Microsoft Word qurbanov veis docx
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
74
musahidə olundugundan (yalnız sunami kuləklərini istisna etmək sərtilə) onları regional TFH-nə də aid etmək olar. Məsələn, zəlzələrin seysmik mərkəzi dəqiq lokal sahədə məhdudlaşsada, onun nəticəri konkret ərazilərdə təzahur etməsi ilə nəzərə çarpır. Bütün bunları vulkan püskürmələrinədə aid etmək olar. Məhdud TFHnə ayrı-ayrı vulkan puskurmələrini, meteoritlərin yer səthinə düşməsini, ucqun, sürusmə və selləri, ildırım zərbəsini, mədənlərdə kömürün özü-özünə od almasını və torf yataqlarının qəflətən alışmasını aid etmək olar. Göstərilən misallar TFH-nin təsnifatına dair mövcud yanasma və qruplaşdırma üsullarının muxtəlif olmasını göstərir. Bu yanasma üsullarına genetik, muhəndis cografi, müvəqqəti, ərazilik, statistik və digər metodlar daxildir. Lakin, bütün bunlar TFH-nin iqtisadi cografiya baxımdan öyrənilməsi üçün kifayət deyildir.Ona gorə TFH-nin ümumi şəkildə qiymətləndirilməsi, onların təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyətinə təsiri, proqnozlaşdırılması və onlardan mudafiə imkanları üzrə təsnifatın verilməsi zəruridir. Bizim tərəfimizdən, ilk dəfə olaraq TFH-nin dagıdıcılıq dərəcəsinə və muxtəlif təsərrüfat obyektlərinin inkisaf ritminə təsirinə, eləcədə onların normal fəaliyyətinin bərpa olunması imkanlarına gorə təsnifatı tərtib olunmusdur. Dəyən zərərlərin xarakteri əsas etibarı ilə kəmiyyət gostəriciləri ilə ə saslandırılmamış təqribi qiymət əsasında muəyyən edilmişdir. Bu ilk növbədə statistik orqanların və sair təşkilatlar tərəfindən TFH-nın təsərrüfata vurdugu zərərin nəticəsində meydana çıxan itkilərin sistematik uçotunun (qeydiyyatının) aparılması ilə əlaqədarldır. Bu təsnifatın mahiyyəti TFH-nın ayrı-ayrı növlərinin muxtəlif təsərrüfat sahələrinə gostərdiyi təsirin fərqli olmasından ibarətdir; TFH-nin bir qismi bir sıra təsərrüfat sahələrinə dagıdıcı təsir göstərdiyi halda, digər sahələr üçün təhlukəli deyil (məsələn, kənd təsərrüfatı sahələrinin məhsulunu məhv edən və sənaye üçün praktiki olaraq zərərsiz olan dolu hadisəsini gostərmək olar). Digər TFH isə dağıntılar törətməsələrdə, digər sahələrin normal fəaliyyət ritminə mane olurlar (mməsələn, covgun); üçüncü növ TFH isə qarşısına çıxan hər bir canlı, cansız əş yanı məhv edirlər (məsələn, zəlzələ, sel və.s). TFH nəticəsində təsərrüfat sahələrinə dəyən dagıntıların bərpası üçün tələb olunan zaman kəsiyi də muxtəlifdir. Beləliklə, bizim tərəfimizdən hazırlanmış təsnifat TFH-nın ayrı-ayrı növlərinin vurdugu zərərləri muqayisə etməyə, hər bir ərazinin sosial-iqtisadi tutumunu və bu ə razilərdə təbii proseslərin bu və ya digər növlərinin təzahür formalarından asılı olaraq vurduqları zərərlərin təhlukəliliyini qiymətləndirməyə imkan verir. Təklif olunmus təsnifatın cografi baxımdan öyrənilməsi TFH-nin proqnozlaşdırması və onların əhaliyə və təsərrüfatlara vurduqları zərərlərin zəiflədilməsi üçün istifadə oluna bilər. Azərbaycan Respublikası ərazisinin ayrı-ayrı bölgələrində təbii və texnogen amillərdən asılı olaraq bu və ya digər ekzogen geoloji proseslər geniş inkişaf etmişdir. Respublikanın dağlıq və dağətəyi zonalarında qeyd edilən amillərin birgə təsiri ilə, fəal inkişaf etmiş və təsərrüfat obyektlərinə təhlükə törədən proseslərdən başlıcası sürüşmələrdir. Sürüşmə proseslərinin geniş miqyasda
75
