri olan sadə fikirləri düzgün tapmaqdan asılıdır”. (2. s.57-
58)
Bu fikirlər onu deməyə əsas verir ki, yaradıcılıq - düzgün düşünmək və düşündürmək qabiliyyətinin
imkanıdır. Və bu imkan hər kəsə qismət olmur. Cünki bu imkan hər kəsin girdiyi meydan və ya başaracağı iş
deyil. Bunu yalnız o insanlar bacarır ki, içlərində daxili güc, tükənməz enerji, istedad və layiqincə hərtərəfli
elmi biliklərə yiyələnmiş olsunlar. Yetər ki, hər şeyi ağlın, ürəyin vəhdətindən keçirmək qabiliyyətin, düzgün
düşünüb və düzgün təhlil etmək bacarığın olsun və özünün idrak fəlsəfəndən keçirməyi bacarasan. Məhz bu
xüsusiyyətlətə malik insanlar öz oxucusunu yazıb-yaratdıqlarının fəlsəfəsinə enməyə məcbur edirlər. Fəlsəfi
ruh o qədər canlı, diri və dinamik olmalıdır ki, oxucunu özünə məftun edə bilsin. Klassik şair və
yazıçılarımızın əsərlərini özünəməxsus fəlsəfi düşüncələrinin süzgəcindən keçirməyi bacaran filologiya
M.P.Vaqif və müasirlik
474
elmləri doktoru, professor Mətanət Abdullayeva məhz belə tədqiqatçılardandır. Onun Azərbaycan klassik-
fəlsəfi poeziyamızda ezoterik baxışlara həsr olunmuş “Klassik poeziya: ezoterik xəzinə” (“Bakı Universiteti”
nəşriyyatı, 2009) adlı monoqrafiyası bu baxımdan olduqca dəyərli bir tədqiqatdır.
M.Abdullayeva oxucularına təqdim etdiyi bu kitabda N.Gəncəvi, İ.Nəsimi və M.Füzulinin
yaradıcılığında fəlsəfi poeziyanın ezoterik mahiyyətini böyük məharətlə üzə çıxarmış və oxucunu öz
qanadları altına alıb apara bilmiş, eyni zamanda onu düşünməyə vadar etmişdir. Burada bir məqamı qeyd
edək ki, müəllifin klassik poeziya ilə bağlı düşüncələri də çox maraqlıdır və bu poeziyanı o, haqlı olaraq bir
“məxəz” adlandırır: “Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrinin ən parlaq səhifələri əsil qiymətli xəzinədir.
Yüzlərlə tədqiqat işlərində Azərbaycan klassik poeziyası qiymətli və əvəzsiz məxəz kimi dəyərləndirilir.
Burada “məxəz” sözünü təsadüfi işlətmirik, çünki klassik poeziya yalnız filologiya elmi üçün yox, eyni
zamanda, digər elmlər – tarix, fəlsəfə, kosmologiya, astrofizika, ilahiyyat, təbabət, sənətşünaslıq və s. üçün
tükənməz informasiya mənbəyidir” (1. S.13-14)
Tədqiqatın dilinin nə qədər aydın, səlis, sadə, oxunaqlı olmasına baxmayaraq, məzmun, məna dəyəri
bir o qədər qəliz və dərindir. Oxumaq xatirinə oxumaq olmur, sətir-sətir oxuyaraq qavramağa çalışırsan, eyni
zamanda oxuduqlarına təkrar-təkrar yenidən qayıdırsan. Bizim məqsədimiz monoqrafiyanı – klassik
poeziyada ezoterizmi necə araşdırdığını qiymətləndirmək yox, Mətanət Abdullayevanın həyat həqiqətlərinə,
reallığa, insan və insan azadlığına, rassional idrakın ali səviyyəsi olan supramental idraka və ona yetişmənin
mexanizminə, ağılla ruhun vəhdətinə, irfani biliklərə və s. olan münasibəti, fərqli, özünəməxsus yanaşma
üsulu, tərzi ilə bağlı düşüncələrimizi paylaşmaqdır.
Ezoterik bilik aşkar və gizli qanunların vahidliyinin sirrini daşıyan və həyatın, kainatın həqiqi
mahiyyətini özündə əks etdirən bilikdir. O, həmçinin kosmosun gizli qüvvələri ilə təması və kosmik inkişafı
özündə ehtiva edən biliklər toplusudur. Yaradıcı insan hər şeyin fəlsəfi mahiyyətinə vardıqda düşüncə,
təfəkkür, dərketmə milli çərçivədən çıxır, dünyəviləşir. Fəlsəfi düşüncə dünyəvi mahiyyət və məzmun kəsb
etməklə dünyanın maraq dairəsinə çevrilir. Və bu səbəbdən müəllif haqlı olaraq problemin həllində Uzaq
Şərq - Şərq - Qərb dini-mistik və fəlsəfi-mistik təlimlərinə söykənərək özünün elmi mülahizələrini yürüdür.
Haqlı olaraq göstərir ki, ezoterik həqiqət, ilk olaraq insanın özünə ünvanlanır, yalnız özündən keçəndən
sonra o, zahiri aləmə yönəlir.
M.Abdullayeva ezoterizmin təməlini eşqdə, “eşq yolçuluğu”nda görür və hər şeyin də özəyində bir
məqsədin – insan azadlığının durduğunu deyir. Müəllif azadlığa qovuşmağın yolunu isə yalnız uca Yaradanı
sevməkdə görür: “Azadlıq nədir? Azadlıq hər şeydə Allahı görmək, xırdadan böyüyə qədər, mikrodan
makroya qədər – hər şeydə Yaradanın iradəsini duymaq, vahid harmoniyanı görmək və sevməkdir. Əsil
azadlıq mücahidlik yolunu ləyaqət və cəsarətlə keçib kiçik “mən”in dərketmə çərçivələrindən çıxaraq
özünün ilahi təbiətini realizə etməkdir” (1.s.111) O, insanın əsil azadlıq yolunu göstərən irfani biliklərə
yiyələnməyin yolunu həm də “sakral biliklərin” ardınca getməkdə görür və bunun nəinki müdrik söz
ustadları, eyni zamanda bəşəriyyət üçün də zəruri olduğunu göstərir. Müəllif, klassiklərə istinad edərək, “eşq
yolçuluğu”nun bioloji deyil, “ruhani-psixoloji” proses olduğunu qeyd edir və bu səbəbdən də onun insan
bədəninin deyil, ruhunun tərbiyəsindən, saflaşmasından ibarət olduğunu göstərir. O, Azərbaycan
ədəbiyyatından “eşq yolçuluğu prosesinin mexanizmini” bədii-alleqorik formada təsvir edən nümunələr
gətirir və mistik eşq yolçuluğu mexanizmi təsvirinin klassik nümunəsi olaraq Nizami Gəncəvinin “Yeddi
gözəl” poemasını və Məhəmməd Füzulinin “Həft cam” əsərini misal çəkir.
Müəllifə görə, İlahi eşq təkcə bununla bitmir, o həm də həqiqəti dərk etməyin yoludur. Həqiqət
bildiyimiz kimi, tarixi səciyyə daşıyır və tarixə nəzər salsaq görərik ki, “Həqiqət axtarışı” problemi butun
dövrlərdə mövcud olmuşdur. O bu problemin isə məhz qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə daha çox aktuallıq
qazandığını söyləyir. Ezoteriklər ”kainatı və kainatda baş verən bütün hadisələri bir müəllim kimi qəbul
etməyi, əldə olunan nəticələri isə bir dərs kimi dəyərləndirməyi” tövsiyə edirlər. Müəlif yazdığı bu fikirləri
nümunələrlə təsdiq edir: “Nizami arının xidmət yolunu nümunə çəkərək deyir:
İşıq xacəsi olmağı (ağa olmağı) şam
Arının xidmət kəmərindən tapmışdır (s.121)
Və ya M.Füzulidə:
“Ey xuda, məni sən eylədin icad,
Kamal almağa da sən ver istedad.
Ya özün hər işdə mənə ustad ol,
Ya da yol göstər ki, tapım bir ustad (123)
Müəllifin monoqrafiyada toxunduğu maraqlı məqamlardan biri də insana özünün fəlsəfi düşüncələri
baxımından fərqli bir prizmadan yanaşmasıdır. O, “Azadlığın fəlsəfəsi”nə (N.Berdyayev) əsaslanaraq yazır:
“... günəş sistemindəki planetlərə və kainatla əlaqəsi və oxşarlığı onu sübüt edir ki, insan kainatla qırılmaz
tellərlə bağlıdır, o, kainatın kiçik modelidir, mikrokosmosdur. İnsan kainatın parçalanmış, sonsuz kiçik
M.P.Vaqif və müasirlik
475
hissəciyi deyil, o, kiçik, lakin tam kainatdır”. Və doğru olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, “irrasional idraka
malik olan insanların əldə etdikləri kainat haqqında sakral biliklər rasional elmi bilikləri qabaqlayır” və
xarici forma və məzmun rasional bilikdə təcəssüm olunursa, batini, mahiyyəti irrasionalda təcəssüm olunur.
Və haqlı olaraq, rasional idrakın insanın gerçəkliyi tam və əhatəli dərk etməsi üçün yetərli olmadığı
qənaətinə gəlir. Heç də təsadüfi deyil ki, bir çox filosof və mütəfəkkirlərimiz irrasional idrak prosesini
“dəmir üzərindən pas örtüyünün təmizlənməsi” kimi şərh edirlər.
Monoqrafiya təkcə Azərbaycan klassik poeziyasında ezoterik dünyagörüşün üzə çıxarılması
baxımından qiymətli deyil. Əsər eyni zamanda müəllifin özünün fəlsəfi baxışlarını – onun gizli və aşkar
olan, görünən və görünməyən həyat həqiqətləri haqqında düşüncələrini üzə çıxarır. O, yazır: “... insanların
“görünən” və “görünməyən” adlandırdıqları və uyğun olaraq, rasional və irrasionalla dərk olunan paralel
aləmlərin idarə olunması kimi möhtəşəm qanunauyğunluq heç bir qüvvə tərəfindən pozula bilməz” (1.s.11)
Tədqiqatçinin həyatda mövcud olan antinomiyalara, fərqli mühakimələrə - cənnət və cəhənnəm, dost və
rəqib, xeyir və şər, kamil və kamil olmayan insan, diri və ölü, rasional və irrasional idrak, gizli və aşkar
olanlar və paralel aləmlər haqqında mülahizələri də maraq doğurur. Müəllif bunları fərqləndirdiyi kimi, eyni
zamanda onların arasında bir vəhdət olduğunu göstərir, lakin bu vəhdətin hər kəsin dərk edə bilməyəcəyi
qənaətinə gəlir: “Xeyirlə şərin, pislə yaxşının vahidliyini ağılla dərk etmək mümkün deyil. İnsan özündə və
başqalarında İlahi nur tapa bilərsə, hər şeyin məğzində durmuş İlahi iradəni aşkarlaya bilərsə, o zaman
xeyirlə şərin vəhdətini də dərk edə bilər” (1. S.260)
Monoqrafiyada, belə demək mümkünsə, Mətanət fəlsəfəsində insanları mənəvi paklığa çağıran, onları
daxili təkamül yolu ilə şəfqətli olmağa, kainatı uca Yaradanın insanlara bəxş etdiyi gözəllik kimi qəbul
etməyə bir çağırış var. O, toxunduğumuz və toxuna bilmədiyimiz bütün həyati məsələlərə fərqli bir
prizmadan yanaşmış, özünün fəlsəfi düşüncələri ilə bizləri də düşünməyə vadar etmişdir. Bir sözlə, tədqiqat
xatirinə tədqiqat deyil. Və mən geniş oxucu kütləsini bu maraqlı monoqrafiya ilə tanış olmağa səsləyir,
ondan səmərəli şəkildə bəhrələnməyə və düşünməyə dəvət edirəm. Çünki tədqiqatçının yazdığı kimi,
“Fəlsəfi poeziya kamilləşmək istəyən hər bir insan üçün əvəzsiz məktəb, onun yaradıcıları isə, sözün əsil
mənasında, ruhani ustad – mürşid ola bilər!” (1. s.343)
Ədəbiyyat
1.Abdullayeva M. Klassik poeziya: ezoterik xəzinə. Bakı, 2009.
2.Rəcəbov Ə. Dilçilik tarixi. Bakı, 1987.
3.Бердяев Н. Философия свободы. Москва,2007.
HESENOVA SUREYYA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
GÜNÜMÜZDE KİŞİLİĞİN FORMALAŞTIRILMASININ GÜNCEL SORUNLARI
Açar sözlər
: şəxsiyyətin tərbiyəsi, əxlaqi dəyərlər, vətənsevərlik, müstəqillik, adət-ənənə, ata-anaya
sevgi
Improvement of personality problems
After winning the independence of Azerbaijan, significant changes in the lives of the people and
significant developments in the economic, political and moral life of the society have been experienced. In
all areas of our country's life, the development has risen to the point where it will strike. The political will of
the people, the identity of the nationality in the ground of national unity, the intellectual, the training of it as
a true citizen won new quality. Today, by raising the level of our culture, we can reach to develop the
knowledge, skills and habits of young people and the point of view. However, it is necessary to take into
consideration that it is more difficult to reach the formation of positive moral arbitrariness at the young age
when it is at the young age to enrich the spiritual dimension of the human being.
Keywords:
discipline, moral values, patriotism, freedom, love of mother- father, custom -tradition
Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Kanununda belirtildiği gibi, yaratıcı kişilik ve iç şekillendirmek
zorunludur. Aynı zamanda Azerbeycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının 2013- yılı 24 Ekim tarihli kararı ile
onaylanmış "Azerbaycan Cumhuriyeti'nde eğitimin gelişmesi için Devlet Stratejisi" nın birinci yönünde
şahısyönümlü eğitimin içeriğinin geliştirilmesi öngörülüyor. Devlet Stratejisi günümüzde vatana iyi vatandaş
M.P.Vaqif və müasirlik
476
ve en önemlisi devletin, devletçiliğin daha da geliştirilmesi adına kimlik yetiştirmeyi amaçlayan, bu sorunun
çözümüne, gelişmesine yönelik kavramsal bir belgedir.
Kimliğin ahlaki-manevi değerlere dayalı eğitimi şahsiyetin yetiştirilmesinde bir basamaktır. Ahlaki ve
manevi deyerin öğrencilerin bilincine, duygularına, davranışına amaçlı, organize etkilemekle onlarda ahlaki
keyfiyyetlerin, vatandaşlık Ergenliğinin oluşturulması önemlidir.Yüksek ahlaki vasıflara sahip harmonic
kimliğin oluşumu için bu sürece etki eden faktörler belirlenmelidir ki, bu amiller sırasında dahilerin söylediği
sözler dikkat merkezinde durmalıdır . Örneğin, Sokrat'ın "kendini idrak et" düşüncesi bunlardan biridir.
Sokrates'e göre, insana evreni idrak etmeden önce kendini görmeli, "Ben kimim? Biz kimiz? "Sorularına
cevap bulmalıdır.
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra halkın hayatında çok önemli değişiklikler, toplumun
ekonomik, siyasi, manevi hayatında önemli gelişmeler yaşandı. Ülkemizin hayatının tüm alanlarında gelişme
göze çarpacak derecede yükseliş yaşadı. Halkın siyasi iradesi, milli birliği zemininde təhsilalanın kimliği,
entelektüeli, onun gerçek bir vatandaş olarak yetiştirilmesi yeni kalite kazandı. Günümüzde tehsilimizin
seviyesini yükseltmekle biz gençlerin bilgi, beceri ve alışkanlıkları, bakış açısını geliştirmeye ulaşabiliriz.
Ancak dikkate almak gerekir ki, insanın bilgisini, bakış açısını geliştirmek ne kadar önemli ise, onun yetişip
manevî boyutunu zenginleştirmek, o zaman henüz küçük yaşlardayken olumlu ahlaki keyfiyyetlerin
oluşmasına ulaşmak daha zorunludur. Her bir halkın tarihi evrim sürecinin temelini devlet gelenekleri ile
birlikte, hem de zengin milli-manevi miras, ahlaki-manevi değerler belirler. Dünyanın en eski halklarından
olan Azerbeycan halkı tarih boyunca oluşmuş zengin milli-manevi, ahlaki değerleri ile dünya kültürüne eşsiz
katkılarda bulundu. Artık öyle bir küreselleşme döneminde yaşıyoruz ki, milli-manevi, ahlaki değerlerimiz
için tehlike ortaya çıktı. Halkın manevi mirasını, değerlerini korumak, genetik hafızası, tarihi kimliğini
gelecek nesillere aktarmak her vatandaşın manevi borcudur.Ulu Önder Haydar Aliyev deyidi: "Gençlerimiz
milli ruhta, milli-manevi değerlerimiz temelinde terbiye edilmelidir. Biz kendi değerlerimizi koruyup
gerekmektedir. Azarbeycan halkının milli zihniyeti onun büyük zenginliğidir " (Aliyev.2002.50-70).
Genç neslin vatansever olarak eğitilmesi, onlara ahlaki ve manevi değerlerin aşılanması eğitim
kurumlarının önünde duran güncel sorunlardan biridir. Bu görevin gerçekleştirilmesinin çeşitli yöntemleri,
yolları ve araçları vardır. Bu araçlardan biri de ahlaki-manevi değerlerimizin korunup saklandığı ve genç
nesle aktarılması önemli sayılan, belki de, işte bu görevi gerçekleştirmek amacıyla oluşturulan edebi
eserlerdir.
Azerbaycan edebiyatı tarihinde sözlü ve yazılı edebi dilimizin başlangıcı olarak kabul ettiğimiz ortak
türk edebi abidemiz "Kitabi- Dede Korkut" dan başlayarak ta günümüze kadar tüm edebi eserlerde
halkımızın ahlaki-manevi değerleri saklıdır saklanır ve gelecek nesillere aktarılır. Ders sürecinde aynı ahlaki
değerlere öğrencilerin, öğrencilerin dikkatinin yöneltilmesi, onların doğru yayılması meselesi ise modern
öğretmenlerin önünde duran birinci ve temel görevdir."Dede Korkut Kitabı" nda ve o zamandan başlayarak
bugüne kadar oluşan modern edebi örneklerde gençlerin yetiştirilmesinde ana fikri yönü olarak
değerlendirilmiştir. "Dede Korkut" dan başlayan böyle bir gelenek, yol ondan sonra yarananan yazar
eserlerinde sürdürülmüştür. "Kitab-ı Dede Korkut" destanının önde gelen hattı, temel motifi vatanseverlik
güdüsü. Gerilere, durgunluğa karşı mücadele motifi. Biz de işte bu nokta vardır önem veriyoruz. Destanın ve
ayrıca her bir boyun esas konusu kahramanlık ve vatanseverliktir. Destanda sadece vatan yolunda mücadele
değil, halkın manevi yönleri, meişeti, arzu ve istekleri, gelenekler geniş planda yer almıştır.
