Microsoft Word qurbanov veis docx
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
92
SUMMARY
By a master's degree dissertation of Gurbanov Veis Aydin on a theme: "Great Caucasus in the north- east and south -west slopes of the destructive processes of natural environmental problems and measures against them ". Master's dissertation 86 page printed , entry 3 chapters, conclusions and proposals , as well as to the literature list . During the implementation of the dissertation , published a rich literature in this area ,
" Weather , Seismic Network Stations and The State Statistics Committee of Azerbaijan " the actual materials were used . Gurbanov Veys Aydin used general facilities of mathematical statistics, geographical-comparative and physical and chemical methods of supervision.
At the end of master's degree dissertation conclusions, suggestions, and also list of the used literature, are presented. 93
REFERAT G R Ş Demokratik ölkələrdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir qayda olaraq ərazi istehsal potensialından səmərəli istifadə, dövlətin təbii şəraitini, təbii ehtiyat potensialını qorumaq və qiymətləndirmək, regionların iqtisadiyyatının inkişafı və təbii mühitin qorunmasının təmin edilməsi ən mühüm amil hesab olunur. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ilə əlaqədar təsərrüfatın, elmin, təhsilin bütün sahələri yenidən qurulur, müstəqil dövlətin tələblərinə uyğun şəkildə təşkil edilir.
Ekoloji tarazlığı, onun mürəkkəb və bir-birilə sıx bağlı mexanizmlərini bilmədən, yəni ekoloji biliyə dərindən yiyələnmədən, təbiətdən, onun ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, təbii mühiti həyat üçün yararlı halda saxlamağı proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Bu baxımdan ekoloji tədqiqatlara tələbat və maraq dünü-gündən artır. Müasir dövrdə ekologiya elmi bütün sənət adamlarının, alim və mütəxəssislərin, müəsisə və dövlət rəhbərlərinin diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan tərəfimizdən yerinə yetirilən “Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında təbii dağıdıcı proseslərin yaratdığı ekoloji problemlər və onlara qarşı mübarizə tədbirləri” adlı elmi-tədqiqat işi çox aktualdır. Bu baxımdan Böyük Qafqazın ümumi coğrafi şəraitinin təhlili, şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında təbii dağıdıcı hadisələrin yaratdığı ekoloji problemlər və onlara qarşı mübarizə tədbirləri tədqiq edilmiş, iqlim, torpaq və bitki ehtiyyatlarının ekolojı cəhətdən qiymətləndirməsinə cəht göstərilmişdir. FƏS L I
BÖYÜK QAFQAZIN ÜMUM COĞRAF ŞƏRA T N N TƏHL L 94
1.1.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarının fiziki-coğrafi səciyyəsi. Azərbaycan Respublikasının ümumi sahəsi 86.6 min km 2 -dır. Respublikada mütləq hündürlük Böyük Qafqazda 4480 m ( Bazardüzü zirvəsi ) ilə -26.0 m ( Xəzər dənizinin səviyyəsi ) arasında dəyişir. Ərazinin orta hündürlüyü 384 m olub, onun 18%-i dəniz səviyyəsindən aşağı, 24%-i 0 – 200 m, 15.5%-i 200 – 500 m, 15.5%-i 500 – 1000 m, 27%-i isə >1000 m hündürlükləri əhatə edir. Vilayətin daxilində aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlar ayrılır: Samur-Dəvəçi, Qonaqkənd, Zaqatala-Lahıç, Alazan-Əyriçay, Şamaxı (Dağlıq Şirvan), Qobustan- Abşeron. 1.2.Böyük Qafqazın təbii-iqtisadi zonalarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Təbii- iqtisadi zonaya aşağıdakı ərazilər daxildir: Böyük Qafqaz, Abşeron, Quba-Xaçmaz, Şə ki-Zaqatala, Dağlıq Şirvan. Ərazinin təpəlik relyefi, burada sürüşmələr baş verməsi onun mənimsənilməsində müəyyən problemlər yaradır. Ərazinin fəal seysmik zonada yerləşməsi yaşayış məntəqələri və təsərrüfat üçün ciddi təhlükə yaradır. Dağların yamaclarında sürüşmələr müşahidə edilir. Ona görə də burada təsərrüfat işləri aparılarkən əlavə texniki tədbirlər görülməsi zəruridir. 