inkişafı xalq təsərrüfatı və sənaye obyektlərinin normal fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir və respublika iqtisadiyyatına külli miqdarda maddi ziyan vurur. Ona görə də sürüşmə proseslərinin ardıcıl öyrənilməsi, onların inkişaf dinamikası üzərində müntəzəm müşahidə aparılması, proqnozlaşdırılması və s. mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Sürüşmə prosesləri əsasən Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağı, şimal-şərq, cənub yamacları, Kiçik Qafqaz və Dağlıq Talış bölgələrində daha geniş inkişaf etmişdir. Bir çox dağlıq və dağətəyi rayonlarda sürüşmə proseslərinin neqativ təsirinə məruz qalmış obyektlər sırasına qəsəbələr və kəndlər də daxildir. Son illər sürüşmə proseslərinin aktivləşməsi və onların xalq təsərrüfatı, sənaye, mülki və digər obyektlərə göstərdiyi mənfi təsirlərinə qarşı müdafiə tədbirlərinin elmi cəhətdən əsaslandırılması, yeni salınacaq yaşayış məntəqələri ərazilərində kompleks mühəndisi-geoloji işlərin yerinə yetirilməsi aktual məsələyə çevrilmişdir. Belə kənd və qəsəbələr ərazisində sürüşmə proseslərinə qarşı müdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsi bəzi hallarda iqtisadi cəhətdən səmərəli olmadığı üçün sürüşmənin təhlükəli təsiri zonasında yerləşən tikililərinin yeni təhlükəsiz sahəyə köçürülməsi dövlət səviyyəsində həyata keçirilir. Ərazilərdə yaşayış massivinin salınmasında, xüsusilə böyük miqyaslı sənaye obyektlərinin tikintisində ərazinin mühəndisi-geoloji şəraitinin düzgün qiymətləndirilməsi və nəzərə alınması gələcəkdə bu obyektlərin təhlükəsiz və normal fəaliyyəti üçün zəmin yaradan əsas şərtlərdən biridir. Bu şəraitin nəzərə alınmaması səbəbindən çox zaman tikinti və onun istismarı dövründə sürüşmə proseslərinin bu və digər formada baş verməsi halları meydana çıxır ki, bu da ə razidə təhlükəli vəziyyətin yaranmasına səbəb olur.Sürüşmə-seysmik təkandan, öz ağırlığından, yamacın altının yuyulmasından, ifrat nəmişlikdən və digər proseslərdə süxur kütlələrinin yamac boyu yer dəyişməsidir. Sürüşmələrin əmələ gəlməsi yamacı təşkil edən süxurların dayanıqlığının itirməsi ilə əlaqədardır. Dayanıqlığın pozulması, yamac meylinin artması (yamacın meyli onun aşağı hissəsinin su ilə yuyulmasından asılı olaraq artır), yamacın çöküntü materialları ilə ağırlaşması və süxur müvazinətinin azalması nəticəsində baş verir. Sürüşmələri tədqiq etdikdə sürüşmə səthi, sürüşmənin dabanı, sürüşmənin dərinliyi, sürüşmənin arenası, qövsvari şəkildə dağ silsiləsinin sürüşməsi, sürüşmə kütləsi və sürüşmə yığımları nəzərə alınmalıdır.Sürüşmənin səthi (müstəvisi). Sürüşmənin başlanğıcında yamacın üst hissəsində yerləşən süxurların bir hissəsi ə sas yamacı təşkil edən süxurlardan qoparaq sürüşməyə başlayır. Sürüşmə kütləsinin sürüşdüyü səthə sürüşmə səthi deyilir. Sürüşmə səthi tədqiqat işləri zamanı təyin edilir. Onu tədqiq etmək üçün quyu, ş urf və lağımlar qazılır. Quyudan çıxarılmış kernlərlə və şurf divarındakı süxurlarda sürüşmə izləri və cızıqlar öyrənilir. Cızıqların vəziyyətilə əsasən sürüşmənin istiqaməti təyin edilir.Sürüşmənin dabanı. Sürüşmə səthi ilə yamacın gövdəsinin kəsildiyi xəttə sürüşmənin dabanı deyilir. Sürüşmənin arenası. Sürüşmə kütləsinin yamac boyu yerdəyişməsi nəticəsində əmələ gəlmiş dərinləşmiş hissəyə sürüşmənin arenası deyilir. Sürüşmə kütləsi. Ekzogen geoloji proseslərə məruz
Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|