Destanda her boyun kendi kahramanı olsa da, merkezi kahraman Kazan Han. Kazan Han tüm
özellikleri ile dünya edebiyatında benzeri olmayan olumlu kahramandır. Kazan Han etrafında toplanan
katılan her birine dikkat eder, kadınlara saygı duyuyor. Kazan Han üç yılda bir kez ailesini alıp evinden
çıkar, bütün mallarını fakirlere dağıtırmış. Böyle bir insani karar, böyle bir demokrasi, belki de, bu güne
kadar hiç bir büyük, lider devletin tarihinde veya herhangi bir sanatsal eserde rastlanmamış bir olaydır.
Destanın eğitimi işte bu yönüyle öğrencilerin dikkatine sunmak, özellikle vurgulamak önemlidir. Bu,
dünyada benzeri olmayan bir olaydır. "Dede Korkut" kahramanları yabancı saldırganların karşı birlikte
savaşıyor, vatan, namus, el için mücadele veriyorlardı. Bugünkü gençlerimiz onlardan örnek alıp, vatanı
korumayı dedelerinden öğren məlidirlər. Ders sürecinde bunlar vurgulanmalıdır. "Kitabi- Dede Korkut"
dasta Ninin tüm boylarında halk kahramanlarının igidliyinden konuşuluyor. Destanın her boyu el-obaya, ana-
babaya, kardeşten ulvî aşkın canlı salnamesidir; mert lik ve kahramanlığın, yeryüzünde huzur ve
bahtiyarlığına güçlü himnidir. Sadaladığımız meseleler "Dede Korkut" dan yüzü beri oluşan tüm sanatsal
örneklerde gözlenmiş, tüm yazarları düşündüren konular olmuştur. Yukarıda söylediklerimizden böyle bir
sonuç çıkıyor ki, öğrencilerimizi kötülükten uzaklaştırmak için, onları vatana, devlete, ebeveynlere,
büyüklere sevgi, saygı ruhunda terbiye etmek, gerçek kimlik gibi yetiştirmek için en önemli araçlar öyle
müdriklərimizin tevarüs ettiğimiz sanatsal eserler, hikmetli sözlerdir. Modern dünyada uygulanan hümanist
eğitimin temel şartlarından biri de eğitici içerikli sözlerin, ata sözlerinin öyrenilmesidir. Bütün dünya eğitim
M.P.Vaqif və müasirlik
477
sisteminde başarılı gerçekleştirilen hümanist pedaqogikanın esas talepleri şunlardır: karşındakilerde, yani
öğrencilerine, öğrencilerine 1. kimlik gibi yanaş; 2. özün örnek ol.
Azerbaycan halkının ise şöyle örnekleri saya gelmez. Bağımsızlığını elde etmiş Azerbaycan 90'lı
yıllardan menfur komşuların saldırıları ile karşılıklı durmuştur. Tarihsel düşmanın karşısına göğsü ile siper
olan milli kahramanlarımız oldu ve şimdi de vardır. Ulu babalarımızın yolunu şerefle sürdüren Elif Hacıyev,
Mehdi Abbasov, Aqil Quliyev, Afgan Hüseynov, Mübariz İbrahimov, Azerbeycan'ın bayrağını kutsal
sayarak hayatından üstün tutan Ramin Seferov ve diğerleri bugün halkımızın tarihini oluştururlar. Her birinin
hayatı yazılmamış bir destandır. Eğitim kurumlarında onların kahramanlıkları zaman zaman eğitim
yapılmalı, örnek gösterilmelidir. Sadece, bu yolla gelecek Azerbaycanımızı koruyabilen, vatanını, halkını
kutsal bilip koruyan, seven Azeriler, gerçek kimlikler, vatandaşlar yetiştirip, terbiye edebiliriz.
Kaynaklar
1. (2013) Azerbeycan Cumhuriyeti'nde eğitimin gelişmesi için Devlet Stratejisi. "Azerbeycan
öğretmeni" gazetesi. Bakı..25 Ekim.
2. H. Aliyev. ( 2002). Eğitim milletin geleceğidir. Bakı.Təhsil.
3. M. Celal. (1967/68 ). Seçilmiş eserleri. 4 cilddə. Bakı.
4. Ş. A. Amonaşvili. (2011). Humanist pedagojika. Moskova.
HÜSEYNOVA RÖYA
Bakı Slavyan Universiteti
QLOBALLAŞMA DÖVRÜNDƏ İCTİMAİ DİPLOMATİYANIN
ƏHƏMİYYƏTİ VƏ PRESPEKTİVLƏRİ
Açar sözlər:
ictimai diplomatiya, sosialmedia, siyasət, yumuşaqgüc, beynəlxalq əlaqələr
The importance and perspective of public diplomacy in globalization period
In order to exert their influence in the international system, governments pursue communication
activities that can be defined as public diplomacy. Public diplomacy represents the soft power of states.
Through public diplomacy, new actors have become involved in diplomacy activities, breaking the
monopoly previously owned by official diplomats. Both theoretical approaches and historical practices
indicate that the discipline of public relations has significant contributions to the communication strategies of
governments. The article discusses the concept of public diplomacy, its historical evolution, different
perspectives of public diplomacy.
Key words:
public diplomacy, socialmedia, politics, softpower, international relations,
İctimai diplomatiya xarici ələqələrlə ictimai əlaqələrin kəsişləsində yaranan və getdikcə əhəmiyəti
artan bir sahədir.60-cı illərdə gündəmə gələn ictimai diplomatiya anlayışı, indiki dövrdə beynəlxalq əlaqə-
lərdə milli maraqların ənənəvi təbliği üsullarını geridə qoyaraq əsas vasitələrdən birinə çevrilmişdir. Bey-
nəlxalq ictimai rəyilərin və gündəmə təsir edə bilmə qabiliyyətinin əhəmiyyətli olaması ilə ictimai diplo-
matiya xarici siyasətin əvəzolunmaz ünsürlərindən biri hesab olunmaqdadır. İnternet texnologiyalarının inki-
şafı və istifadəçilərinin artması, peyk yayımı məlumatların sürətli şəkildə dünyaya yayılmasına şərait yaradır
və bu məlumatları əldə edən vətəndaşlar beynəlxalq əlaqələr haqqında daha çox fikir sahibi olurlar. Bu və-
ziyyət bütün ölkələrin digər ölkə vətəndaşlarına istiqamətlənən rabitə fəaliyyətlərini inkişaf etdirməyə məc-
bur etməkdədir. Dünyanın iqtisadi və siyasi həyatını formalaşdıran ölkələr ictimai diplomatiya fəaliyyəti ilə
məşğul olan mərkəzlərini artıq qurublar. Belə orqanlar bəzi ölkələrdə XX əsrdən formalaşdırılmışdı. Ronald
Reyqanın prezidentliyi dövründə ABŞ-da İctimai Diplomatiya Bürosu və Toni Bler hökuməti dövründə
Böyük Britaniyada İctimai Diplomatiya Strategiyası Şurası yaradıldı (2, s. 23). Hazırda müxtəlif ölkələrdə
mövcud olan ictimai diplomatiya üzrə orqanlar və strategiyalara aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:
- ABŞ-da Dövlət Katibinin İctimai diplomatiya və ictimai münasiblər üzrə müavini vəzifəsi
mövcuddur (13).
- 2010-cu ildən etibarən Türkiyə Cümhuriyyəti Baş Nazirliyi nəzdində İctimai Diplomatiya
Koordinatorluğu fəaliyyət göstərir (9).
- Malayziyanın Xarici İşlər Nazirliyində Kommunikasiya və İctimai diplomatiya şöbəsi fəaliyyət
göstərir (3).
M.P.Vaqif və müasirlik
478
- Avstraliyanın Xarici İşlər və Ticarət Nazirliyi tərəfindən 2014-2016-cı illəri əhatə edən İctimai
Diplomatiya Strategiyası hazırlanmışdır (7).
- İsrailin bir sıra ölkələrdəki (məsələn, Böyük Britaniya və Kipr Respublikasında) səfirliklərində (10)
və Perunun ABŞ-dakı səfirliyində (11) ictimai diplomatiya şöbələri mövcuddur.
XX əsrin sonlarına doğru yaranan ictimai diplomatiya bir çox hegemon dövlətlərin diqqətində olmaqla
bərabər bu sahədə qurumlarını və mərkəzlərini yaratmaları onları bu sahədə təcrübəli etsə də, XXI əsrdə
ictimai diplomatiya öz istiqamətini dəyişməkdədir. Məqsəd xarici ictimaiyyəti təsir altına salmaq olsa da,
məqsədə çatmaq yolları fərqli istiqamətlərdə inkişaf etməkdədir. Yeni ictimai diplomatiya və ya XXI əsr
ictimai diplomatiyası olaraq adlandıra biləcəyimiz bu yanaşma Joseph Nye-nin “yumşaq güc” terminidir.
Beynəlxalq əlaqələrdə güc anlayışı ilə ictimai diplomatiyanın fəaliyyəti arasında yaxın bir əlaqə var. Ənənəvi
olaraq beynəlxalq əlaqələrdə güc anlayışı hərbi və təhlükəsizlik məsələləri ilə əlaqəlidir. Nye tərəfindən
formalaşdırılan yumuşaq güc anlayışı, “ hərbi güc təhdidi və ya iqtisadi sanksiyalarlardan istifadə edərək onu
dəyişdirməyə məcbur etmək deyil, dünya siyasətində gündəm yaratmaq və cəlb etmək” dən ibarətdir. Nye,
beynəlxalq əlaqələrdə ənənəvi olan hərbi və iqtisadi güclərə, yəni sərt gücə arternatif olaraq təklif etdiyi
yumuşaq güc, zor tətbiqetmə yerinə razi salmaqla başqalarının seçimlərini formalaşdırmaq bacarığına
dayanır. Bunun üçün də “ortaq dəyərlərə cəlb etmə və bu dəyərlərə çatmağda yardımçı olmaq məsuliyyəti”
şəklində əməkdaşlıq vasitələrindən danışılır (6, s. 16).
İctimai diplomatiya dövlətin xarici ictimaiyyətə hədəflənən məlumatlandırma siyasətidir.
“Diplomatiyanın çatışmayan tərəflərini tamamladığını, çata bilmədiyi şəxslərə çatdığını demək lazımdır” (4,
s. 5). Əsas məqsədinin “qarşılıqlı razılıq yolu ilə ölkələrin imicini və nüfuzunu inkişaf etdirmək” olduğunu
demək olar (8, s. 24). Bu yanaşma ictimai diplomatiyada iki tərəfli əlaqəyə əsaslanan bir baxışdır. İki tərəfli
əlaqə ictimai əlaqələrin simmetrik modellərinə aiddir və qarşılıqlı anlayışın inkişaf etdirilməsi üçün səy
göstərir. Bu cür ictimai diplomatiya fəaliyyətlərində qarşılıqlı fayda önəmlidir və hər iki tərəfə yönəldilən
siyasi dəyişikliklər nəzərdə tutulur.
Cədvəl 1. Ənənəvi və XXI əsr diplomatiyasının qarşılaşdırılması
Ənənəvi ictimai diplomatiya
XXI əsr diplomatiyası
Mühit
Münaqişə, gərginlik
Sülh
Məqsəd
Hədəf
kütlələrində
davranış
dəyişikliyi yaratmaqla siyasi
dəyişikliyi təmin etmək
Ölkənin xaricdəki siyasi və
iqtisadi maraqlarını artırmaq üçün
əlverişli mühit və müsbət təəssürat
yaratmaq
Strategiya
Razı salma
İctimaiyyətin idarə olunması
Əlaqə qurmaq və inkişaf etdirmək.
İctimaiyyətlə mehribanlaşmaq
Kommunikasiya istiqaməti
Bir tərəfli
Monoloq
İki tərəfli
Dialoq
Araşdırma
Çox az
Elmi araşdırma, hesabat
Mesajın məzmunu
İdeologiya
Mənfəət
Düşüncələr dəyərlər
Hədəf kütlə
Ölkənin ümumi ictimaiyyəti
Sinifləndirilmiş ictimaiyyət
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi ənənəvi ictimai diplomatiyanın əsas idarəçisi dövlətlər olarkən,
yeni ictimai diplomatiya anlayışında dövlətdən kənar çox idarəçi yer almaqdadır. Bu diplomatiyanın
cəmiyyətləşməsi də adlandırılır. (4, s. 4). Ənənəvi ictimai diplomatiyanın ön plana çıxan rabitə vasitələri
radio ve yazılı materiallardısa, XXI əsr ictimai diplomatiyası anlayışının önə çıxan vasitələri internet və peyk
yayımıdır (2, s. 14).
İctimai diplomatiyanın hədəfi (auditoriyası) xarici ölkələrin hökuməti və elitası, geniş ictimaiyyət,
kütləvi informasiya vasitələri, mədəniyyət, incəsənət xadimləri və yetişməkdə olan yeni nəsildir (1, s. 95).
İctimai diplomatiya məqsədlərə bir neçə mərhələdə nail olur (5, s. 50):
• tanınma (digər ölkənin əhalisini ölkə haqqında düşünməyə və onun haqqında məlumatlarını
yeniləməyə vadar etmək),
• yüksək qiymətləndirmə (ölkə haqqında müsbət fikir formalaşdırmaq və başqalarını məsələlərə öz
perspektivindən baxmağa vadar etmək),
• insanları cəlb etmək (insanları turizm üçün cəlbedici məkan kimi ölkəni görməyə, orada təhsil
almağa, onun məhsullarını almağa cəlb etmək),
• insanların davranışlarına təsir göstərmək (şirkətlərin investisiya yatırmasına, ölkənin mövqeyinə
ictimai dəstək almağa və siyasətçiləri ölkənin mütəffiqinə çevirməyə nail olmaq).
Ənənəvi diplomatiyanı ictimai diplomatiya, “sərt gücü” “yumuşaq güc” əvəz etdiyini kimi müasir
dövrümüzdə müharibələri də informasiya müharibəsi əvəz edib. Əslində burada məsələ tək informasiyadan
M.P.Vaqif və müasirlik
479
getmir. İnformasiyanı kimin və hansı məqsədlə verdiyindən söhbət gedir. Qeyd etdiyimiz ki, bizim xarici
ictimaiyyətə hədəflənmiş məqsədlərimizi yerinə yetirmək qloballaşma şəraitində daha asan olsa da, bu
mühitdə varlığını sübut etmək üçün milli mənəvi dəyərlərimizi qorumaq, inkişaf etdirmək və təbliğ etmək
vacibdir. Sosial şəbəkələrdən, peyk yayımından istifadə edərək mədəniyyətimizi təbliğ etmək, turizm
potensialımızı xarici investorlara nümayiş etdirmək, beynəlxalq səviyyədə idman və mədəniyyət
müsabiqələrinə, yarışlarına qoşulmaqla Azərbaycan ictimai diplomatiyanın təsir gücündən mükəmməl
şəkildə istifadə edə bilər. Son dövrlərdə bu istiqamətlərdə müəyyən tədbirlər görülməkdədir. Lakin bu
fəaliyyətdən mükəmməl nəticə əldə etmək üçün hansı ölkə ictimaiyyətini hədəf götürməyimiz
dəqiqləşdirilməli, onların maraqları, psixologiyası, dəyərləri diqqətlə incələnməli və məhz onlara
istiqamətləndirilmiş siyasət yürüdülməlidir.
Ədəbiyyat
1.
Ağazadə R. Azərbaycanın xarici siyasətində ictimai diplomatiya elementləri. “Strateji təhlil”, Say 3.
Noyabr 2011, s.93-107.
2.
Cull, N. ‘Public Diplomacy’ Before Gullion: The Evolution of a Phrase, Apr 18, 2006.
3.
Department of Communications and Public Diplomacy,
http://www. kln.gov.my/web/guest/dd_information-and-public-diplomacy/
4.
Gonesh və Melissen “Public diplomacy: İmproving Practice”
5.
Leonard M. Diplomacy by other means, Foreign Policy, Sep/Oct 2002, Issue 132, pp. 48-56
6.
Nye, S.J. (2005).
Soft Power: The Means to Success in World Politics
. New York: Public Affairs.
7.
Public Diplomacy Strategy 2014–16, http://dfat.gov.au/people-to-people/ public-
diplomacy/Documents/public-diplomacy-strategy-2014-16.pdf
8.
Simonin, B. (2008). “Nation Branding and Public Diplomacy: Challenges and Opportunities”.
Fletcher
Forumof World Affairs 32 (3):
19-34.
9.
T.C. Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörlüğü, http://kdk.gov.tr/ faaliyetler/k
10.
The Department of Public Diplomacy at the Embassy of Israel in London, 109 INTERNATIONAL
JOURNAL OF YOUNG RESEARCHERS http://embassies.gov.il/london/AboutTheEmbassy/Pages/public-
affairs.aspx ;
11.
The Public Diplomacy Department at the Embassy of Israel in Cyprus, http://embassies.gov.il/ nicosia-
en/Departments/Pages/public-diplomacy.aspx
12.
The Public Diplomacy Department of the Embassy of Peru in Washington
http://www.embassyofperu.org/public-diplomacy-department/
13.
Under Secretary for Public Diplomacy and Public Affairs, http://www.state.gov- /r/index.htm
İMANOVA SONAXANIM
Azərbaycan Texniki Universiteti
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ АZƏRBАYCАNDА QADIN SİYАSƏTİ
Açar sözlər:
qadın siyasəti,Azərbaycan,ümummilli lider,siyasi sabitlik
Geydar Ajiyev and Woman”s policy in Azerbaijan
Geydar Aliyev”s woman policy in Azerbaijan is comprehensive and many –sided.Providing of Azerbaijan
women”s active participate in different branches of society is attached to the name of Geydar Aliyev.Woman
movement in Azerbaijan had spread widely wsuly Haydar Aliyev was a leader and became an active member
of World Woman Movement. Heydar Aliyev granted the activity of woman in the political and public life
and alevays supported their social prosperity.
Keywords:
woman politics, Azerbaijan, national leader, political stability
Bu günlərdə bütün Аzərbаycаn хаlqı Ümummilli lidеrimiz Heydər Əliyevin 85 illik yubilеyini böyük
təntənə ilə qеyd еdir. Azərbaycan tarixinin ən şərəfli dövrü dünyanın böyük siyasətçilərindən biri olan
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi illərlə bağlıdır.
1993-cü ildə Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdışı dövlət müstəqilliyin
qorunub saxlanılması, siyasi sabitliyin təmin olunması, Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası,
ümumilikdə xalqın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə nəticələnmişdir.
Ulu öndər, ilk növbədə, ölkədə siyasi sabitliyin yaradılmasına böyük diqqət verirdi, çünki bu,
M.P.Vaqif və müasirlik
480
respublikanın inkişaf etdirilməsi, dövlət quruculuğu sahəsindəki tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri
ilkin şərt idi.
Hеydər Əliyev gənc, müstəqil dövlətimizi demokratik inkişaf yoluna çıxardı. Qısa bir zamanda dövlət
quruculuğu sahəsində əsaslı nailiyyətlərin bünövrəsi qoyuldu. Demokratiya inkişaf etdi, insan hüquq və
azadlıqlarının qorunması, milli şüurun yüksəldilməsi sahəsində mühüm dəyişikliklər baş verdi.
Ulu öndər Аzərbаycаnа rəhbərlik еtdiyi dövrdə qаdın siyаsəti məsələlərinə dаim böyük diqqət
yеtirmişdir. Ümummilli lidеrimiz hələ 1977-ci ildə dеmişdir: «Qаdınlаr cəmiyyətin bəzəyidir, gözəlliyidir.