1.3. Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarının iqlim ehtiyatları. Böyük Qafqaz dağlıq ərazidə iqlimin başlıca üstünlüyü havaların sərin və çox vaxt günəşli keçməsidir. Böyük Qafqazın yüksək dağlıq zonası rekreasiya məqsədləri üçün Kiçik Qafqazdakına nisbətən az istifadə edilir. Aşağı və orta dağlıq zonaları isə burada iqlim və balneoiqlim kurartlarının yaradılması üçün perspektivlidir. Bu cəhətdən (3a) subtropik yarımrütubətli Balakən – Qəblə, (3q) mülayim iqlimli Quba – Qalaaltı rayonları və bütünlüklə stisu Qonaq-kənd zonası özünün landşaft – estetik və komfort hava şəraitinə görə daha əlverişlidir. 1.4. Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarının geotektonik və geomorfoloji şəraiti. Geoloji-geomorfoloji şəraitlə təbii ehtiyatlar arasındakı qanunauyğun əlaqə mürəkkəb relyefə malik olan Böyük Qafqazın cənub yamaclarında özünü daha aydın təzahür etdirir. Bu baxımdan bölgə ərazisinini geoloji-geomorfoloji xüsusiyyətlərinə görə iki zonaya dağlıq və düzənlik zonalarına ayırmaq olar. Dağlıq zona Baş Qafqaz silsiləsinin Mazımçayla Göyçay arasında qalan şimal hissəsini əhatə edir və yüksək, orta və alçaqdağlıq qurşaqlardan ibarətdir. Orta və alçaq dağlıq qurşaqlar əsasən meşələrlə əhatələnir. Lakin meşələrdə plansız qırılma, mal-qara salınması, yamaclarda eroziya və sürüşmə prosesləri, qravitasiya tipli sel ocaqlarının yaranmasına şərait yaradır. Mövcud ədəbiyyat materiallarının təhlili göstərir ki, bütün fəaliyyətdə olan yeni sel ocaqları meşələrin məhv edilməsi və ya onların mühafizə rolunun azalması ilə ə mələ gəlmişdir. 1.5. Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında torpaqəmələgətirən amillər, torpaq ehtiyatları və torpaqların iqtisadi - ekoloji qiymətləndirilməsi. Öz xarakterik xüsusiyyətlərinə görə Böyük Qafqazın şimal- şə rq və cənub-qərb yamaclarında aşağıdakı torpaqəmələgətirən amillər özünü birüzə verir: ərazinin iqlimi, relyefi, ana süxurun xarakteriki xüsusiyyətləri, ə razinin yaşı, torpaq orqanizmlər (bakteriyalar, aktinomistlər, mamırlar, heyvanat aləmi), antropogen amillər və s. 95
1.6.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarının bitki örtüyü və heyvanat aləminin antropogen təsir nəticəsində dəyişməsi. Böyük Qafqazın cənub yamacına daxil olan rayonların (Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Oğuz, Qəbələ) ə razisində bitki örtüyü dağlıq əraziyə məxsus yüksək zonallıq qanununa uyğun olaraq dəniz səviyyəsindən yuxarı qalxdıqca dəyişir. Balakən, Zaqatala, Qax rayonlarının cənub hissəsində düzən meşələrinin qalıqlarına (qızılağac, yalanqoz, ağyarpaq qovaq, uzunsaplaq palıd) rast gəlinir. Burada pozulmuş düzən meşələri çox yerdə bağlar, kənd təsərrüfatı sahələri, törəmə tipli kolluqlar (şibləklər) və yaşayış məntəqələri ilə əvəz olunmuşdur. Regionun meşə təsərrüfatları ərazisində meşə ilə örtülü sahə 218047 hektar (cədvəl 7), qoruqların ərazisində isə 30438 ha təşkil edir. Bu regionun ümumi ərazisinin 28,3 faizidir (meşəlik faizi). Ən yüksək meşəlik faizi Oğuz rayonunun payına düşür. (37,6%). Yuxarı meşə qurşağında uzunmüddətli intensiv maldarlığın təsiri nəticəsində meşə heç yerdə təbii sərhədində qalmamışdır. Dağlıq ərazidə meşə örtüyü müxtəlif meyllikli yamaclarda yerləşir. Qəbələ və Şəki rayonlarında meşə ərazisinin 40%-ə qədəri, Qax və Zaqatala rayonunda 50%-dən çoxu, Oğuz rayonunda isə 60%-ə qədəri dikliyi 30°-dən artıq olan yamacları tutur. Lakin bu meşələrin çoxu bu və ya digər dərəcədə antropogen təsirlərə məruz qalaraq öz qoruyucu funksiyasını zəiflətmişdir. Buda ərazidə sürüşmə aktivliyini artırır.