Qаdınsız cəmiyyət ola bilməz, qаdınsız həyаt olа bilməz. Аzərbаycаn qаdınlаrı dа öz аğıllаrınа,
zəkаlаrınа, biliklərinə, istеdаdlаrınа görə dünyа qаdınlаrı içərisində özünə- məхsus yеr tuturlаr. Onа görə də
biz qаdınlаrımızlа fəхr еdirik».
Аzərbаycаndа qаdınlаrın cəmiyyətin müхtəlif sаhələrində fəаl iştirаkının təmin еdilməsi хətti məhz
Hеydər Əliyevin аdı ilə bаğlıdır. Ölkə rəhbərliyinə başladığı vaxtdan ən ləyaqətli, ən bacarıqlı qadınlarımız
müxtəlif yüksək vəzifələrə irəli çəkilərək milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi işinə öz töhfələrini
vermişlər. Məhz 1969-1982-ci illərdə Azərbaycanda qadın hərəkatı yeni vüsət almış, dünya qadın
hərəkatının bir qolu kimi Azərbaycan Qadınlar Şurası özünün yerli bölmələri ilə birlikdə dünyada qadın
problemləri və hüquqları sahəsində aparılan mübarizənin ön cərgələrində durmuşdu.
Statistik materialların müqayisəli təhlili göstərir ki, 1965-ci ildə respublikanın xalq təsərrüfatında 414
min nəfər fəhlə və qulluqçu qadın çalışırdısa, 1980-ci ildə bu rəqəm 768 minə çatmışdı. 15 il ərzində
respublikanın xalq təsərrüfatında çalışan fəhlə və qulluqçular içərisində qadınların sayı 354 min nəfər
artmışdı.
Qeyd olunan dövrdə Azərbaycan SSR-də işləyən əhali arasında ali və orta (tam və natamam) təhsilli
qadınların sayı kişilərə nisbətən yüksək olmuşdur. 1970-ci ildə 1959-cu ilə nisbətən ali və orta təhsilli
kişilərin sayı 5,1 dəfə, qadınların sayı isə 7 dəfə artmışdı. Bu, qadınların nəinki ictimai istehsalda işləməsinə,
hətta onların yaradıcılıq və ictimai-siyasi fəaliyyətinin inkişafına geniş imkanlar açmışdı.
Səhiyyənin inkişafı prosesi respublikada aparılmış ümumi işlərlə sıx əlaqə kontekstində nəzərdən
keçirilmiş və bu proses Heydər Əliyev tərəfindən hazırlanmış inkişaf xəttinin başlıca tərkib hissəsinə
çеvrilmişdi. Məhz dahi öndərin səyi nəticəsində sə-hiyyənin təşkili və fəaliyyəti sahəsində, həmçinin tibbi
kadrların yerləşdirilməsində olan nöqsanlar aradan qaldırılmış, həkimlərin 62 faizi qadınlardan ibarət
olmuşdu.1993-cü ildə Hеydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qаyıdışındаn sonrа ölkədə yaranan sosial və iqtisadi
stabillik qadınların sosial inkişafına təkan verdi.
Ölkə prezidentinin qadınların ictimai-siyasi həyatda fəaliyyətinin artırılması ilə bağlı və
Konstitusiyanın verdiyi hüquqları müdafiə edən fərman və sərəncamları qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin ləğv
olunması üçün irəliyə doğru atılmış addım oldu. Qadınların işlərində canlanma əmələ gəldi, respublikada
qeyri-hökumət qadın cəmiyyətləri və təşkilatları yaranmağa başladı. O zamanlar respublikada qadın
problemi ilə məşğul olan dövlət qurumu olmadığından 1994-cü il, sentyabrın 19-da Heydər Əliyev
“Qadınların IV Ümumdünya Konfransına hazırlıqla əlaqədar Azərbaycan qadınlarının Milli Komitəsinin
yaradılması haqqında” Fərman imzaladı.
1995-ci ilin sentyabr ayında Pekində keçirilən IV Ümumdünya Qadın Konfransında Azərbaycan
qadınlarından ibarət yüz nəfərlik nümayəndə heyəti iştirak etdi. Konfransda qadınların vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması sahəsində 12 strateji istiqamət müəyyən edildi. Pekin Konfransından sonra respublikamızda
qadınların fəallığı artdı və onların problemlərinə digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da diqqət və
maraq çoxaldı. Bu, eyni zamanda parlament seçkilərində (qadın deputatların sayı 2 dəfə artdı), qadınların
rəhbər vəzifələrdə irəli çəkilməsində özünü göstərməyə başladı.
Azərbaycan Respublikası 1979-cu ildə BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş
«Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi» haqqında Konvensiyanı (CEDAW) 1995-
ci il iyunun 30-da ratifikasiya etdi. «CEDAW» Konvensiyasına qoşulması ilə əlaqədar 1996-cı ildə
Azərbaycan hökuməti BMT-yə ilkin məruzə təqdim etdi.Həyatın bütün sahələrində aydın hiss olunan
canlanma Azərbaycan qadınlarının fəaliyyətində də müşahidə olunmağa başlamışdı. Xalq təsərrüfatının, elm
və incəsənət sahələrinin bütün qabaqcıl qadınları Heydər Əliyevin diqqət və qayğısı ilə əhatələnirdi. Artıq
1997-ci ildə sənayedə çalışan qadınlar 41,9 faiz, kənd təsərrüfatında 29.1 faiz, səhiyyə, idman və sosial
müdafiə sahəsində 70, 2 faiz, təhsil, mədəniyyət, incəsənət sahəsində 67.9 faiz, elm və elmi xidmətdə 45,4
faiz, dövlət idarəetmə orqanlarında 32,9 faiz təşkil edirdilər.
Heydər Əliyev 14 yanvar 1998-ci il tarixdə «Azərbaycan qadınlarının rolunun artırılması haqqında»
Sərəncam imzaladı. Sərəncamda dövlət strukturları tərəfindən daha çox diqqət tələb edən qabaqcıl sahələr
müəyyənləşdirildi. Heydər Əliyevin 14 yanvar 1998-ci il tarixli digər fərmanı ilə ölkədə qadın siyasətini
M.P.Vaqif və müasirlik
481
həyata keçirmək məqsədi ilə Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradıl
Nazirlər Kabinetinə ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni həyatında qadınların rolunu artırmaq
məqsədi ilə müvafiq təkliflər hazırlamaq tapşırıldı. Tibb elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan
Oftalmoloqlar Cəmiyyətinin sədri, professor Zəhra Quliyeva bu Komitənin sədri təyin edildi. Belə bir
komitənin fəaliyyətə başlaması ölkədəki qadın təşkilatlarının mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunmasına
zəmin yaradırdı. Bununla da ulu öndərimiz ailə, qadın və uşaq problemlərinin həlli sahəsində fəaliyyətin bü-
növrəsini qoymuşdu.
1998-ci ilin 14-15 sentyabrında müstəqil Azərbaycan qadınlarının qurultayı keçirildi. Qurultayda
respublikanın bütün şəhər və rayonlarından 2101 nəfər nümayəndə iştirak edirdi. Qurultay qadınların fəallığı
və onların həll edilməmiş problemlərinin təhlili baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Kişilər və qadınlar
arasında bərabərliyin, xüsusilə onların dövlət idarəçiliyinin müəyyən səviyyələrində təmsil olunmasının
təmin edilməsi məqsədilə 6 mart 2000-ci il tarixdə “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin
həyata keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən fərman imzalandı.
Bu fərman gender bərabərliyi və qadınların imkanlarının genişləndirilməsi sahəsində dövlət
strategiyasının yaradılmasının əsasını qoymuşdur. Fərman, kişilərlə yanaşı qadınların da bütün dövlət
strukturlarında bərabər səviyyədə təmsil olunmasını, həmçinin qanunvericiliyin gender ekspertizasının
keçirilməsini nəzərdə tutmuşdur.Həmin dövrdə ölkə həyatının bütün sahələrində qadınlar fəal surətdə
idarəçilikdə təmsil olunmağa başladılar. Müstəqil Azərbaycan qadınlarının 2003-cü ildə keçirilmiş II
qurultayı ölkədə qadın hərəkatının fəallaşmasının təsdiqi olmаqlа, еyni zаmаndа Hеydər Əliyev qаdın
siyаsətinin təntənəsini təcəssüm еtdirirdi.
Əlаmətdаr hаldır ki, ulu öndər Hеydər Əliyev tərəfindən müəyyən olunmuş dövlət qаdın siyаsəti bu
gün möhtərəm prеzidеntimiz İlhаm Əliyev cənаblаrı tərəfindən uğurlа dаvаm еtdirilir. Bеlə ki, 2006-cı il
fеvrаlın 6-dа hörmətli prеzidеnt İlhаm Əliyev cənаblаrının fərmаnı ilə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə
Dövlət Komitəsinin formаlаşdırılmаsı bu sаhədə mövcud olаn məsələlərin komplеks şəkildə həlli üçün
zəmin yаrаtmışdır.
Bu gün Аzərbаycаn qаdınlаrı müstəqil dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində хüsusi rol
oynаyırlаr. 2006-cı ildə qəbul edilmiş “Gender bərabərliyi haqqında” Qanuna əsasən dövlət kişi və
qadınların dövlətin idarə olunmasında və qərar qəbul edilməsində bərabər təmsilçiliyinə, ayrı-seçkiliyin
bütün formalarının aradan qaldırılmasına təminat verir. Bu bахımdаn bizim üçün хüsusilə sevindirici haldır
ki, Аzərbаycаnın Birinci Хаnımı, Hеydər Əliyev Fondunun Prеzidеnti, UNЕSKO-nun və İSЕSKO-nun
Хoşmərаmlı Səfiri, millət vəkili Mеhribаn хаnım Əliyevа qаdınlаrın problеmlərinə, onlаrın ictimаi həyаtdа
аktiv rolunun təmin еdilməsinə böyük qаyğı ilə yаnаşır.
Müаsir dövrdə Аzərbаycаn qаdın hərəkаtının lidеri olаn Mеhribаn хаnım Əliyevаnın bu sаhədə
mövcud olаn аktuаl problеmlərə diqqəti bütün cəmiyyət üçün nümunədir.Kişi və qadınların siyasətdə və
ictimai həyatda bərabər iştirakı insan hüquqlarının ayrılmaz hissəsidir. Еyni zаmаndа, bu, demokratik
cəmiyyətin daha səmərəli fəaliyyəti üçün vacib şərtlərdən biridir.
Bizim əsas məqsədlərimizdən biri də Azərbaycan qadınlarının ictimai fəaliyyətini aktivləşdirməkdən
ibarətdir. Bu bахımdаn müstəqil Аzərbаycаn qаdınlаrının üçüncü qurultаyı ölkəmizdə qаdın hərəkаtının
inkişаfındа yеni mərhələ olаcаqdır. Biz əminik ki, qаrşıdаn gələn prеzidеnt sеçkilərində qаdınlаrımız
özlərinin sеçmək hüququndаn fəаl surətdə istifаdə еdəcək və yеkdilliklə ulu öndərin lаyiqli dаvаmçısı olаn
möhtərəm prеzidеntimiz İlhаm Əliyev cənаblаrınа səs vеrəcəklər
Ədəbiyyat
1.”Sovet Azərbaycanı son 50 ildə”.Moskva.1970 il.
2.Möhkəm ideyalı,hərtərəfli inkişaf etmiş insan tərbiyəl etməli.Bakı.1970.
3.Под знаком повышение ответственностии требовательности М.1972
4.Советская программа мира в действенности. Баку, 1972
M.P.Vaqif və müasirlik
482
İSAYEV ORXAN
Bakı Slavyan Universiteti
MƏŞRUTƏ İNQİLABINDA “ƏNCÜMƏN” QƏZETİNİN ROLU
Açar sözlər:
mətbuat, inqilab, qəzet, senzura, qanun
In Mashruta revalution the role of “Ancumans” newspaper
The press played a special role in the Mashruta revalution in Iran. The promulgation of the democratic
ideas was the main duty. Some newspapers are published exactly write this ideas.
“Anguman” is considered the first free newspaper be published in Iran. In this article was explored to
play role of “Anguman” newspaper in Mashruta revolution.
Key words:
press, revolution, newspaper, censorship, law
1906-1911-ci illərdə İranda baş verən Məşrutə inqilabı bir çox sahələr kimi mətbuata da təsirsiz
ötüşmədi. XX əsrin əvvəllərində ölkədə nəşr edilən qəzetlərin əsas mövzusu məhz inqilab idi. İnqilabın ilk
illərinə qədər mətbuat dövlətin ciddi nəzarəti altında saxlanılırdı. İranda Etimadüssəltənətinin rəhbərlik etdiyi
“Senzura idarəsi” fəaliyyət göstərirdi. Bütün mətbu orqanlar bu idarədə yoxlanıldıqdan sonra nəşr edilirdi.
Əgər hər hansı bir yazı dövlət siyasəti ilə uyğunlaşmırdısa, o zaman onun nəşrinə icazə verilmirdi və çox
keçmədən həmin mətbu orqanın fəaliyyəti dayandırılırdı. “Senzura idarəsi” bu cür sərt qanunlar tətbiq
etməklə mətbuatın azad fəaliyyətinə ciddi maneələr yaradırdı. Bu maneələr birbaşa xalqın ölkədə baş verən
ictimai-siyasi proseslərdən bixəbər qalması ilə nəticələnirdi. İranda inqilabın baş verməsi ilə mətbuat da
demokratikləşmək yolunu tutdu. İran vətəndaşları ölkədə baş verən hadisələrdən məhz qəzetlər vasitəsi ilə
xəbər tutmağa başladılar. “Bu dövrdə hərbi müdaxiləyə qarşı xalq hərəkatının təşkilinə kömək mətbuatın
əsas mübarizə hədəfini təşkil edirdi” (1, s.44).
Nəhayət 1908-ci ildə mətbuat üzərindən senzura nəzarəti götürüldü. 86 məclis nümayəndəsinin iştirak
etdiyi toplantıda 76 faiz səs çoxluğu ilə yeni mətbuat qanunu qəbul edildi. “Mətbuat qanunu özündə 52
maddəni ehtiva edən 6 bölmədən ibarət idi” (1, s.41). Qanunun müqəddiməsində qeyd edilirdi:
“Konstitusiyanın 20-ci bəndinə müvafiq olaraq yanlış və dinə qarşı zərər törədə biləcək kitab və yazılardan
başqa bütövlükdə mətbuata senzura tətbiq etmək qadağandır. Lakin onlarda mətbuat qanununa zidd bir şey
olarsa, nəşriyyatçı və ya qələm sahibi həmin qanunlar çərçivəsində cəzalandırılır. Yazıçı məşhur İran
əhlindən olduqda isə nəşriyyatçı cəzadan azaddır. Qərar alınır ki, cəmiyyətin hüquqlarının qorunması,
habelə, qələm sahiblərinin və mətbuatın basqılarını zərərsizləşdirmək məqsədi ilə qanunlar çərçivəsində
kitab, qəzet, elan və müxtəlif layihələrin nəşri azaddır. Bu kimi işlər və mətbuatın satışı ilə məşğul olmaq
arzusunda olan şəxslər əvvəlcədən maarif nazirliyi yanında şəri öhdəçiliklərlə mükəməfiyyətləndirilməlidir”
(1, s.42).
Mətbuat qanunu qəbul edildikdən sonra qəzetlərlə bağlı vəziyyət müsbət mənada xeyli dəyişdi. Bu
haqda Əhməd Kəsrəvi özünün “İranın məşrutə inqilabının tarixi” əsərində yazırdı: “...doğrudur, bu dövrdə
ölkədə bir sıra qəzetlər nəşr edilirdi. Lakin onların çoxu yersiz dualar, məddahlıq, qaranı ağ göstərmək və s.
kimi yazılarla dolu idi. Ölkədə aparılan işlər və baş verən proseslərin tənqidindən söhbət gedə bilməzdi.
Sanki buradakı məmurlar bütün işlərdən uzaq idi. Zəkaülmülk (Məhəmməd Hüseyn) “Tərbiyət” adlı bir
qəzetdə bəzən fransızcadan etdiyi tərcüməsində çarəsizlikdən “qanun” sözünün əvəzinə “qayda” kəlməsini
işlətmişdir” (3, s.308).
İranda senzura 1908-ci ildə ləğv edilsə də, ilk azad qəzet ondan 2 il əvvəl 1906-cı il oktyabr ayının 19-
da Təbrizdə nəşr olunurdu. Məşrutə qanunu elan edildikdən sonra işıq üzü görən “Ruznameyi-milli” qəzeti
Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamışdır. Qəzet bir müddət sonra adını dəyişərək “Cərideyi-
milli” adı ilə çıxmağa başladı. 38-ci sayından sonra “Azərbaycan əyalət əncüməni”nin rəsmi mətbu orqanı
kimi fəaliyyət göstərərək “Əncümən” adı ilə yayıldı. İranda azad mətbuatın ilk qaranquşu hesab edilən
“Əncümən” qəzeti Mirzə Əli Əkbər xan Vəkilinin redaktorluğu ilə nəşr olunurdu. İşıq üzü gördüyü ilk
illərdə həftədə 2 dəfə nəşr olunan qəzet, daha sonra təlabatın çoxluğunu nəzərə alaraq həftədə 3 dəfə nəşr
olunmağa başladı. Qəzetin həftədə 3 dəfə nəşr olunması Mahmud Qənizadənin redaktor olduğu illərə təsadüf
etmişdir.
“Əncümən” qəzeti Məşrutə inqilabında xüsusi rola malik idi. Xalq kütlələri istər Tehranda, istərsə də
İranın digər yerlərində baş verən mühüm hadisələrdən bu qəzet vasitəsi ilə xəbər tuturdu. Qəzetdə daha çox
Əncümənin və Milli Məclisin müdafiə etdiyi müzakirə və qərarlar, o cümlədən konstitusiyanın həyata
M.P.Vaqif və müasirlik
483
keçirilməsi ilə bağlı xalqın tələbləri mütəmadi çap edilirdi. Qəzetin daha bir üstün cəhəti ondan ibarət idi ki,
sadə insanlar da bu qəzetə məktub şəkilində müraciət edə bilirdilər. Məmurlar tərəfindən incidilənlərin,
hüquqları tapdananların, konstitusiyanın qaydalarını kobudcasına pozan ünsürlərin əməllərindən xəbərdar
olanların etiraz məktubları tez-tez qəzet səhifələrində dərc olunurdu.
“Əncümən” qəzeti İranda antiimperialist mövqeyi ilə də tanınırdı. Çar Rusiyasının və İngiltərə
hökumətinin İrana qarşı hərbi-müdaxilə planları qəzetdə çox kəskin şəkildə tənqid olunurdu. 1907-ci ildə
ingilis-rus sazişi ilə bağlı “Əncümən” qəzetində belə bir siyasi şərh dərc edilmişdir:
“İngiltərə və Rusiya dövlətinin bu müahidəni bağlamaqdan ... əsl məqsədlərini işğalçılıq,
müstəmləkəçilik, özlərinin siyasi, eyni zamanda iqtisadi-ticarət mənafeilərini təmin etməkdədir” (4, s.246).