FƏS L II BÖYÜK QAFQAZIN Ş MAL-ŞƏRQ YAMACLARINDA TƏB DAĞIDICI HAD SƏLƏR N YARATDIĞI EKOLOJ PROSESLƏR
2.1.Böyük Qafqazın şimal-şərq yamaclarının (Quba-Xaçmaz) torpaq ehtiyatları. Bölgənin tərkibinə Quba, Qusar, Şabran, Xızı, Siyəzən və Xaçmaz rayonları daxildir. Sahəsi 696,5 min hektar olmaqla respublika ərazisinin 8,1% ni ə hatə edir. Bölgənin relyef quruluşu qərbdən və cənubdan dağlıq olmaqla Baş Qafqaz silsiləsinin şimal-şərq yamacı və yan silsilənin cənub şərq hissəsini tutur. Ə n yüksək nöqtəsi Şahdağ (4252m) zirvəsidir. Şimalşərqdə isə Beşbarmağ dağı (800m) ən yüksək zirvə hesab olunur. Bölgədə dərin kanionlar, suayrıcılar, yaylalar, dağarası çökəkliklər, uçqunlar və sürüşmələr geniş yayılıb. Ərazinin bitki aləmi çox müxtəlifdir və şaquli zonallıq qanunu daha aydın nəzərə çarpır. Ərazidə yağıntılar əsasən bərabər paylanmışdır. Belə ki, ilin soyuq dövründə Quba və Qusar rayonlarında 255-278 mm, isti dövrlərində isə 316-337 mm yağıntı düşməsi müşahidə olunur. Bölgənin torpaq örtüyünün tərkib hissəsini təşkil edən kənd təsərüffatına yararlı torpaqlar ümumi torpaq fondunun 55,5%-ni (386,6 min ha) təşkil edir. Bunun 32,9%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Biçənək sahə kimi istifadə olunan torpaqlar 7,5%-ə, çoxillik əkinaltı torpaqlar 7,3%-ə çatır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar içərisində ən genış sahəni örüş və otlaq torpaqları tutur. Bu torpaqlar torpaq ehtiyatınının 48,3%-ni əhatə edir. Həyətyanı torpaq sahələri isə 4,0% (15,3min ha) 96
təşkil edir. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqlar isə ümumi torpaq fondunun 26,8%-ni (187,0 min ha) tutur. 2.2.Böyük Qafqazın şimal-şərq yamaclarında baş verən eroziya proseslərinə antropogen və təbii proseslərin təsiri. Ərazinin müxtəlif relyefi, iqlimi, bitki, torpaq örtüyü və bu təbii komponetlərin yüksəklikdən asılı olaraq yaratdığı təbii meşə, alp və subalp çəmən və çəmən-çöl biosenozları zaman-zaman insanın təsrrüfat fəaliyyətinin təsirinə məruz qalaraq öz arealını və təbii – tarixi strukturunu dəyişmiş və transformasiyaya məruz qalmışdır. Eroziya prosesi torpağın üst münbit və bioloji fəal qatını dağıdır, yağış və qar suları torpağı yamac boyu üzüaşağı yuyaraq, çay və dərələrə tökür. Quba, Qusar, Xaçmaz bölgəsində eroziya prosesinin çox genış inkişaf etməsinə təbii və antropogen amillərin birgə təsirinə rəvac vermiş, 696,5 min hektar sahəni və ya ərazinin torpaqlarının 369,4 min ha və ya 53%-i sıradan çıxaraq yararsız hala düşmüşdür . Bölgənin ümumi torpaq ehtiyyatlarının eroziya durumu (ha/%) cədvəl 9 göstərmək olar. 2.3. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamaclarında antropogen təsir nəticəsində gedən eroziya prosesləri və onların qarşısının alınması yolları. Quba, Qusar, Xaçmaz bölgəsində eroziya proseslərinin çox genış inkişaf etməsinə təbii və antropogen amillərin birgə təsiri rəvac vermiş, 696,5 min hektar sahənin 369,4 min hektarı (53%) sıradan çıxaraq yararsız hala düşmüşdür. Müəyyən edilmişdir ki, Böyük Qafqazın yüksək dağlıq zonasında bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramış sahələr 45%-ə qədərdir. Antropogen amillərin təsiri, xüsusilə sistemsiz otarma nəticəsində otlaqlarda ot örtüyü xeyli seyrəkləşmişdir. Mal-qaranın yemədiyi bəzi bitkilər otlaq sahələrində qalır və inkişaf edir. Hazırda mövcud çəmənliklərin 50- 60%-i tam yararlı vəziyyətdədir, qalan yerlərin isə bu və ya digər dərəcədə fitomeliorativ tədbirlərə ehtiyacı var. Bu tip sahələrdə 1 hektar çəmənlikdə 5-8 baş davarın otarılması normal hal hesab olunur, lakin buna riayət olunmadıqda yamacdakı çim qatı dağılır və nəticədə eroziya prosesinin genişlənməsi üçün ə lverişli şərait yaranir. 