Qəzetdə dərc edilmiş bu sitat bir daha sübut edir ki, “Əncümən”də çalışanlar təkcə gündəlik xəbərlər
verməklə kifayətlənmir, həm də siyasi-analitik şərhlərlə ictimai rəyin formalaşmasında da vacib rol
oynayırdılar. Məhz bu tipli yazılar İranda insanlar arasında antiimperialist qüvvələrin sayının artmasına rəvac
verirdi.
Qəzetin adının altında bu sözlər yazılmışdır: “Xalqın və tacirlərin istəyi üzərində bu qəzet çox sadə
dildə yazılmışdır”. (1, s.52). Bu sözlər “Əncümən” qəzetinin dili haqda fikir yürütməyə imkan verir. Bundan
əlavə Əhməd Kəsrəvi özünün “İranın Məşrutə inqilabı tarixi” əsərində qəzetin dili barədə belə yazırdı:
“O, (“Əncümən” qəzeti) sadə dildə yazılmış daş üzərində çap olunurdu. Faydalı qəzetlərdən biri idi”
(3, s.319). Qəzet daha çox fars dilində nəşr olunsa da, bəzi nömrələrində türkcə yazılara da rast gəlinirdi.
“Əncümən” qəzetində əsas dilin fars dili olması, çox güman ki, oxucu auditoriyasının daha çox savadlı
insanlardan ibarət olması ilə əlaqədar idi. Bura Əncümən üzvlərinin seçilməsi ilə bağlı şərtləri də əlavə
etmək olar. Belə ki, Əncümən üzvləri xalqın səsi ilə seçilməli, seçicilər İran təbəəsi olmaqla bərabər, yaşı 21-
dən yuxarı olmalı idi. Seçkidə qadınlar iştirak edə bilməzdilər. Namizədlər isə ən azı 30 yaşında olub, mütləq
fars dilində bilməli, yazıb oxumağı bacarmalı idilər. Məşrutə qanununda rəsmi dildən heç bir söz
açılmamasına baxmayaraq fars dili demək olar ki, rəsmi səviyyədə idi. Farsca bilməyənlərin Əncümənə üzv
seçilə bilməməsi də bütün bunlara sübutdur. Türk dili isə o dövrdə daha çox məişət səviyyəsində istifadə
edilirdi. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alsaq “Əncümən” qəzetinin niyə məhz fars dilinə üstünlük verdiyi
aydınlaşmış olur. Qəzetdə işıq üzü görən yazıların böyük əksəriyyəti fars dilində olsa da, ara-sıra türkcə
yazılara da rast gəlinirdi. Türk dilində olan yazılar daha çox maariflə bağlı olurdu. Məmmədrza Heyət
qəzetdə Azərbaycan türkcəsinin durumu ilə bağlı yazırdı:
“Qəzetin bəzi saylarında çıxan bir neçə şeir istisna olmaqla tamamilə farsca nəşr olunurdu. Amma
qəzetə verilən elan və xəbərləri nəzərə alsaq bəzi hallarda türkcə olurdu” (5, 1384, № 138-139).
“Əncümən” qəzetinin 9-cu sayında dərc edilmiş elan böyük maraq doğurur. Elanda Təbrizin
“Ədəbiyyə” məktəbində heç vaxt məktəbə getməmiş 7 yaşlı uşaqlara 4 ay içində fars, türk və ərəb dilində
yazıb-oxumağı öyrətmək təklifi irəli sürülürdü. Qəzetin 32-ci sayında yenə “Ədəbiyyə” məktəb şagirdlərinin,
müəllimlər ilə birlikdə Təbriz Əncüməninə gedib türkcə şeir oxuduqları, Əncümənin məktəbə 25 tümən
yardım etdiyi və qəzetin hər həftə 60 nüsxə öyrəncilərə pulsuz göndərilməyi xəbəri dərc edilmişdir.
Tanınmış tədqiqatçı M.Heyət “Əncümən” qəzetinin saylarını araşdıraraq bu haqda xüsusi məqalə dərc
etmişdir. Həmin məqalədə müəllif “Əncümən” qəzetinin Təbrizin müxtəlif məktəblərində oxuyan şagirdlər
üçün təşkil etdiyi tədbirlərdən oxunan şeirləri də olduğu kimi təqdim edir:
Məktəbdir ənbiyadə nəbilik əlaməti,
Məktəbdir ovliyadə vəlilik səadəti.
Məktəbdir aləmdə yetirən hər hidayəti,
Məktəbdir orgədən bizə əmri-şəriəti.
Məmmədrza Heyətin yazmış olduğu məqalə ilə tanış olduq da məlum olur ki, “Əncümən” qəzeti
Şimali Azərbaycanda nəşr olunan qəzetlərlə də əlaqələr qurur və bu qəzetlərdə dərc edilən yazıları yaxından
izləyirdi. Dediklərimizə sübut olaraq “Əncümən” qəzetinin 1907-ci ildə nəşr edilmiş 1-ci sayını misal
göstərə bilərik. Qəzet bu sayında “Füyuzat”da dərc edilmiş böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami
Gəncəvinin “Oğlum Məhəmmədə nəsihət” yazısını vermişdir. Həmin il qəzetin 10-cu sayının 1-ci
səhifəsində isə Parisdən “Osman və iqtisadi tərəqqi cəmiyyəti” tərəfindən Təbriz milli əncuməninə
göndərilən bir məktub və ikinci səhifədə əncümən tərəfindən verilən cavab yayınlanmışdır (1, s.54).
“Əncümən” qəzeti Təbriz məktəbləri haqda yazılarla təhsilin daim diqqət mərkəzində saxlanılmalı
olduğunu göstərirdi. Qəzetin müxtəlif nömrələrində “Nübar”, “Səadət”, “Pərsəriş”, “Ədəbiyyə”, “Rüşdiyyə”
və digər məktəblər barədə yazılar işıq üzü görürüdü. Bu tipli xəbərlər daha çox türk dilində yazılırdı.
“Əncümən” qəzetinin 116-cı sayının sonluğu, 3-cü səhifənin isə yarısı türk dilində dərc edilmişdir.
“Əncümən” qəzetinin fəaliyyəti yuxarı dairələrdə o qədər də isti qarşılanmırdı. Məşrutə inqilabının
əsas təbliğat vasitəsi, “Azərbaycan əyalət əncüməni”nin mətbu orqanı olan bu qəzet şah hökumətində qıcıq
yaradırdı. Təsadüfi deyil ki, başda müctəhidlər olmaqla bir sıra dövlət və hökumət adamları “Əncümən”
M.P.Vaqif və müasirlik
484
qəzetinin fəaliyyətinə kölgə salmaq üçün müəyyən addımlar atmağa başladılar. Azərbaycan nümayəndə
heyəti Məşrutədən qayıdarkən baş verən Qaraçəmən hadisəsini məhz “Əncümən” qəzetinin əli ilə ört-basdır
etmək istəyirdilər. Bu işdə qəzetin redaktoru, mütərəqqi fikirli Mirzə Əlin Əkbər xan Vəkilidən istifadə
etmək qərara alındı. Ona Qaraçəmən hadisəsini araşdırmaq və bu işi ört-basdır etmək əmri verildi. Redaktor,
əlacsız qalaraq onların əmrini yerinə yetirdi, lakin başqa tərəfdən öz etirazını gizlətməyərək “Əncümən”
qəzetinin nömrələrinin birində aşağıdakı başlıqda məqalə yazdı:
“Ey qələm, nə vaxtadək zəncirlər və boyunduruqlar altında qalacaqsan? Haçanadək mübarək dilini
zülmkarların möhrünə bağlayacaqsan?!” (3, s.315)
Bu yazı bir daha sübut edir ki, İranda senzura ləğv edilsə də, hələ də mətbuata təzyiqlər davam edirdi.
Bəzi mətbu orqanlar “zəncir” və “boyunduruq” altında saxlanılırdı. “Əncümən” və digər bu kimi qəzetlərin
azad və demokratik fikirləri təbliğ etmələri onlara qarşı təzyiqləri daha da artırırdı.
“Əncümən” qəzeti İran mətbuat tarixində özünəməxsus dəsti-xətti olan qəzetlərdən biri idi. Bir çox
tarixçilər bu qəzeti Məşrutə inqilabının danışan dili adlandırırdılar. Qəzet bütün çətinliklərə sinə gərərək
Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamaqla cəsarətli addım atmış oldu. “Əncümən” qəzetinin
əməkdaşları sonuncu saya qədər tutduqları demokratiya yoluna sadiq qalaraq şah hökumətinin bütün
təzyiqlərinə tab gətirməyə müvəffəq oldular. “Əncümən”dən sonra istər Təbrizdə, istərsə də İranın digər
şəhərlərində bu tipli qəzetlərin sayı sürətlə artmağa başladı. Təbii ki, bura senzuranın ləğv edilməsi və
mətbuat haqqında qanunun qəbul edilməsi də öz təsirini göstərmiş oldu. 1911-ci ilin axırlarında inqilabı
yatırmaq üçün İrana, o cümlədən Azərbaycana xarici dövlətlərin yeni hərbi hissələrinin yerləşdirilməsindən
sonra ölkənin irticaçı qüvvələri məclisi buraxdılar və əncümənləri, ilk növbədə ən nüfuzlu “Azərbaycan
əyalət əncüməni”ni qadağan etdilər. Beləliklə, şah xarici qüvvələrin köməyi ilə inqilabı yatırmağa müvəffəq
oldu. “İnqilab məğlub olduqdan sonra ölkənin hər yerində olduğu kimi, Cənubi Azərbaycanda da bütün
demokratik təşkilatlar qadağan edildi, demokratik qəzetlər bağlandı, onların leqal fəaliyyəti yenidən
dayandırıldı” (4, s.47).
Məşrutə inqilabının yatırılması ilə “Azərbaycan əyalət əncüməni” də fəaliyyətini dayandırmağa
məcbur oldu. Bu hadisə “Əncümən” qəzetinə də təsirsiz ötüşmədi və bir müddət sonra qəzetin də
fəaliyyətinə xitam verildi.
Ədəbiyyat
1.Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuat tarixi. Bakı: 2009, 230 s.
2.Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan Milli Şüur. Bakı: 1998, 160 s.
3.Kəsrəvi Ə. İranın məşrutə inqilabının tarixi (tərcümə edən A.H.Cavanşir) Bakı: 2003, 564 s.
4.Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki. Bakı: 1985, 215 s.
5.”Vətən yolunda” qəzeti. Təbriz: № 138-139
MƏMMƏDOVA GÜLTƏKIN
Bakı Slavyan Universiteti
UŞAQ HÜQUQLARI MEDİADA
Açar sözlər:
uşaq, yeniyetmə,hüquq, media,jurnalist
Children's rights in the media
The impact of media on the society is an undeniable fact.Children and adolescents are also influenced
by this.Mass media influences children's character,behavior and nurture as much as their parents. Sometimes
this ratio changes in favor of mass media. The scientific article discusses these impacts.
Keywords:
child, adolescent, law, media, journalist
Cəmiyyətdə baş verən, sosial dəyəri olan informasiyanı axtarmaq, əldə etmək, yaymaq jurnalistikanın
əsasını təşkil edir . Jurnalistikada informasiya müxtəlif formalarda (mətn, audio, vizual , audio-vizual)
yayımlanır. Yayımcılıq formasından asılı olmayaraq vahid sistem - Kütləvi İnformasiya Vasitələri (KİV) adı
altında birləşirlər. Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin (Qəzet, televiziya, radio və.s ) fəaliyyəti Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası əsasında qəbul olunmuş, Kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunla,
Azərbaycan Respublikasının həmin Qanuna uyğun qəbul edilmiş digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.
KİV-də araşdırma mövzusu olan hər hansı problem yaxud sahə jurnalistdən yüksək peşəkarlıq istəyir.
Buna əsaslanaraq KİV mütəxəsisləri jurnalistikada ixtisaslaşmanın vacib olduğunu bildirirlər. Lakin elə
M.P.Vaqif və müasirlik
485
sahələr var ki, öz idarəetmə platformasında belə yenidir. Özünü tənzimləmə, idarəetmə sistemi tam
formalaşmayıb. Azərbaycan Resbublikası "gənc dövlət" olduğuna görə belə sahələr bizim dövlət üçün daha
xarakterikdir. Bu sahələrdən biri də Yuvenal Ədliyyə sistemidir.
"Yuvenal" sözü yetkinlik yaşına çatmayan şəxs mənasını verir.Yuvenal ədliyyə ifadəsi isə daha geniş
məhfum kimi istifadə edilərək, özündə yetkinlik yaşına çatmayanlarla bağlı cinayət, mülki, boşanma və
övladlığa götürmə kimi bütün prosesləri ehtiva edir. Yuvenal Ədliyyənin əsasını təşkil edən bu bölgülər
jurnalistin araşdırma mövzusu olduğu zaman uşaq hüquqları və psixologiyası önə çəkilməlidir.
Yuvenal Ədliyyə jurnalistlərdən daha çox araşdırma tələb edir. Çünki sistem Azərbaycan cəmiyyəti
üçün yeni sahədir. Tam tətbiqi həyata keçrilməyib. Azərbaycanda Yuvenal Ədliyyənin tətbiqi hansı
dəyişikliklərə səbəb olacağı, nəticələri jurnalistlər araşdırılmalı və ictimayyətin diqqətinə çatdırmalıdırlar.
Beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmalı ,müsbət və mənfi tərəfləri göstərilməlidir.
Uşaq və yeniyetmələrlə bağlı mövzular mediadan, ən az bu sahənin mütəxəsisləri qədər bilik istəyir .
Mövzu uşaqlar və yeniyətmələr olduqda KİV-dən xüsusi həssaslıqla yanaşması tələb olunduğu halda, bu
həssaslığı ala bilmirik. Bunun bir neçə səbəbi var. Əsas səbəblərdən biri Yuvenal ədliyyənin Azərbaycan
Qanunvericiliyində tətbiq edilməməsidir. İxtisaslaşma yalnız polis sistemindədir. İxtisaslaşmış məhkəmə,
hakim, prokuror, vəkillər yoxdur. Yuvenal ədliyyənin qəbul edilməməsinə əsas arqument kimi milli -mənəvi
dəyərlər göstərirlər, digər tərəfdən isə maddi baxımdan daha çox vəsait tələb olunduğu bildirilir. Mövzulara
dominant (hakim)olmayan jurnalist nə qədər keyfiyyətli araşdırma aparması şübhə altındadır.
Azərbaycan qanunvericiliyinə görə kimlər uşaq hesab edilir və onların hüquqları nədən ibarətdir? 18
yaşına çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etməyən şəxslər uşaq hesab olunurlar. Hər kəsin
doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır. Uşaqların təhsil, fiziki,
psixoloji və ya cinsi istismara qarşı qorunma kimi təməl hüquqlarının tamına uşaq hüquqları adı
verilməkdədir. BMT-nin "Uşaqların hüquqları və jurnalistika praktikası-hüquqlara əsaslanan perspektiv"
proqramında bildirilirki, «UŞAQLARIN HÜQUQLARI» dedikdə 18 yaşından aşağı uşaqların və
yeniyetmələr üzrə insan hüquqları başa düşülür. Uşaqlığın bizim həyatımızda xüsusi dövr olduğu barədə
faktın qəbul edilməsi ilə uşaqlar və gənclər üçün ayrıca hüquqlar toplusu yaradılmışdır. Bu, bizim ən çox
böyüdüyümüz və öyrəndimiz; qayğımıza qalması və təhlükəsizliyimiz üçün digərlərinin köməyinə daha çox
ehtiyac duyduğumuz; şənlənməyimiz üçün bir dövrdür.1989-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı uşaqların
məxsusi konvensiyaya ehtiyacı olduğu razılığa gəldi. Uşaqlar və gənclər üçün bu hüquqlar toplusu Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyası adlanır. Bu, onu göstərir ki, 18 yaşından aşağı
uşaqlar hər hansı irqi, dini və bacarıqları, hər hansı düşündükləri və ya dedikləri və hər hansı təmsil etdikləri
ailə növünü əhatə etdiyi kimi bütün hüquqlara malikdirlər. "(1,s. 9)
Uşaq hüquqları ilkin olaraq Konstitusiya, Azərbaycan Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanun
və Azərbaycan Respublikasının digər normativ hüquqi aktları ilə tənzimlənir. 1992-ci ildə Azərbaycan
BMT-in 1989-cu il tarixli Uşaq Hüquqları Konvensiyasına qoşuldu. Konvensiyanın icrasına nəzarət etmək
məqsədilə Uşaq Hüquqları Komitəsi təsis edildi. Konvensiyaya qoşulmuş dövlətlər periodik olaraq uşaq
hüquqlarının vəziyyəti ilə bağlı Komitəyə hesabat verirlər. Azərbaycan da digər dövlətlər kimi bu hesabatı
verir. Sonuncu dəfə Komitəyə 2012-ci ildə hesabat verib. Növbəti hesabatı isə 2018-ci ildə verəcək.
Konvensiyaya Əlavə Protokolla Komitəyə uşaq hüquqlarının pozuntusu ilə bağlı fərdi şikayətlərin verilməsi
institutu da yaradılıb. Lakin Azərbaycan hələ ki, Uşaq Hüquqları Konvensiyasının pozuntusu ilə bağlı fərdi
şikayətlərin verilməsi mexanizmini qəbul etməyib. Buna görə də Komitəyə Azərbaycanda fərdi şikayətlər
vermək olmur. Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin II hissəsinə əsasən bu Konstitusiyada sadalanan insan və
vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə
uyğun tətbiq edilir. Bu hüquq normasına uyğun olaraq Azərbaycan uşaq hüquqlarını qoşulduğu Uşaq
Hüquqları Konvensiyasına uyğun yerinə yetirməlidir.
Uşaq hüquqları həmçinin daha geniş ailə məsələlərini tənzimləyən Ailə Məcəlləsinin bir sıra
müddəaları ilə də tənzimlənir. Həmin Məcəllənin 11-ci fəsli ayrıca olaraq uşaq hüquqlarını ehtiva edir.
Burada uşağın ailədə tərbiyə olunmaq, müdafiə, ünsiyyət, ad kimi hüquqları müəyyən edilir.
Göstərilənlərdən əlavə bir sıra digər qanunvericilik aktları (məsələn, Məişət zorakılığının qarşısının
alınması haqqında Qanun həmçinin uşaq hüquqları ilə əlaqəlidir) və icra hakimiyyəti orqanlarının
tənzimləyici aktları (məsələn, Nazirlər Kabinetinin vətəndaşlıq vəziyyəti aktları ilə əlaqədar təlimatı uşaq
hüquqlarına sıx toxunur) ilə uşaq hüquqlarına dair məsələləri tənzimləyir.
Medianın cəmiyyətə təsiri
danılmaz faktdır. Uşaqlar və yeniyetmələr də bu təsirdən öz paylarını alırlar. KİV uşaqların xarakterinə,
rəftarına, tərbiyəsinə, arzu və maraqlarına ən az valideynlər və cəmiyyət qədər təsir edir. Bəzən bu nisbət
KİV-in xeyrinə də dəyişə bilir. Bütün hallarda bunun müsbət və mənfi təsirləri var. Öz məsulliyətini dərk
edən har hansı KİV orqanı yaxud KİV nümayəndəsi uşaqlarla bağlı hazırladığı materillarda yalnız hal-
hazırkı sütuasiyanı nəzərə alaraq işıqlandırmamalıdır. Gələcəkdə uşağın ala biləcəyi psixoloji təsirləri,
travmada nəzərə alınmalıdır.
Jurnalistlər hansı hallarda uşaq hüquqlarının pozulmasında kobud səhvliklərə yol verir? Bu məqamı
diqqətlə dəyərləndirdikdə məlum olur ki, KİV nümayəndələri müsahibə zamanı uşaq psixologiyasını nəzərə
M.P.Vaqif və müasirlik
486
almadan onlara, sualları ünvanlayır. Öz reportajları daha maraqlı alınması üçün daha həssas məqama dönə-
dönə toxunurlar, uşaqların üz görüntüləri açıq şəkildə yayımlanır, onlarla bağlı daha dəqiq məlumatlar
ötrülür. BMT Uşaq Fondunun Uşaqlarla Müsahibə Aparılmasına dair Təlimatında deyilir ki:"Hər hansı uşağa
heç bir zərər vurmayın; uşağı təhlükədə qoymaqla və ya uşağın alçaldılmasını göstərməklə və yaxud
travmatik hallar nəticəsində uşağın ağrısını və dərdini təzələməklə mədəni dəyərlərə subyektiv, qeyri-həssas
olan suallara, münasibətlərə və ya şərhlərə yol verməyin. Müsahibə aparılması üçün uşaqların seçilməsində
cinsinə, irqinə, yaşına, dininə, statusuna, təhsil səviyyəsinə və ya fiziki bacarıqlarına görə ayrı-seçkilik
etməyin. Uydurmaya yol verilməməsi: uşaqların keçmişinin tərkib hissəsi olmayan əhvalatı danışmasını və
ya hərəkətə yol verməsini onlardan xahiş etməyin". BMT-nin bu təlimatı zaman -zaman Azərbaycan
mediasında kobud formada pozulur. Qubada on yaşlı Nurayın qəyyumluq məsələsi ilə bağlı məhkəmə
qərarından sonra icraçılarının qanuna zidd hərəkətlərinin mediada işıqlandırılması məsələsini örnək göstərək.
Məhkəmə prosesində qanun pozuntusu baş vermişdi . Telefonla çəkilən proses qısa müddətdə sosial
şəbəkələrdə sürətlə yayıldı . Demək olar ki, bütün media qurumları çalışırdı ki, məsələ ilə bağlı daha çox
informasiya yaysın. İP toplamaq üçün aralarında güclü rəqabət gedirdi. "Qafqazİnfo"-nun müxbiri Nuraya
ünvanladığı suallar böyüklərin belə kifaəyət qədər çətinliklə cavablandıracağı suallar idi. Müxbir soruşur:
"Nuray sən atandan qorxduğun üçün onunla qalmaq istəmirsən ?" Sanki atasından qorxduğunu şüuraltı
uşağın beyninə yeridir. Nurayın üz görüntüsü bütün KİV orqanları tərəfindən yayımlanmışdı. Məktəbdə
yaxud gələcək həyatında hansı situasiyaların baş verə bilməsi nəzərə alınmamışdı. Xaladan atanın əleyhinə
uşağın yanında müsahibə alınması və s. amillər jurnalist etikasına zidd idi. Ola bilərdi ki, mövcud
sütuasiyada münaqişəli tərəflər bir-birlərini kəskin şəkildə ittiham etsinlər. Lakin belə məqamları
işıqlandıran jurnalist uşaq kontekstini unutmamalıdır.
BJF-nin rəyinə əsasən, bütün jurnalistlər və media peşəkarları nəinki yüksək etika və peşə normalarına
riayət etməli, eləcə də müstəqil jurnalistikanın həyata keçirilməsi üçün fəaliyyət sahəsi daxilində Uşaq
Hüquqları haqqında Konvensiya və onun müddəaları barədə məlumatların mümkün dərəcədə geniş şəkildə
yayılmasını dəstəkləməlidirlər.
BJF-nin qənaətinə görə, media təşkilatları uşaqların hüquqlarının pozulmasını və uşaqların texniki
təhlükəsizliyi, şəxsi həyatının toxunulmazlığı, fiziki təhlükəsizliyi, təhsili, sağlamlığı və sosial rifahı ilə
əlaqədar məsələləri və bütün istismar formalarını araşdırmalar və ictimai müzakirə üzrə mühüm məsələlər
kimi hesab etməlidirlər.
Bununla yanaşı, media nəinki uşaqların vəziyyətini yalnız hadisə kimi nəzərdən keçirməli və bu
baxımdan xəbər hazırlamalı, eləcə də «həmin hadisələrin baş verməsinə səbəb ola bilən və ya səbəb olan
proses haqda davamlı surətdə xəbər verməlidirlər (1, s. 37).
Ədəbiyyat
1. Uşaqların hüquqları və jurnalistika praktikası- hüquqlara əsaslanan perspektiv: BMT Uşaq Fondu - Dublin
Texnologiya İnstitutu 2007 , 84s
2. Azərbaycan Respublikasın Konstitusiyası 2017 , 47s
VƏLİ JALƏ
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Şşərqşünaslıq İnstitutu
ERKƏN ƏRƏB TARİXŞÜNASLIĞINDA SÜNNİ-ŞİƏ TARİXİ ƏNƏNƏSİNİN AYRILMAMASI
Açar sözlər:
ərəb tarixşünaslığı, sünni-şiə ənənəsi, vahid müsəlman ümməti, ideoloji, dini, siyasi
baxışlar, siyasi proseslər, tarixi ədəbiyyatın təsnifatı
About not separation of the Sunni- shiite historical traditionin an early Arab historiography
The article has devoted to a question of not dissociation sunni-shiite historical traditions. There the
review of formation of Islam as religions is given hire. It is told about the events which have led to split in
Muslim Ummah. Special attention is paid to classification of Shiite historical tradition. In article it is told
about creativity of the Arab scientists who have made a contribution to development of the Arab historical
literature.
Keywords:
Arab historiography, sunni-shiite tradition, unit Muslim Ummah, ideological,
religiousviews, politicalprocesses, classification of histoticalliterature
Tarixçi araşdırmaçıların payına çoxlu kiçik və böyük kəşflər düşür. Külli miqdarda hələ işlənməmiş
materialla bağlı olan azsaylı orta əsrlər tarixini tədqiq edən tarixçilərdə bu kəşflərin ehtimalı daha artıqdır.
M.P.Vaqif və müasirlik
487
Yaxın Şərq tədqiqatçıları üçün orta əsrlər tarixi daha çox maraq doğurur. Neçə minilliklər bizdən uzaq olan
orta əsrlər tarixini öyrənərkən, buhadisə və faktlarınşaxəli dünyasına daxil olaraq tədqiqatçının önündə
cəmiyyət fəaliyyətinin yeni, hələ kəşf olunmayan şaxələri açılır. Bu şaxələrin uzunmüddətli, çox səy və
zəhmət tələb edən tədqiqi alimləri növbəti araşdırmalara sövq edir. İş prosesi zamanı daha ciddi və obyektiv
təhlil tələb edənproblemlər ortaya çıxır. Bu cür problemlərdən biri erkən Abbasi dövrü müəlliflərinin
yaradıcılığında sünni-şiə tarixi ənənələrinin ayrılmamasıdır.
Problemin məğzini dərk etmək üçün islamın din kimi formalaşma dövrünə, vahid ümmətin
parçalanmasına və iki sünni və şiə cərəyanlarının əmələ gəlməsinə gətirən hadisələrə nəzər yetirmək
lazımdır.
Əksər mənbələrin şahidliyinə görə Məhəmməd peyğəmbər özündən sonra varis qoymamışdır, buna
görə onun vəfatından sonra vahid müsəlman ümmətində qızğın mübahisələr başlamış, dünyəvi və ruhani
hakimiyyət məsələsi barəsində peyğəmbərin fəaliyyəti dövründə fikir ayrılığı yaranmışdır (1, s. 16; 2, s. 10).
Qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd peyğəmbərin fəaliyyəti dövründə hakimiyyət məsələsi müzakirə
obyekti olmamışdır. Hakimiyyət tamamilə Allaha məxsus idi. Dünyəvi hakimiyyət rəiyyətin Quran və
sünnət qaydaları ilə yaşaması üçün Allah tərəfindən insanlara göndərilən bir ənam idi. Dünyada baş verən
bütün hadisələr onların əhəmiyyətindən asılı olmayaraq ruhani dairəsinə aid idi. Hakimiyyət dünyəvi və
ruhani cəhətdən ayrılmırdı. Bununla belə, hakimiyyət xüsusi sakral səciyyə daşıyırdı. Məhəmməd
peyğəmbər nəinki Allah-təalanın qərarlarını yerinə yetirir, həmçinin Onunla insanlar arasında vasitəçi idi.
Buna görə peyğəmbərin əməlləri və söylədikləri müqəddəs hesab edilir, onun şəxsiyyəti isə bütün müsəlman
ümməti üçün təqlid nümunəsi idi. Lakin peyğəmbərin ölümündən sonra ilahi vəhvlərin olmadığı halda
hakimiyyət məsələsi son dərəcə kəskinləşdi. Hakimiyyət uğrunda inadlı mübarizə rəqabət aparan tərəflərin
dini-siyasi düşüncələrini inkişaf etdirən kəskin mübahisələrlə qüvvətlənirdi. Bu dini-siyasi düşüncələrin öz
növbəsində formalaşan ərəb tarixşünaslığında öz əksini tapırdı
Hakimiyyətə cəhd öz əvvəlki imtiyazları uğrunda mübarizə aparan qəbilə əyanlarının qruplaşmasının,
islam uğrunda xidmətlərinə görə dövlətdə hakim mövqeləri tutmağa çalışan, yeni formalaşan müsəlman
yuxarı təbəqəsinin sayəsində hərbi nailiyyətlər və sərvətlərbir neçə qruplaşmanın maraqlarını toqquşdurdu
(1, s. 18).
Müsəlman icmasında hələdə hakimiyyətin onun cəngavər, şücaəti ilə seçilən layiqli nüfuzlu
nümayəndəsinə (mürəvva), dini imtiyazları olan və peyğəmbərə ruhən yaxın olan şəxsə qəbilə prinsipinə
əsasən keçməsi saxlanılırdı. Bununla belə, müsəlman ümmətinin bu və ya digər nümayəndəsinin xeyrinə
dəlillər nəzərə alınırdı.
Bundan başqa, hakimiyyətin qan qohumluğuna, yəni sülalə varisliyinə əsasən keçməsi mövcud idi.
Hakimiyyətin sülalə varisliyinə ötürülməsi ideyasını ilk dəfə Osmanın hakimiyyəti zamanı islamı qəbul
edən Yəmən yəhudisiAbdallahbinSaba (İbn as-Sauda) Töratata istinad edərək o hər bir peyğəmbərin dini
varisi (vasi)olduğunu bildirir. Onun fikrincə, Əli Məhəmməd peyğəmbərin vəsiyyətinə görə onun varisi idi.
“Məhəmməd peyğəmbərlərin ən yaxşısı olduğuna görə Əli də varislərdən ən yaxşısı idi (3, s. 207-208; 5, s.
8). Qəbilə sisteminin dağılması zamanı mübarizə daha kəskin və qərəzli xarakter alır. Bu mübarizə 565-cı
ildə xəlifə Osmanın vəfatından sonra güclənir. Bu hadisə köhnə qəbilə əyanları və yeni formalaşan
müsəlman yuxarı təbəqəsinin arasında çoxdan qızışan münaqişəni ortaya çıxartdı.Bu mübarizənin
dəlillərindən biri kimi Əməvilər sülaləsinin nümayəndəsi ƏbuSüfyanMüaviyənin başçılığı ilə qəbilə
zadəganları Osmanın qanıqisasını irəlisürmüşdü.O, xəlifənin ölümündə Əlini əlbir olmasında günahlandırdı.
Beləliklə, hakimiyyət uğrunda mübarizə zamanı Məhəmməd peyğəmbərin yaxın qohumu Əlinin
tərəfdarlarının gələcəkdə xüsusi siyasi cərəyan olan şiəliyin yaranmasına gətirən siyasi qruplaşma
formalaşmağa başladı. Bu qruplaşmanı Əlinin xilafətə olan hüquqları daha layiqli olduğunu hesab edən
qohumları, ev adamları və yaxınları təşkil edirdi.
Möminlərin qalan hissəsi özünü Quranın və peyğəmbər sünnəsinin və onun silahdaşlarının
tərəfdarları elan etdi. Öz imanlarının həqiqiliyinin sübutu kimi onlar Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından
sonra müsəlman ümmətinin 79 icmaya bölünməsi və onlardan yalnız birinin cənnətə düşməsi haqqında olan
peyğəmbər hədisini göstərirdi. Bu yeganə icma “əhl əs-sunnava-l cəmaə-dir” (sünnə və həmrəylik əhli) (8, s.
13; 5, s. 29-30).
Deməli, Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından 30 il sonra müsəlman ümmətinin daxilində sülalə
çərçivəsindən çıxan və müsəlman aləminin gələcək taleyinə böyük təsir edən parçalanma baş verdi.
Ərəb cəmiyyətində baş ve,rən proseslər təbii ki, onun proqressiv, açıqfikirli nümayəndələrinin
ideoloji, dini və elmi düşüncələrini formalaşdıraraq onlara təsir edirdi. Hər bir siyasi proses, hadisə, fakt
ərəb tarixçisi üçün maraq doğurur, onun qiymətinə məruz qalır. Belə ki, siyasi, elmi, dini fikirlərin
formalaşması zamanı tədricən ərəb tarixşünaslığı təkmilləşir.
M.P.Vaqif və müasirlik
488
Ərəb tarixşünaslığının yaranması və inkişafına dair müasir elmi ədəbiyyatda iki əks meyl (ziddiyyətli
tendensiya) mövcuddur. Belə ki, tanınmış rus alimi S.P.Prozorov öz "Арабская историческая литература
в Ираке, Иране и Средней Азии в VП -середине X века"əsərində ərəb tarixşünaslığının yaranmasını VIII
əsrin birinci rübünə,yəni yazılı mənbələrin təsbit edilməsi zamanına aid edir. Onun fikrincə, bu dövrdə
ümumi ərəb tarixşünaslığınınnəzdində şiə tarixşünaslığı formalaşmağa başladı (8, s. 10).
Alimlər ərəb tarixşünaslığının yaranmasını XIX əsrin əvvəlinə, yəni, əvvəlki dövrün yunan, Suriya və
fars mənbələrinə bənzəri olmayan tarixi ədəbiyyatın yeni xüsusi “Fəthlər kitabı”janrının yaranması dövrünə
aid edir (6, ds. 154-155; 7, s. 224; 4, s. 241). Bu tarixi istiqamətin nümunəsi kimi əl-Mədaininin, əl-
Bəlazurinin, əl-Kufinin “Fəthlər kitabı”nın adını çəkmək olar. Burada müəlliflər ərəb fəthlərinə xüsusi diqqət
yetirərək ərəb xilafətinin tarixindən bəhs edirlər. Xilafət tarixinə müraciət Ərəb xilafətinin XIX əsrdə
parçalanmasının başlanması ilə bağlı idi. Ərəb cəmiyyəti qarşısında xilafətin sarsılmış ideoloji
əsaslarınınmöhkəmləndirilməsi və xalqın tarixi keçmişinin dərk edilməsi kimi birinci dərəcəli məsələ
dururdu. Dövlətin şanlı keçmişinə, yüksəliş və çiçəklənmə dövrünə olan maraq hazırki siyasi proseslərin ötən
dövrün hadisələr prizmasından qiymətləndirilmə vacibliyi ilə bağlı idi. IX əsrin ayrı-ayrı mənbələrinin
öyrənilməsi ötən dövrdə (VII-VIII əsrin ortası) ərəb alimləri tərəfindən çoxlu əsərlərin yaradılması haqqında
nəticəyə gəlməyə imkan verir. Bu əsərlər erkən ərəb tarixşünaslığının əsasını yaradan zəngin tarixi materialı
təşkil edirdi. IX əsrdə öz əsərlərini yaradan tarixçilər bu mənbələrdən olan məlumatları bu və ya digər tarixi
hadisə və faktla bağlı öz mülahizə və baxışları ilə tamamlayırdılar. Beləliklə, məhz bu dövrə- IX əsrin
əvvəlinə ərəb tarixşünaslığının tam şəkildə inkişafı, yəni onun bütöv, vahid elmə çevrilməsi baş verir.
Ərəb tarixşünaslığının formalaşması haqqında daha dolğun təsəvvür yaratmaq üçün S.M. Prozorovun
yuxarıda adı çəkilən əsərində yer alan şiə tarixşünaslığının bəzi aspektlərinə toxunmaq lazımdır. Ümumərəb
tarixşünaslığının nəzdində şiə tarixşünaslığından danışarkən S.M. Prozorov şiə tarixi ədəbiyyatını 3
mərhələyə bölür:
1. VII-X əsrin ortaları – şiə hərəkətinin başlanğıc dövrü;
2. X əsrin ortaları-X əsrin sonu - şiə ədəbiyyatının işlənməsi və kodlaşdırılması;
3. XI əsrin əvvəlindən şiəliyin dövlət şəklində formalaşması və onun dövlət ideologiyasına çevrilməsi
(10, s. 11).
Erkən şiə tarixşünaslığının başlanğıc mərhələsi Əlinin və onun səhabələrinin və tərəfdarlarının
fəaliyyəti, rəvayətlərin toplanması və həmçinin şiələrə xeyirxahlıqla yanaşan qəbilələrin genealogiyasının
tərtibi ilə bağlı idi. Hədislərin yazılı tərtibatı bir neçə mərhələdən keçmişdir: ilk əvvəl onları sadəcə olaraq
yazıya köçürür, sonra isə onları ilkin mənbəyə çatana qədər mühadislərin adı ilə qruplaşdırırdılar.
Hədislərin yazılmasının son mərhələsi onların mövzular üzrə təsnifatı ilə bağlı idi. Birinci mərhələdən yalnız
ayrı-ayrı sitatlar, ikincidən isə – malaki məzhəbinin banisi Malik ibn Ənəs əl-Müvəttanın (713-795) “əl-
Müvətta” toplusu qalmışdır. İki redaktədə saxlanılan bu toplumda müxtəlif hüquqi mövzular üzrə
qruplaşmış 1700 hədis var (4, s. 236; 6, s. 156). Hədislərin başqa nümunəsi kimi Hənbəli dini-siyası
hərəkatının və hüquq məktəbinin başçısı Əhməd ibn Hənbəlin (780-855) məşhur “əl-Müsnad”-ın (30 000-
dən artıq hədis) adını çəkmək olar (4, s. 30-31). Bundan başqa, Məhəmmədin yaxın səhabəsiƏbuHüreyrada
(693-cü ildə vəfat etmiş) saxlanılanpeyğəmbərin sözlərinə əsasən yazılmış hədislərdən ibarət
dəftərmövcuddur. Həmin yazılar Əli ibn Əbu Talibin sözlərinə görə onun oğlu Həsənə verilmişdir ( 10, s.