2.4.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında sürüşmə proseslərinə səbəb olan amillər: 1.Ərazinin relyefi. 2.Ərazinin geoloji quruluşu. 3.Ərazinin iqlimi. 4.Ərazinin torpaq örtüyü. 2.5.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında ekoloji gərginlik yaradan səbəblər. Dağ-meşə torpaqalrı eroziyaya qarşı yaxşı davamlı olub 3-5 mm böyüklükdə olan hər bir aqreqatın dağılmasına 3-4 litrə qədər su tələb edir. Torpağın yuyulub dağılması müddəti onun əkin qatının qalınlığından asılıdır. Yuxa torpaqlarda bu proses sürətlə gedir, qalın torpaqlarda isə uzun müddət davam edir.
Azərbaycanda torpaq eroziyasına qarşı mübarizəyə dağlıq rayonlarda daha ciddi fikir verilməlidir. Dağ rayonlarında eroziyaya qarşı mübarizə torpağı pozulub dağılmaqdan mühafizə edir və aran rayonlarının su rejiminə müsbət təsir göstərir. Ə sas ekoloji gərginlik yaradan amil antropogen amilləridir. 97
2.6.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında ekoloji mühitin nizamlanması yolları. Eroziya probleminin həlli aşağıdakı prisiplərə əsaslanmışdır: 1. Eroziyaya qarşı təklif edilən tədbirlər sistemi (aqrotexniki, meliorativ və s.) vasitəsilə aşağıdakılara nail olunmalıdır: a. eroziya proseslərinin öz təbii həddində sabitləşməsinə; b.torpaq zonası üçün səciyyəvi olan yüksək münbitlik göstəricilərinin reallaşmasına və torpağın ilkin ekoloji parametrlərinin bərpasına; 2. Eroziyaya qarşı görülən tədbirlər sistemi Azərbaycanın bütun regionları üçün universal səciyyə daşımamalı, yerli iqlim, relyef, torpaq və təsərrüfat fəaliyyətləri nəzərə alınmaqla layihələşdirilməlidir.
FƏS L III BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB-QƏRB YAMACLARINDA TƏB DAĞIDICI HAD SƏLƏR N YARATDIĞI EKOLOJ PROSESLƏR VƏ ONLARA QARŞI MÜBAR ZƏ TƏDB RLƏR
3.1.Böyük Qafqazın cənub-qərb zonası torpaqlarının ekoloji səciyyəsi. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının yay otlaqları (alp və subalp çəmənləri) altında yayılmış yüksək dağlığın dağ-çəmən torpaqları əsas etibarı ilə dəniz səviyyəsindən 1500-2500 m hündürlükdə yerləşir. Tədqiq olunan ərazidə dağ-çəmən torpaqları ibtidai, çimli-torflu, çimli və qaramtıl dağ-çəmən yarımtipləri ilə təmsil olunmuşlar, bu yarımtiplər öz tərkibi və yayılma arealına görə birbirlərindən fərqlənirlər. Tədqiqat obyektində dağ-çəmən torpaqlardan götürülmüş kəsimlərin analizlərinin nəticələri aşağıdakı cədvəldə əks olunmuşdur . Böyük Qafqazın ş imal-şərq yamacı dağ-çəmən torpaqlarının fiziki-kimyəvi analizin nəticələri Işdə 10-cu cədvəldə verilmişdir. 3.2.Azərbaycan Respublikasının Böyük Qafqaz ərazisində dağıdıcı təbiət hadisələri və onların təsnifatı. Əvvala, butun TFH yerustu və yerdən kənar novlərə bölunurlər. Yerdən kənar TFH kosmogen mənşəyə malik olub atmosferdə, yerustu TFH isəYer kurəsinin cografi örtuyundə əmələ gəlirlər. Ərazidə təbii hadisələrinin sistemlərinin təsnifatı işdəki cədvəl 11-də göründüyü kimi TFH-nın mənşəyi və inkişafına ayrı-ayrı amillər (kosmik, meteoroloji-iqlim, hidroloji və sair) və ya onların birləşməsi(hidrometeoroloji və geoloji-geomorfoloji, tektonik-hidroloji, biometeroloji) təsir göstərir. Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında əsas təbii dağıdıcı hadisələr aşağıdakılardır:(T.V.Zvankova görə) 1.Zəlzələlər, sürüşmələr. 2.Sellər, qar və daş uçqunları. 3.Torpağın donmuş halda qabarması, karst uçurumu, torpaq sürüşmələri. 4.Eroziyalı-akkumlyativ. 5.Suffozionlu, torpağın donmuş halda solifikasiyası.