10).
Erkən orta əsr alimlərinin əsərlərinin tədqiqatı zamanı bu əsərlərinxüsusi keyfiyyəti onların
universallığı üzə çıxır. Əsrin ortalarında çox güman ki, müsəlman dini bilikləri özünü göstərir, VIII əsrin
sonundan etibarən müxtəlif fənlərin müsəlman elmindən ayrılması prosesi başlayır. İslam elminin ayrılması
elmin müxtəlif sahələrində fitri biliklərə sahib olan çoxsaylı alimləri bu sahələrdən birini: dini, tarixi və ya
hüquq elmini daha dərindən öyrənməyə gətirib çıxartdı.
VIII əsrin ortalarında müsəlman cəmiyyətinin nüfuzlu nümayəndələrinin evlərində müxtəlif disput və
elmi müzakirələr keçirilirdi. İslam elminin belə tanınmış lider və avtoritetlərinə ilk növbədə 6-ci imamiyyə
məzhəbinin altıncı imamı və cəfəri hüquqi cərəyanın başçısı Cəfər as-Sadiqini (700-750 –ciillər) aid etmək
olar.
Ədəbiyyat
1. Aн-Наубахти Ал-Хасан бин Муса. Шиитские секты. -М., 1973
2. Аш-Шахрастани Мухаммад ибн Абд, ал-Карим. Книга о религиях и сектах / Пер. с араб.,введ. и
коммент. С. М. Прозорова. М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1984. Ч. 1. Ислам.
3. Большаков О.Г. История халифата. ч. II, М., 1993
4. Большаков О
.Г.
Очерки истории арабской культуры V-XV вв
.
M.P.Vaqif və müasirlik
489
5.
Всемирная история и Восток. Сборник статей. М.,1989, 224s
6. Ислам: Энциклопедический Словарь. M., 1991, 315 s.
7. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. Т. 1,М., 1951
8. Новосельцев А.П. Некоторые аспекты развития мусульманской историографии средних веков.
Всемирная история и Восток. Сборник статей. М.,1989
9. Прозоров С. М. К вопросу о «правоверии» в исламе: понятие ахл ас-сунна (сунниты) / Проблемы
арабской культуры. М., 1987, 213—218.
10.
Прозоров С. М
. Арабская историческая литература в Ираке, Иране и Средней Азии (VII —
середине X в.). — М.: 1980.
YUSİFOVA PÜSTƏXANIM
Azərbaycan Dillər Universiteti
MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI ÜNSİYYƏTDƏ NƏZAKƏTLİLİK VƏ MÜRACİƏT FORMALARI
SOSİAL-MƏDƏNİ FAKTORLAR KİMİ
Açar sözlər:
mədəniyyət, ünsiyyət, nəzakətlilik, müraciət formaları, faktorlar
Politeness and address forms as socio-cultural factors in cross-cultural communication
In the globalized and integrated world we enter into communication with people belonging to various
cultures. That is why it is crucial to learn factors that influence cross-cultural communication. This article
covers politeness and address forms as socio-cultural factors of cross-cultural communication.
Communication begins with forms of address and politeness is an essential part of communication in order to
achieve pragmatic goal. The article deals with socio-cultural factors such as politeness and address forms in
various cultures including Azerbaijani and English cultures. The approaches of different scientists have been
also been taken into consideration throughout the article.
Keywords:
culture, communication, politeness, address forms, factors
Mədəniyyətlərarası ünsiyyətə mədəniyyətlərarası əlaqələr, onların reallaşma şərtləri, bu proses zamanı
yarana biləcək çətinliklər və mədəniyyətlərarası ünsiyyət zamanı baş verə biləcək uğursuzluqlar daxildir.
Mədəniyyətlərarası ünsiyyət müxtəlif mədəniyyət daşıyıcılarının birgə fəaliyyətidir. Müxtəlif
mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan insanlar bir-biri ilə əlaqə yaratdığı zaman onlar nəinki fərqli
mədəniyyətlərlə, həmçinin fərqli dil, mətbəx, geyim, davranış qaydaları, dünyaya baxış forması ilə
qarşılaşırlar. Bu cür müxtəlifliklər ucbatından fərqli mədənyyətlərə sahib insanların əlaqələri çətin, bəzən isə
qeyri-mümkün olur. Bu zaman insanlar yad mədəniyyəti özününkü ilə uyğunlaşdırmağa çalışır ki, bu da
mədəniyyətlərarası əlaqələrə maneə ola bilər. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin uğurlu alınması üçün
mədəniyyətlərarası ünsiyyəti öyrənmək lazımdır.
Mədəniyyətlərarası ünsiyyətə bir çox faktorlar təsir edə bilər ki, bunlardan biri də
sosial-mədəni
faktorlardır.
Sosial-mədəni səviyyədə ünsiyyətə müxtəlif fakrolar təsir göstərir ki, nəzakətlilik və müraciət
formaları bunlardandır.
Nəzakətlilik.
Mədəniyyətlərdən asılı olaraq nəzakatlilik qaydaları müxtəlif cür ifadə edilir.
Başqalarına qarşı nəzakətli olmaq onlarla yaxşı əlaqələr qurmağa, anlaşılmazlıqdan uzaq durmağa,
münasibətləri qaydasına salmağa və s. imkan verir. Biz, nəzakətli olmaq üçün cəmiyyətin sosial dəyərlərini
başa düşməliyik (3, s. 296-297) .
İngilis və Azərbaycan dillərində nəzakətlilik müxtəlif vasitələrlə ifadə edilir. Məsələn,
excuse me,
sorry, please, thank you, bağışlayın, buyurun, zəhmət olmasa, alqış və s.
kimi qəbul edilmiş ifadələrdən
istifadə edilir.
A:
Excuse me, what time is it?
B:
Zəhmət olmasa qapını örtün.
Ünsiyyət zamanı nəzakətliliyin əsasında
sima (face)
konsepti mərkəzi yer tutur. Sima dedikdə insanın
ictimai siması nəzərdə tutulur ki, bu da hər bir şəxsin malik olduğu emosional və sosial halıdır. Bu
baxımdan nəzakətli olmaq ünsiyyətə daxil olan hər bir şəxsin simasının tanınmasıdır. Gündəlik ünsiyyətdə
insanlar bir-birilərinin ictimai simalarının tanınmasını və ona hörmətlə yanaşılmasını istəyirlər. Bəzən,
danışan şəxs tərəfmüqabilinin simasını hədələyən ifadələr (kobud ifadələr) işlədə bilər ki, bu da
simanı
M.P.Vaqif və müasirlik
490
hədələyən
aktlar (face threatening act)
adlanır. Əgər danışan dinləyənin simasını hədələyə biləcək
söyləmləri azatmağa çalışırsa, bu
simanı xilas aktı
(face saving act) adlanır:
Bura gəl (come here) – bura
gələ bilərsiz? (could you come here?).
Bu nümunədə birbaşa əmr formasını işlətmək yerinə sual formasını
işlədərək simanı hədələyə biləcək səbəblərdən qaçılmışdır (5, s. 61).
Ceffri Liç
müsbət və mənfi nəzakətliliyi
fərqləndirir. O, mənfi nəzakətliliyə daha çox önəm verir.
Çünki, bu inciklik törədə biləcək səbəbləri azaltamağa və yumşaltmağa yönəlmişdir. Məsələn,
I am sorry to interrupt you but could you come here? (sizi narahat etdiyim üçün üzr istəyirəm, amma
bura gələ bilərsiz?) və s.
Dəvət, təklif, iltifat, təbrik və s. zamanı istifadə edilən söyləmlər müsbət nəzakətliliyə nümunədir.
Həm müsbət, həm də mənfi nəzakətlilik xaraktercə dərəcələnəndir. Məsələn,
thanks-thanks a lot-
thank you very much; sağ olun-çox sağ olun
-
təşəkkür edirəm
və s. (4, s. 11-13):
C.Liç nəzakətliliyin səkkiz xüsusiyyətindən bəhs edir (4, s. 4-9):
1) Nəzakətlilik məcburi deyil.
İnsanlar daha çox məcbur qaldıqlarında nəzakətli olmağa çalışırlar.
Müxtəlif mədəniyyətlərdə bilərəkdən nəzakətsiz davranışlara da rast gəlmək mümkündür. Məsələn,
maraqsız keçən konsert, oyun, tamaşa zamanı zal çıxış edənləri fitə basa və ya alqış tələb edilən zaman
sükutla narazılıqlarını bildirə bilərlər ki, bu da nəzakətlilikdən uzaqdır.
2) Nəzakətliliyin ikinci xüsusiyyəti onun
dərəcəyə malik olmasıdır.
Məsələn, bir çox
mədəniyyətlərdə ifaçılar və ya aktyorlar səhnədə çıxışlarını başa vurduqdan sonra tamaşaçılar qarşısında
baş əyirlər. Fiziki olaraq insan nə qədər çox əyilərsə, bir o qədər nəzakət göstərmiş olur. Eynilə də
tamaşıçıların uzun çəkən alqışı tamaşanı, oyunu, konserti və s. bəyəndiklərinin nəzakətlə ifadəsidir.
Bir çox Asiya ölkələrində xüsusilə də Çin, Koreya və Yaponiya mədəniyyətlərində sosial əlaqələr və
ünsiyyət zamanı baş əymək qəbul edilmişdir. Bu zaman insanların nə qədər əyildikləri onların nə qədər
səmimi və nəzakətli olduqlarnı bildirir. Bu zaman baş əymək situasiyadan asılı olaraq salamlamaq, üzr
istəmək, xahiş etmək, təşəkkür etmək və s. kimi mənalar ifadə edə bilər.
3) Nəzakətliliyin cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş normaları vardır.
Məsələn, konsert
bitdikdən sonra ifaçının alqışlarla yenidən səhnəyə qayıtması nəzakətliliyin yüksək həddi kimi başa
düşülür. Əgər ifaçı səhnəni tərk etməzdən əvvəl alqışlar qısa müddət ərzində bitirsə, onda bu yalançı
nəzakətlilik kimi qəbul edilir. İngilis dilində bu situasiyanı izah edən bir məsəl vardır: “damning with faint
praise.”
4) Nəzakətliliyin ifadə edilib-edilməməsi situasiyadan asılıdır.
Məsələn, oyun zamanı (futbol,
voleybol, tennis və s.) hər hansı bir oyunçu hesabı açırsa, bu alqışa səbəb ola bilər. Eyni zamanda, həmin
oyunçunun hər hansı bir səhvi tamaşaçıların narazılıq səsləri, fiti və ya kobud ifadələri ilə müşayiət oluna
bilər.
5) Ünsiyyət zamanı tərəflər arasında nəzakətliliyin qarşılıqlı assimmetriyası mövcud olur.
Yəni,
özünə qarşı az nəzakətli olub başqalarına qarşı daha nəzakətli olmaq qəbul ediləndir, əksi isə yox.
6) Nəzakətlilik az və ya çox dərəcədə qəbul ediləndir:
I mərhələ:
A B-ni dəvət edir --------- A B-nin təklifini rədd edir.
II mərhələ:
A B-ni yenidən dəvət edir---------B yenidən rədd edir.
III mərhələ:
A B-ni yenidən dəvət edir-------B nəhayət qəbul edir.
Bu cür vəziyyəti restoranda hesabı ödəmək zamanı da müşahidə etmək mümkündür:
A:
Hesabı mən ödəyəcəm.
B:
Xeyir, mən.
A:
Xahiş edirəm izin verəsiniz mən ödəyim
və s.
7) Nəzakətliliyin digər aspekti danışan və dinləyənlər arasında dəyərlərin ötürülməsidir.
Məsələn, danışan dinləyənə nəyisə təklif edir, dəvət edir, təşəkkürünü bildirir və s. Həmçinin, danışan
həmsöhbətinə üzrxahlıq, baş sağlığı, iltifat, təbrik, təklif, məsləhət və s. bildirdikdə II tərəf I tərəfə əksər
hallarda nəzakətlə cavab verir. İngilis dilində
thank you
ifadəsinə cavab daha çox inkarda verilir:
not at all,
no problem, it is nothing, don’t mention it
və s. Azərbaycan dilində isə bu bir qədər fərqli şəkildə ifadə
edilir:
dəyməz, buyurun, xoşdur, heç bir problem yoxdur
və s.
8) Nəzakətliliyin sonuncu xüsusiyyəti tərəflər arasında dəyərlər balansını saxlamaqdan
ibarətdir.
Bu daha çox təşəkkür və üzrxahlıq zamanı özünü büruzə verir. Bu zaman sanki tərəflər bir-
birilərinə olan “borcu” ödəmiş olurlar. Məsələn,
A1:
Təşəkkür edirəm (thank you).
B1:
Buyurun (not at all).
A2:
Üzr istəyirəm (I am awfully sorry)
B2:
Eybi yoxdur (Never mind, that is all right).
M.P.Vaqif və müasirlik
491
tərəfindən də tədqiq edilmişdir. O, nəzakətliliyin iki prinsipini ayırd edir:
a)
Aydın ol (be clear)!; Nəzakətli ol (be polite)!
b)
Ünsiyyət zamanı tərəflər xaotik deyil, əksinə, məntiqi ardıcıllıqla söyləmlərini ifadə edirlər ki, bu
da incikliyin baş verməsinin qarşısı alır. Bu zaman R.Leykoff P.Qraysın “
Ünsiyyət maksimaları
”nı əsas
götürür.
Kəmiyyət
– lazım olandan artıq danışma;
keyfiyyət
– doğru olduğuna inandığın şeyi de;
relevantlıq
–
relevant ol;
tərz
– aydın ol, ikimənalılıqdan, anlaşılmazlıqdan uzaq qaç.
R.Leykoff
Nəzakətli ol
prinsipinə üç müddəa əlavə etmişdir:
məcbur etmə; fikirlərini bildir;
dostcasına yanaş
(2, s. 90).
Müraciət formaları.
Bizim başqalarına müraciətimiz insanlarla sosial əlaqələrin yaradılmasında və
qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynayır. Ünsiyyət zamanı müraciət formalarından biri
şəxs
deyksisləridir
. İngilis dilində həm formal, həm də qeyri-formal ünsiyyətdə
you
şəxs əvəzliyindən istifadə
edildiyi halda, Azərbaycan və fransız dillərində qeyri-formal müraciət forması kimi
sən, tu;
formal müraciət
forması kimi isə
siz, vous
əvəzliklərindən istifadə edilir. Eləcə də, danışanda yaşca və statusca böyük
şəxslərə
siz
və
vous
ilə müraciət edilir. Lakin, müasir fransız dilində
vous
əvəzliyini işlətməkdən yayınma
hallarına rast gəlinir ki, bu da dilə sadəlik gətirmək və anlaşılmazlıqdan qaçmaq üçün bir vasitədir.
“Mən” məkan və zaman çərçivəsində fəaliyyət göstərir. “Mən–indi-burada”
origo
adlanır
(mənşə,
başlanğıc adlandırılmışdır) (1, s. 48).
Bəzən
biz
və
we
əvəzlikləri I şəxsə müraciət zamanı deyil, digərlərinə müraciət zamanı istifadə edilə
bilər ki, dinləyənin əvəzliklərdən bu cür istifadəni anlması üçün o, dil və istifadə edilmiş kontekst barədə
müəyyən məlumata malik olmalıdır. Məsələn,
We could have overcome it (biz bunun öhdəsindən gələ
bilərdik).
Corc Yul
inkluziv
və
ekskluziv “we”
fərqləndirir. O,
ekskluziv “we”
dedikdə dinləyən istisna olmaqla
danışan və onun ətrafındakı şəxslərə müraciəti,
inkluziv “we”
dedikdə isə danışan və dinləyənə müraciəti
nəzərdə tutur (5, s. 11).
A1:
Biz sabah ezamiyyətə yollanırıq!
A1:
We are going on a buisness trip tomorrow
(dinləyən istisna olmaqla danışan və onun həmkarları
–
ekskuliziv “we”
).
B1:
Əminəm ki, biz imtahandan uğurla keçəcəyik.
B1:
I am sure that we will pass the examination with success
(danışan və dinləyən birlikdə -
inkluziv
“we”
).
Müxtəlif mədəniyyətlərdə qohumluq əlaqələrini ifadə edən sözlərlə də müraciət mümkündür.
Məsələn, ingilis dilində
uncle, aunt, sister, brother
; Azərbaycan
dilində əmi, xala, dayı, bacı, qardaş
və s.
İngilis dilində bu cür müraciət formaları şəxs adlarından qabaq, Azərbaycan dilində isə şəxs
adlarından sonra işlədilir və həm ailə üzvü, həm də ailə üzvü olmayan, lakin yaşca danışandan böyük olan
şəxslərə müraciət zamanı istifadə edilir. Məsələn,
uncle Tom, aunt Mary, Ləman xala, Kənan dayı
və s.
Lakin, ingilis dilində danışanın tanımadığı şəxslərə bu cür müraciəti qəbul edilməz sayılır. Bu zaman
sir,
madam, mr., mrs.,
və ya
miss
müraciət formalarından istifdə edilir.
Azərbaycan dilində və mədəniyyətində
isə gənc nəslin tanımadığı, özündən yaşca böyük insanlara bu cür müraciəti qəbul ediləndir.
İngilis dilində həkimə müraciət zamanı
doctor
sözündən sonra həkimin soyadı işlədilir. Yazıda isə bu
öz əksini
Dr. Brown
şəklində tapır. Həkimlər öz həmkarlarına qeyri-formal situasiyalarda
doc
kimi
müraciət edirlər. Azərbaycan dilində isə həkimin adından sonra “
həkim”
sözü işlədilir:
Tural həkim.
İngilis dilində müəllimə müraciət Azərbaycan dilində olduğundan bir qədər fərqlidir. Bu zaman ailə
vəziyyətindən asılı olaraq
Miss, Mrs, Ms (neytral), Mr
sözlərindən sonra müəllimin soy adı istifadə edilir.
Bunla yanaşı,
professor
və
doctor
(fəlsəfə doktorlarına)
kimi də müraciət edilir. Azərbaycan dilində isə kişi
cinsinə
müəllim,
qadın cinsinə isə
müəllimə
kimi müraciət edilir. Son zamanlarda ali məktəb tələbələri
qadın müəllimlərinə
ad + xanım
şəklində müraciət edirlər. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan dilində
müəllim sözü həm də müəllim peşəsinə malik olmayan şəxslərə müraciət zamanı da hörmət əlaməti olaraq
istifadə edilir.
Koreya, Yaponiya, Çin və s. kimi bir çox Asiya ölkələrində müraciət sistemi daha qəlizdir. Koreya
mədəniyyətində ailə üzvlərinə müraciət zamanı hörmət əlaməti olaraq sözlərin sonuna -
nim
suffiksi artırılır.
Məsələn,
halmeoni-halmeonim (nənə), eomoeni-eomeonim (ata) və s.
Əgər danışan və dinləyən eynihüquqlu insanlardırsa və bir-birilərini tanıyırlarsa onda adların sonuna
–ssi
suffiksi artırılır. Məsələn,
Cheoul-ssi.
Lakin, soyadların sonuna
–ssi
suffiksini artırmaq kobudluq
əlaməti hesab edilir:
Kim-ssi.
-nim
suffiksi isə daha çox qabiliyyətə, intellektə və biliyə sahib şəxslərə müraciət zamanı istifadə
edilir:
seonsang-nim.
Bundan başqa
ya/a
uşaqlara müraciət zamanı;
Seonbae
özündən böyük həmkarlara, -
hubae
isə özündən kiçik həmkarlara müraciət zamanı;
-gun
formal mərasimlərdə, xüsusilə də toylarda bəyə,
Praqmatik faktor kimi müxt
ə
lif m
ə
d
ə
niyy
ə
tl
ə
rd
ə
n
ə
zak
ə
tliliyn ifad
ə
edilm
ə
si Robin Leykoff
-yang
isə gəlinə müraciət zamanı işlədilir (6).
M.P.Vaqif və müasirlik
492
Son olaraq qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşan dünyada mədəniyyətlərarası ünsiyyətə təsir edən
faktorları və bu faktorlardan istifadə qaydasını bilmək zərurətə çevrilmişdir. Ünsiyyət müraciətdən başlayır.
Müraciət isə birbaşa olaraq nəzakətlilik ilə bağlıdır.
Ədəbiyyat
1. Əbdülrəhimov E. Linqvistik praqmatika. Bakı: Elm və Təhsil, 2014, 210 s.
2. Fauziati E. Linguistic Politeness Theory // Kesantunan Berbahasa Dalam Berbagai Perspektif,
Universitas Muhammadiyah Surakarta, 2013, 88-108 pp.
3. Holmes J. AnIntroduction to Sociolinguistic. London and New York: Longman, 1992. 412 pp.
4. Leech G. The Pragmatics of Politeness. Oxford: Oxford University Press, 2014, 343 pp.
5. Yule G. Pragmatics. Oxford: Oxford University Press, 1996, 138 pp.
6.
https://en.wikipedia.org/wiki/Korean_honorifics
YUSİFLİ QABİL, VƏLİYEV QƏRİB, ƏLİZADƏ FİKRƏT
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı Dövlət Universiteti
MUSİQİ TARİXİMİZ VƏ YENİ ARAŞDIRMALAR
Açar sözlər:
musiqi mədəniyyəti, musiqi tarixi, Şərqdə ilk opera, xalq musiqisi, Qərb musiqisi,
inteqrasiya, yüksək peşəkarlıq
This article examines the history of Azerbaijani musical culture by Uzeyir Hajibeyli, a genius
composer, and notes that Azerbaijan is located in a geographical position in the east and west, the integration
of Azerbaijani and Western cultures is a natural phenomenon. It is a natural process that is inevitable, so it is
necessary to maximize the preservation of the peculiarities of national music, as well as Uzeyir bey
Hajibeyli. Look at opera music is a western-oriented music that has been integrated into Azerbaijan with the
initiative and authorship of Uzeyir bey Hajibeyli in the beginning of the last century. On January 12, 1908
(in 25 new ways), he founded the opera "Leyli and Majnun" in Baku, in the theater of Haji Zeynalabdin
Taghiyev, not only in Azerbaijan, but also in the entire Muslim east.
Dünya tarixində elə şəxsiyyətlər olub ki, onlar yaşadığı dövrə, mənsub olduğu xalqa deyil, bütün
bəşəriyyətə və zamanlara aid edilirlər. Onların insanlığa xidmətdə bulunan həyatı və gördükləri işlər mövcud
çərçivəyə sığışmır və fəaliyyət dairələri müəyyən bir dövrü təşkil etsə də, yaratdıqları əsərlər zamanları
aşaraq, bəşər övladının sərvətinə çevrilir, nəticədə, bu sənətkarlar, onların sənət əsərləri əbədiyaşar olur.
Belə sənətkarlardan biri də Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1935), SSRİ Xalq artisti (1938),
Stalin Mükafatı laureatı (1941), "Lenin Ordeni" və "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni laureatı, Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasının rektoru (1928-1929,1939-1948), professor (1940), Azərbaycan Bəstəkarlar
İttifaqının sədri (1938-1948), Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (1945), Azərbaycan EA
İncəsənət İnstitutunun direktoru (1945-1948), müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası və Azərbaycan
SSR himnlərinin bəstəkarı, ilk müsəlman opera bəstəkarı Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəylidir. O,
yaratdığı inciləri ilə dünya musiqi mədəniyyəti tarixində özünə əbədi və şərəfli bir səhifə yazmışdır.
Bakı Musiqi Akademiyasının yetirməsi olan türkiyəli musiqişünas, musiqi tarixinin mahir araşdırıcısı
Dərya Ağca Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin tarixini araşdırmaqla məşğuldur. O özünün bu işinə dahi
sənətkarımız, böyük bəstəkar, publisist, dramaturq, pedaqoq, ictimai xadim və müasir Azərbaycan peşəkar
musiqi sənətinin və Azərbaycan milli operasının banisi, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcılığını tədqiq
etməklə başlamağa üstünlük vermişdir. Ümumiyyətlə, bütün dünya musiqi mədəniyyəti tarixinin peşəkar
araşdırıcısı və mahir bilicisi olan Dərya Ağca uzun illərdir ki, bu sahədə çalışır. Bu zamana qədər Qərbi
Avropa musiqi mədəniyyətinin tarixini araşdıran Dərya Ağca çox maraqlı faktlarla rastlaşıb. O, Avropa
opera musiqisində türk-osmanlı hərbi marşlarının fraqmentlərini aşkara çıxarıb. Avropa müəlliflərinin 120-
dən çox operasını tədqiq edən alim bu operalarda 680-dən çox türkmənşəli musiqi fraqmentlərini üzə
çıxarmışdır. Dərya xanım Lulli, Skarlatti, Vivaldi, Motsart, Hendel, Haydn, Qlük, Bethoven və bir sıra başqa
Avropa bəstəkarllarının əsərlərində türk motivlərinin olduğunu artıq Avropa musiqişünaslığına çoxdan sübut
etmişdir.
İndi isə Dərya Ağca Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixini araşdırmaq qərarına gəlmişdir. O,
Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixinə dair bir sıra sanballı əsərlərin müəllifidir. Alimin dediyinə görə,
M.P.Vaqif və müasirlik
493
Böyük Türk Dünyasının özəl bir parçası olan Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti və tarixi onu çoxdan özünə
cəzb etmişdir. Min ildən artıq yaşı olan türk müsiqi mədəniyyəti tarixində Azərbaycan musiqisi çox önəmli
bir yer tutur, zira Azərbaycan musiqisində olan bu qədər məftunedicilik musiqi biliciləri ilə yanaşı, sadə
insanları da heyran edir, heyrətə gətirir və onu dinlədikcə insan ofsunlanmış kimi elə bir sehrli aləmə düşür
ki, oradan insanın qəlbinə işıq süzülür, ruhu qidalanır. İnsan bu aləmdən doya, ayrıla bilmir.
Dərya xanım Ağcanın sözlərinə görə, Azərbaycan musiqisi nə qədər cəzbedicirsə, bir o qədər də
rəngarəng və çoxçalarlıdır. Bir baxın bir yanda minillikləri aşıb gələn xalq yaradıcılığı olan musiqi, mahnılar
(nəğmələr, laylalar, yallılar, axıştalar, toy havaları və s.), bir yanda əsrlər yola salmış muğam musiqisi
(muğamlar, təsniflər, şikəstələr və s.) və başqa bir yanda isə sənət adamlarının yaratdığı incilər. Dünyanın bir
çox ölkəsində olmuş və bir sıra xalqların musiqi tarixini araşdırmış Dərya xanımın fikrincə, əsasən
qərbmənşəli hesab edilən və Azərbaycanda böyük uğurla tətbiq edilmiş opera musiqisi, estrada musiqisi və s.
də nəzərə alınsa, Azərbaycan musiqisində olan bu qədər rəngarənglik yaşadığımız dunyanın heç bir xalqının
musiqisində yoxdur. Qərb yönlü musiqi alətlərinin mili ansambllarda istifadə edilməsi, qərbsayağı
melodiyarın yaradılması və s. – bütün bunlar bəlkə də Azərbaycanın tarixi-coğrafi şəraitindən irəli gələn bir
özəllikdir. Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovuşduğu bir coğrafi mövqedə yerləşdiyindən mədəniyyətlərin bu cür
inteqrasiyası çox təbii bir haldır. Bu, qaçılmaz olan təbii bir prosesdir və ondan da Üzeyir bəy Hacıbəyli kimi
milli musiqinin özəlliklərini qoruyub-saxlamaqla maksimum bəhrələnmək lazımdır. Opera musiqisi
qərbyönlü bir musiqi növü olsada, Azərbaycana keçən əsrin əvvəllərində Üzeyir bəyin təşəbbüsü və
müəllifliyi ilə inteqrasiya olunub. O, özünün 1908-ci il yanvarın 12-də (yeni təqvimə görə 25-də) Bakıda
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında göstərilən "Leyli və Məcnun" operası ilə təkcə Azərbaycanda deyil,
bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin əsası qoymuşdur. Dahi sənətkar operanın librettosunu Füzulinin
eyniadlı poeması əsasında yazmışdır. İlk tamaşaya istedadlı aktyor və rejissor Hüseyn Ərəblinski quruluş
vermişdir. Dirijor isə yazıçı-dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev idi. Məcnun rolunda Hüseynqulu
Sarabski, Leyli rolunda isə aşpaz şagirdi Əbdürrəhim Fərəcov çıxış etmişlər. Üzeyir bəyin fikrincə, Füzuli
poemasının ruhu, lirikası, "Leyli və Məcnun" poemasının romantizmi məhz muğam kimi möhtəşəm bir
musiqi ilə təcəssüm oluna bilərdi ki, bunun da öhdəsindən dahi sənətkar layiq olduğundan da artıq gələ
bilmişdir. Operanın musiqisi əsasən muğam və təsniflər üzərində qurulmuşdur. "Leyli və Məcnun" ilə dünya
musiqi tarixində operanın yeni növü – muğam operası meydana gəldi. Bu Üzeyir bəy Hacıbəyli dühasının
məhsulu idi. O dahi bir sənətçi olaraq "Leyli və Məcnun" operası ilə kifayətlənmədi. Bu operadan sonra
Üzeyir bəy 1909-1915-ci illərdə bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan" (1909), "Rüstəm və Söhrab" (1910), "Şah
Abbas və Xurşudbanu" (1912), "Əsli və Kərəm" (1912), "Harun və Leyla" (1915) muğam operalarının
librettosunu xalq dastanları və rəvayətlər, və eyni zamanda Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin motivləri
əsasında yazmışdır.Xalq dastanı əsasında bəstələdiyi "Əsli və Kərəm" operasında müəllif muğamatla
bərabər, aşıq musiqisindən də istifadə etmişdir. O, "Koroğlu" operasında simfonik orkestrin tərkibinə
Azərbaycan xalq musiqi alətlərini daxil edərək, orkestrin rəngarəng səslənməsinə nail olmuşdur. Belə bir
uzlaşma o zamana qədər heç bir bəstəçiyə nəsib olmamışdı.
Üzeyir bəy Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış dahi bəstəkardır. O, XIX əsrin
əvvəllərinədək şifahi xalq musiqi sənəti şəklində mövcud olan Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa
bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirmiş, Azərbaycan və ümumiyyətlə,
Şərq musiqisinin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir.
Dərya xanımın gəldiyi qənaət belədir ki, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcılığı o qədər zəngin və o
qədər çoxşaxəlidir ki, bir, iki, beş, on alimin araşdırması ilə başa gələn bir iş deyil, çünki onun yaradıcılığı
elə bir dəryadır ki, oraya hər dəfə baş vurduqda yeni-yeni incilər tapır, yeni-yeni xəzinələr kəşf edirsən. O,
sözün əsl mənasında, dahi və fenomen bir insan olub. Yaratdığı əsərlər nəinki Azərbaycanda, eləcə də bütün
Şərq dünyasında indiyə qədər sevilir və bundan sonra da seviləcəkdir. İllər ötəcək, əsrlər dəyişəcək, qoca
tarix Uzeyir bəyi və onun yaratdığı əsərləri yaşadacaqdır. Yer üzərində musiqi yaşadıqca Üzeyir bəy
Hacıbəyli də yaşayacaqdır!
Ədəbiyyat
1. AbasovA. Üzeyir Hacıbəyov və xalq yaradıcılığı – Klassiklər həmişə müasirdir. Bakı, 2008
2. İbrahimov M. Tufanlara kömək edən bir qələm… Ədəbi qeydlər (məqalələr), Bakı, 1970.
3. Ordubadi M.S.. Böyük sənətkar barəsindəki xatıratım. – Bəstəkarın xatirəsi (məqalələr, xatirələr), Bakı,
1976.
4. Rza R. Sadə və böyük insan. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 18 sentyabr 1968, № 39.
M.P.Vaqif və müasirlik
494
MÜNDƏRİCAT
Elçin Məmmədov. Molla Pənah Vaqif .....................................................................................................................3
M.P.VAQİF VƏ MÜASİRLİK
Əliyeva İfrat. Molla Pənah Vaqif – həyatı və mühiti.................................................................................................6
Əzizov Elbrus. M.P.Vaqifin dili haqqında................................................................................................................10
Əbdülhəsənli Tofiq. Azərbaycan dilinin və ədəbi-bədii fikrinin inkişafında Molla Pənah Vaqif mərhələsi ...........14
Xəlilov Nizami. Vaqif yaradıcılığında aşıq poeziyasının yeni mərhələsi və şairin aşıq yaradıcılığına təsiri ...........17
Abasova Şəlalə. Heca vəznli-ana dili şeirimizin zirvəsi ............................................................................................22
Abdullayeva Sevinc. Molla Pənah Vaqif şeirlərinin dil və vəzn xüsusiyyətlərinin orta məktəbdə tədrisi ................25
Ağahüseynova Vüsalə.“Vaqifin şirin dili” – ana dili.................................................................................................27
Aslanlı (Huntürk) Mobil. M.P.Vaqifin fiziki tərbiyə və hərbi görüşləri...................................................................29
Babayeva Şəbnəm. Molla Pənah Vaqifin həyat və yaradıcılığı Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab”
əsərində......................................................................................................................................................................32
Baxşəliyev Eynulla. Molla Pənah Vaqifin dövlətçilik fəaliyyəti haqqında ...............................................................34
Baxşəliyev Fazil. M.P.Vaqifin ictimai - siyasi fəaliyyəti haqqında..........................................................................36
Baxşəliyev Samir. Müdrik vəzir və ağıllı siyasətçi...................................................................................................38
Cavadov Əhəd. Vaqif poeziyasinin tabeli mürəkkəb cümlə sistemi..........................................................................40
Əliyeva Günel. Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında Qarabağ mühitinin tədrisi .........................................................43
Həsənova Mətanət (Saraclı). Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında ənənə və novatorluq.............................................45
Xəlilova Təranə. Gözəllik və həqiqət şairi - Molla Pənah Vaqif...............................................................................47
Qaffarlı Selcan. Vaqif poeziyasında kədər motivləri.................................................................................................49
Qədimli Kamilə. M.P.Vaqif yaradıcılığının müdriklik zirvəsi .................................................................................52
Quluyeva Minarə. XVIII əsr Azərbaycan ədəbi prosesində poetik təkamülün inkişaf perspektivləri .......................54
Qurbanova Məhbubə. M.P.Vaqifin əsərlərində şəxs adları .......................................................................................58
Mədətov Famil. Nizami Cəfərovun “Molla Pənah Vaqif” monoqrafiyası haqqında .................................................63
Mikayılov Ülvi. Gözəllik şairi Molla Pənah Vaqifin gözəllərdən şikayəti................................................................65
Muradova Telli. Vaqif yaradıcıliğında müxəmməslərin ideya-bədii xüsusiyyətləri..................................................68
Nəbiyeva Almara. Molla Pənah Vaqif və Aşıq Valeh ..............................................................................................71
Rəhmanova Suqra. Molla Pənah Vaqif dilinin qrammatik xüsusiyyətləri................................................................75
Seyidova Sultan. Vaqif yaradıcılığında bədii təkrir poetizm yaradan vasitə kimi................................................78
Yusifova Nailə. M.P.Vaqif və milli təfəkkür.............................................................................................................81
Zamanov Nağdəli, Hüseynov Vahid. Azərbaycan estetik dünyagörüşünün formalaşmasında
Molla Pənah Vaqif yaradıcılığının rolu ....................................................................................................................83
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
Abduləzizova Sədaqət. Fransız romantizminin əsas qolları ......................................................................................87
Abdullayeva Şəlalə. Xalqına, vətəninə bağlı, vətənpərvərlik etalonu olan böyük yazıçı ........................................ 89
Ахмедова Нигяр. Переводческая деятельность азербайджанских писателей и поэтов ....................................91
Ağamaliyeva Təranə. S.Vurğunun yaradıcılığında bədii tərcümənin rolu ...............................................................95
Allahverdiyev Vaqif. Məmməd Araz yaradıcılığının poetik xüsusiyyətləri.............................................................97
Allahverdiyev Vaqif. R.Rza yaradıcılığında yeni fikir, forma və məzmun axtarışları .............................................99
Almaz Əliqızı. Cənubi Azərbaycan memuar və uşaq ədəbiyyatı haqqında bəzi mülahizələr....................................102
Bayramov Ramil. Şair Vəli Miskinlinin poeziyasında dodaqdəyməz şeir şəkli ........................................................106
Əhmədova Şəfa. Uşaq nəsrində yeni mövzu axtarışları və sənətkarlıq xüsusiyyətləri .............................................. 108
Əliyeva Sara. Türk dastanlarında boz qurd................................................................................................................111
Əzimova Aida.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında millilik məsələsi ........................................................................113
M.P.Vaqif və müasirlik
495
Hüseynli Tural. Türk şeirində heca vəzninə bir nəzər ..............................................................................................115
İmanquliyeva Arzu. Müasir nəsrdə qəhrəman tipi....................................................................................................117
İmamverdiyeva Zöhrə. Hüseyn Cavidin yaradıcılığında Türkiyə mühitinin rolu..................................................119
İslamzadə Kəmalə. “Övladlığa götürmə” ənənəvi motivinin mərasim kompleksində yeri ......................................121
İsmayıllı Aytac. İsi Məlikzadənin “Küçələrə su səpmişəm’’ povestində ikili həyat fəlsəfəsi ...............................124
İsmayılova Xəyalə. Valter Skottun yaradıcılıq metodunun xüsusiyyətləri.............................................................126
Kazımova Könül. Roman janrı çağdaş nəzəri-estetik dəyərlər kontekstində.............................................................128
Kazımova Sevinc. Azərbaycan lirik nəsrində ənənə və müasirlik.............................................................................130
Qafarova Suğra. İnsanda qəhrəmanlığın təsdiqi (E.Heminqueyin “Qoca və dəniz” əsəri əsasında) .........................134
Гарабаглы Гюльтекин. Обучение диалогической речи с учетом коммуникативных задач.............................136
Герайзаде Лейла. Религиозные мотивы в творчестве Олжаса Сулейменова .....................................................139
Quliyeva İlahə. Müstəqillik dövründə Böyük Britaniya – Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin xüsusiyyətləri ................142
Мамедов Тофик. «Лицо своей души» (Восток в творчестве Л.В. Соловьёва) ..................................................145
Məmmədova Aynurə. Mirzə Ələkbər Sabirin “Ruhum” şeirində təsəvvüf görüşləri ............................................148
Məmmədova Səidə. M.Ə.Rəsulzadənin “Stalinlə ixtilal xatirələri” memuarında ictimai-siyasi mühitin analizi ......150
Məmmədova Şəfəq. Vodevil janrının xüsusiyyətləri................................................................................................152
Məmmədova Şöhrət. Sənətkar fantaziyasının gücü...................................................................................................154
Məmmədova Yeganə. Mikayıl Rzaquluzadə yaradıcılığında “Dədə Qorqud” motivləri...........................................157
Mənəfova Seyidnisə. Cəfər Cabbarlı yaradıcılığında qadın və evlilik problemi .......................................................160
Mirzəyeva Aytəkin. Abdulla Şaiq yaradıcılığı akademik Məmməd Arifin gözü ilə .................................................162
Muxtarov Əlimuxtar. Nizami Gəncəvi yubileyinin poeziydaki tərənnümünə təsiri (1930-40-ci illər əsasında) ......164
Nəbiyeva Ülkər. Xalq oyunları sivil dəyərlərin etnoloji təzahürüdür.......................................................................168
Nəsirov Natiq. Divan ədəbiyyatında dini simvolika (Seyid Əbülqasim Nəbati və Seyid
Nigarinin yaradıcılığı əsasında).................................................................................................................................170
Nəsirova Fatimə. Nizami Gəncəvi humanist və mütəfəkkir şair kimi .......................................................................173
Orucova Səhər. İrəvan şəhəri – toponim və etnonimi folklor materialı kimi............................................................175
Pirəliyeva Elnurə. Əhmədi Təbrizi və onun “Şeyx Sənan” məsnəvisi .....................................................................178
Rəhimova Gülnar. Sovet dövrü və müstəqillik dövrü dramaturgiyasında ailə-məişət mövzusu (C.Cabbarlı,
İ.Əfəndiyev və Ə.Əmirlinin yaradıcılıq materialları əsasında).................................................................................181
Rzabəyli Firuzə. Şeyx Nəsrullah obrazının islam dini kontekstində dəyərləndirilməsi.............................................185
Səfərli Aynur. “Nurməhəmməd Qərib Əndəlibin yaradıcılığında islam konteksti- “Səğdi Vaqqas”
poeması əsasında .......................................................................................................................................................187