N Ə T C Ə 98
səmərəli istifadə, respublikanın təbii şəraitini, təbii ehtiyat potensialını qorumaq və qiymətləndirmək məqsədilə tədqiqat işində əldə olunan nəticələr: -Azərbaycanın təbii komplekslərinin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmadığından, xalq təsərrüfatının intensiv inkişafı və urbanizasiya nəticəsində, respublika ərazisinin çox hissəsində ekoloji müvazinət pozulmuşdur. -Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında yay otlaqları altında inkişaf etmiş dağ-çəmən torpaqlarının morfogenetik və bioekoloji xüsusiyyətləri aparılan tədqiqatların, kameral-laboratoriya, ədəbiyyat və fond materialların ümumiləşdirilməsi və analiz nəticəsində öyrənilmiş və müasir torpaq-ekoloji səciyyəsi verilmişdir. Aparılmış tədqitların nəticəsinə görə bu ərazidə yüksək münbitliyə malik ibtidai, çimli-torflu, çimli və qaramtıl dağ-şəmən torpaqları yayılmışdır və yüksək məhsuldarlıqlı yay otlaqları kimi heyvandarlıqda intensiv istifadə olunur. -Böyük Qafqazın cənub-qərb və şimal-şərq yamaclarına antropogen təsirlər eroziya proseslərinə, ərazinin səth örtüyünə, meşə ərazilərinin seyrəkləşməsinə və sürüşmə zonalarının aktivliyinə səbəb olmuşdur. -Azərbaycan Respublikasının Böyük Qafqaz ərazisində ekoloji gərginliyi yaradan səbəblər şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında bitki örtüyü və heyvanat aləminin antropogen təsiri nəticəsində dəyişməsidir. -Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında meşə ərazilərinin seyrəkləşməsi və meşə sərhədlərinin tərəddüdü rütubət ehtiyatlarının və albedonun dəyişməsinə səbəb olur ki, bu da nəticədə dağıdıcı təbiət hadisələrinin baş verməsinə səbəb olur. -
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, sürüşmə və eroziya hadisələrinin qarşısını almaqdan ötrü otlaqlar müəyyən müddət dincə qoyulmalıdır. Bunun nəticəsində ot formasiyaları yeniləşərək sıx şəbəkə yarada bilsin. Digər tərəfdən bəndlərin çəkilməsi, terraslama işlərinin aparılması, ağacların əkilməsi və s. əməl edilməlidir. Optimal variantlar isə ərazinin relyefindən asılı olaraq seçilir. Bunlarla yanaşı həmin ərazidə yaşayan əhalinin maarifləndirilməsi vacib məsələlərdən sayılır ki, bu da antropogen təsirdən yaranan eroziya hadisələrinin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. - Böyük Qafqazın çənub-qərb yamacı landşaftlarının ekoloji-geokimyəvi xüsusiyyətləri bir tərəfdən ərazinin geoloji quruluşu və mövçud fiziki-çoğrafi şə raitlə, digər tərəfdən isə burada sənaye saһələrinin inkişafı, dağ-kəşfiyyat və kənd təsərrüfatı işlərinin aparılması ilə əlaqədar olaraq meydana çıxan texnogenezin təsiri ilə müəyyənləşdirilir. -Disertasiya işində Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında yay otlaqlarında gedən eroziya prosesləri araşdırılmış, bu proseslərdə antropogen və təbii amillərin rolu nəzərdən keçirilmiş, sürüşmə, sel və dağıdıcı təbiət hadisələrinin qarşısını almaq üçün meşə, otlaq torpaqlarının münbitliyinin qorunması və bərpasına yönədilmiş tədbirlər planı təklif edilmişdir.
99
Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|