Vəliyev Məhərrəm. XIII-XVI əsr anadilli epik əsərlərdə aşiq-qadın qəhrəmanları: hüquqsuzluq
və ya mentalitet..........................................................................................................................................................190
Vəlizadə Aysel. Elçinin “Baş” romanında personajlar aləmi ..................................................................................192
DİLÇİLİK
Abadova Səfa. Funksional sintaksis problemləri.......................................................................................................194
Abbasova Yeganə. Qədim ingilis dilinin lüğət tərkibində baş verən semantik transformasiya və dil əlaqələri ........196
Abdullayeva Xatirə. Azərbaycan türkcəsinin cənub qolunda ənənədən novatorluğa keçid
(Feili frazeoloji birləşmələr əsasında)........................................................................................................................198
Abdullayeva Məlahət. Nəqli və sual cümlələrinin fransız və Azərbaycan dillərində leksik-semantik və morfoloji
xüsusiyyətləri.............................................................................................................................................................204
Abdullayeva Ülkər. Koqnitiv dilçilikdə konseptin məzmun və strukturu ilə bağlı müxtəlif yanaşmalar ................206
Ağayeva Nətavan. Alman dilinin leksik sistemində türk mənşəli sözlərin işlənməsinə dair....................................209
Ağayeva Sevinc. Müstəqillik illərində Azərbaycan «təhsil» konseptosferində yeni konseptlər məsələsinə dair ......211
Ataşlı Təhminə. I Türkoloji qurultayda terminologiya məsələsi ..............................................................................214
Bagirova Sevindj. Passive constructions in modern english......................................................................................216
M.P.Vaqif və müasirlik
496
Бахри Наиля. К проблеме изучения лексико-грамматического материала на занятиях рки .......................219
Бунятова Нина, Ахундова Ляман. Некоторые особенности научно-технического перевода
английского языка ...................................................................................................................................................222
Cavadova Hökümə. Mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentləri arasında semantik əlaqə tipləri.........................225
Джафаров Микаил, Гусейнова Флора. Изучение синтаксических трансформаций на занятиях рки (на
материале словосочетаний) ....................................................................................................................................227
Eyvazli Gunel. The parameters in texts .....................................................................................................................229
Əhmədova Ramilə. Deyksis, onun növləri və ifadə vasitələri ..................................................................................231
Əliyeva Asifə. Ünsiyyət mədəniyyəti: danışıq etikası və nitq etiketləri...................................................................234
Əliyeva İlahə. Frazeologizm tabeli mürəkkəb cümlələr ............................................................................................237
Əsədli Samirə. Şifahi nitq vərdişlərinin inkişafında bədii oxunun rolu.....................................................................240
Əsədova Məleykə, Bədəlova İradə. Azərbaycan və ingilis dillərində sabit söz birləşmələrinin
müxtəlif növləri, fərqli və oxşar xüsusiyyətləri .........................................................................................................242
Əsgərova Böyükxanım. Onomastika problemlərinə dair...........................................................................................244
Hacıyeva Ellada.İngilis dilinin müasir dünyada və ölkəmizdə əhəmiyyəti və dilin öyrənmə yolları .......................246
Hacıyeva Xavər. Xarici dil üzrə terminoloji leksikasının öyrədilməsinin əsas prinsipləri .......................................249
Hacıyeva Nigar, Mirzəyeva Aytəkin.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilində müraciət formaları....................251
Haqverdiyeva Aysel. Müasir Azərbaycan dilindəki qoşa sözlər arasında tabesizlik əlaqəsinə dair ..........................255
Həsənova Nigar, Məmmədova Könül. İngilis dilində elmi-texniki tərcümənin leksik və
qrammatik problemləri ..............................................................................................................................................259
Həsənova Türkanə. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında infinitivin nominativ xüsusiyyətləri...........................262
Hümbətəliyeva Sevinc. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində
Qərbi Avropa mənşəli alınmaların rolu və əhəmiyyəti..............................................................................................264
Hüseynova Lalə. Müasir ingilis dilində frazeoloji transformasiya prosesində spesifik anamaliya və
frzeologizmlərin somatik xüsusiyyətləri...................................................................................................................267
Hüseynova Həcər. Mir Cəlalın əsərlərində sintaktik bütövlər ..................................................................................269
Hüseynova Rəna. Azərbaycan dilində ingilis mənşəli sözlərdə baş verən leksik və semantik dəyişikliklər .............273
Hüseynova Sevinc. Onomastikanin ingilis və Azərbaycan dillərində yaranması, inkişafı və ifadə vasitələri...........275
Hüseynova-Qəhrəmanlı Aytən. Beynəlmiləl derivativ termin elementlər.................................................................277
Xanəliyeva Aysel. Azərbaycan dilində frazeoloji sinonim cərgələr..........................................................................279
Xəlilova Sevil, Nəsirova Zibahət. Alman və Azərbaycan dillərində feilin imperativ formasının
kommunikativ-praqmatik aspektlərinin leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri............................................... 282
Xəlilzadə Könül. Yenisey abidələrində rəng bildirən sözlərin işlənmə xüsusiyyətləri..............................................284
Гасанова Ирада. К проблеме субстантивации прилагательных в русском языке..............................................287
Qasımova Emiliya. İngilis dili mənşəli siyasi-iqtisadi,elmi-texniki terminlərin Azərbaycan dilində
leksik-semantik xüsusiyyətləri...................................................................................................................................289
Qədimova Nailə. İngilis dilinin söz yaradıcılığında köməkçi nitq hissələrinin rolu və əhəmiyyəti haqqında.........292
Qənbərova Qüdsiyyə. Bir və iki hecalı numerativlərin diaxronik-dialektoloji aspektləri..........................................294
Qəribli Aysel.“Azərbaycan dili” anlayışı: Azərbaycanın şimalında və cənubunda.................................................297
Məmmədəli Qıpçaq.Türk dillərində nitq hissələri problemi.....................................................................................301
Quluzadə Fərqanə. Azərbaycan, türk və rus dillərində frazeoloji vahidlərin oxşar və fərqli cəhətləri .....................303
Quliyeva Nüşabə. Fransız dilində yönəltmə,istiqamət və yer məfhumu bildirən sözönülərinin
leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri..............................................................................................................305
Quliyeva Rəhilə, Məmmədova Səidə. Rus dili leksikasında türk mənşəli sözlər .....................................................308
Гулиева Самира. Роль информационно-коммуникационных технологий в процессе обучения
русскому языку специалиста технического профиля.........................................................................................311
Qurbanova Yeganə, Məhərrəmova Şəfəq. Qədim və orta əsrlərdə ingilis dilinin lüğət tərkibinə keçmiş
Şərq və Qərb mənşəli alınmaların leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri......................................................313
Гусейнова Ульвия. Проблема вербализации концептов в древнетюркском языковом сознании ....................316
Qocayeva Mətanət. Sintaktik omonimliyin omonimlər sistemində yeri....................................................................319
İbrahimova Könül. Dillərin tipoloji bölgüsü və analitizm.........................................................................................321
M.P.Vaqif və müasirlik
497
İbrahimova Leyla, Məmmədli Sürəyya. İngilis dili mənşəli sözlərin alman dilində leksik-semantik və
qrammatik xüsusiyyətləri...........................................................................................................................................324
İsayeva Rəvanə. Azərbaycan dilinin müasir terminologiyasında terminlərin spesifik xüsusiyyətləri ......................326
İsmayılov Rauf, Cəfərov Radiq. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində işlənən Avropa mənşəli beynəlmiləl
terminlər haqqında.....................................................................................................................................................328
Kerimova İrade. Azerbaycan yer isimleri..................................................................................................................331
Гарабаглы Гюльтекин. Системы упражнений для развития диалогической речи в
национальной аудитории ........................................................................................................................................333
Quliyeva Mehriban. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan aşıqlarının dil və üslubu .....................................335
Quliyeva Şəbnəm. Azərbaycan dilində qeyri-onluq say sistemləri............................................................................338
Mahmudova Mehriban. Sifətin substantivləşməsi.....................................................................................................341
Магеррамова Рена. Использование мультимедийных средств в обучении английскому языку......................343
Маммадова Светлана. Сравнительно-сопоставительное исследование разносистемных языков в процессе
преподавания русского языка как иностранного..................................................................................................346
Manafova Aynurə. İngilis və Azərbaycan dillərində zoometaforizmlərin leksik və semantik xüsusiyyətləri..........349
Mehtiyeva Səidə. Müasir ingilis dilində leksik-qrammatik və kalka üsulu ilə söz yaradıcılığı.................................351
Mehdixanlı Kəmalə. Azərbaycan dilinin sintaksisində cümlədə söz sırası və inversiya hadisəsinin
struktur xüsusiyyətləri ...............................................................................................................................................353
Məhərrəmova Aysel. Polipredikativ mürəkkəb cümlələrin formalaşmasında bağlayıcıların və bağlayıcı
sözlərin rolu ...............................................................................................................................................................356
Məhərrəmova Günay. Müasir ingilis dilində participle-in leksik və semantik xüsusiyyətləri və onun
Azərbaycan dilində ifadəsi .......................................................................................................................................357
Мамедова Сона. Из практики обучения профессиональной лексике на занятиях рки ..............................360
Məmmədova Elmira. Frazeoloji vahidlər və onların sərhədləri................................................................................363
Məmmədova Nailə. İdarə əlaqəsinin işlənmə sferası.................................................................................................365
Məmmədova Tamara. Dilçilikdə müasir informasiya texnologiyaları .....................................................................368
Məmmədzadə Pakizə. İngilis dilində gender kateqoriyasının nitq hissələri sistemində-isimlərdə və əvəzliklərdə
işlənməsi və Azərbaycan ilə müqayisəli xarakteristikası...........................................................................................370
Мирбабаева Наиля. Взаимосвязь семантических и сочетаемостных свойств лексических единиц.............373
Musayeva Rübabə. Ön sözlü frazeologimlərin ingilis dilində leksik-semantik xüsusiyyətləri və
onların Azərbaycan dilində ekvivalentlikləri............................................................................................................376
Mürşüdova Röya. Müasir Azərbaycan və alman romalarında sosial-siyasi dəyişikliklər
kontekstində şəxsiyyətin mənəvi azadlıq konsepsiyası.............................................................................................378
Mursaliyeva Səfiyyə. Müxtəlifsistemli dillərdə lokalizasiyanın “x-də/x-in daxilində”
qrammeminin realizasiyası ........................................................................................................................................382
Musayeva Kəmalə. Küveyt ləhcəsində köməkçi nitq hissələri..................................................................................384
Müseyibova Umxanım. XXI əsrin əvvəlində Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı .........................................................386
Назирова Гюлар. Сферы употребления лексики современного русского языка ...............................................389
Nemətli Aysel . M.Füzulinin nəzm əsərlərində hərəkətin icra istiqamətini bildirən feili birləşmələrin
işlənmə tezliyi............................................................................................................................................................391
Nəbiyeva Zöhrə. Şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi yolları üzrə görülən işlərin
məzmunu və istiqamətləri.........................................................................................................................................393
Nəsirova Afətxanım. Müasir ingilis dilində feilin məsdər formasında işlənən modal feillərin Azərbaycan
dilində işlənmə xüsusiyyətləri və bəzi qeyri-adekvat amillər haqqında ....................................................................396
Niyazova İlahə. Q
ədim türk yazılı abidələrinin dilində sintaktik xüsusiyyətlər .......................................... 399
Orucova Samirə. İkinci tərəfin ifadə vasitəsinə görə feli birləşmələrin tədrisi..........................................................401
Piriyeva Ofelya. Azərbaycan dilində sinonimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri..................................................404
Rəhimov Pərvin. Müasir dövr Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələri və onların təsnifi prinsipləri məsələsi ...........408
Pənahova Firəngiz. İstiqamət, yer, məkan bildirən söz və ifadələrin leksik-semantik və morfoloji
xüsusiyyətləri.............................................................................................................................................................410
Rəhimova Nazilə. Azerbeycan türkcesinde ve ingilizcede yabancı sözler ................................................................412
M.P.Vaqif və müasirlik
498
Rzayeva Sevda. Azərbaycan dili üzrə fəal-interaktiv dərsin mərhələləri ..................................................................415
Səlimova Çimnaz, Hacıyeva Nailə. İngilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sabit söz
birləşmələrinin və frazemlərin rolu............................................................................................................................418
Sənani Lalə. Müasir inglis dilində məsdər tərkibli felin növləri və onun Azərbaycan dilində ekvivalentləri ...........421
Süleymanova Röya. Uşaq dilinin inkişaf mərhələləri................................................................................................424
Şəfizadə İradə. Azərbaycan dilində ingilis dili mənşəli alınma sözlərdə leksik və semantik transformasiya
və onun dilçi alimlər tərəfindən tədqiqatı ..................................................................................................................426
Suleymanli Yusif. Logical appointment and function of the terms in the interference process.................................428
Şabanova Aysel. İngilis və Azərbaycan dilçiliyində paremiologiya..........................................................................430
Tağıyeva Elnarə. Müasir Azərbaycan dilində “bir” sayının iştirakı ilə yaranmış sözlərdə çoxmənalılıq...............433
Tağıyeva Şövkət. İngilis dilindən Azərbaycan dilinə və əks tərcümə prosesində leksik-semantik uzlaşmalar .........435
Teymurova Rasimə. İngilis dilinin ABŞ variantında yadelementli frazemlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri..438
Vəliyev İslam. M.Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində qrammatik arxaizmlər....................................440
Vəliyev İslam. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində ədat .....................................................................................444
Vəliyeva İradə. İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun səciyyəvi xüsusiyyətləri və müxtəlif
rəsmi müraciət formaları............................................................................................................................................449
Yusibova Züleyxa. Xalqların mədəniyyətlərarası əlaqələrində ekstralinqvistik amillərin rolu ...............................452
Челебиева Хадиджа. Методика обучения русскому языку в национальных вуз-ах республики...................454
Ян Дзинь. Об особенностях антропонимикона Ф.М. Достоевского...................................................................457
İCTİMAİ ELMLƏR
Abbasova Səma. Müstəqillik illərində Azərbaycanda təhsilin inkişaf tarixinə qısa baxış....................................... 461
Алиев Низамеддин. Возможности пользование электронными словарями с помощью переводчиков .........464
Əlizadə Nüşabə. Xosrov Şahaninin jurnalistlik fəaliyyəti ......................................................................................466
Əskərova Zeynəb. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin dövlət statusu................................................................469
Həmzəyeva Elmira. Üzeyir Hacibəyov və milli təhsil ..............................................................................................471
Həmzəyeva Elmira. M.Abdullayeva. “Klassik poeziya: ezoterik xəzinə”................................................................473
Hesenova Sureyya. Günümüzde kişiliğin formalaştirilmasının güncel sorunları .....................................................475
Hüseynova Röya. Qloballaşma dövründə ictimai diplomatiyanın əhəmiyyəti və prespektivləri.......................477
İmanova Sonaxanim. Heydər Əliyev və Аzərbаycаndа qadın siyаsəti......................................................................479
İsayev Orxan. Məşrutə inqilabında “Əncümən” qəzetinin rolu ................................................................................482
Məmmədova Gültəkin. Uşaq hüquqları mediada ......................................................................................................484
Vəli Jalə. Erkən ərəb tarixşünaslığında sünni-şiə tarixi ənənəsinin ayrilmaması ....................................................486
Yusifova Püstəxanım. Mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə nəzakətlilik və müraciət formaları sosial-mədəni
faktorlar kimi .............................................................................................................................................................489
Yusifli Qabil, Vəliyev Qərib, Əlizadə Fikrət. Musiqi tariximiz və yeni araşdırmalar............................................492
M.P.Vaqif və müasirlik
499
Böyük Azərbaycan şairi
Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinə həsr olunmuş
«M.P.VAQİF VƏ MÜASİRLİK»
mövzusunda Respublika
elmi-praktik konfransının
MATERİALLARI
7 dekabr 2017-ci il
M.P.Vaqif və müasirlik
500
«Elm vÿ òÿùñèë»
няшриййатынын
äèðåêòîðó:
ïðîôåññîð
Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ
×àïà èìçàëàíìûø
02.12.2017.
Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 48
Ñèôàðèø
¹ 15.
Êàüûç ôîðìàòû
70х100
1/16.
Òèðàæ
300
.
Êèòàá
“Elm və təhsil”
íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà ìöÿññèñÿñèíäÿ
ùàçûð äèàïîçèòèâëÿðäÿí ÷àï îëóíìóøäóð.
E-mail: elm.ve.tehsil@mail.ru
Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89
Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4.
Dostları ilə paylaş: |