Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 251 tipologiyasında önə sürülən təkamül mülahizələrinin total inkarı, zənnimizcə, düzgün yanaşma sayıla bilməz və struktur təkamül ideyasına bu qəbildən münasibət tipoloji araşdırmaların yeni keyfiyyət pilləsinə keçməsində müsbət rol oynaya bilməzdir. – Tipoloji təmayüllərin həmhüdud zonasında cərəyan edən bir sıra proseslərin adekvat tipoloji xarakteristikasının verilməsinin çətinliyi və ya hər hansı bir dil sistemində təmsil olunan tipoloji təmayüllərin dominant və resessivliyinin təsbitinin yol açdığı problemlər linqvistik terminologiya dövriyyəsinə «qarışıq tip» anlayışının daxil olmasına şərait yaratmışdır. Birmənalı şəkildə tipoloji səciyyələndirmə əldə etməyə müvəffəq olmayan məhdud sayda dilin bu istilah altında tanımlanan struktur quruluşuna malik olması faktının mümkünlüyü hələ «qarışıq tip» anlayışının uğurlu metodoloji yanaşma olması anlamına gələ bilməz. Belə ki, 1) istənilən dil sistemi bir neçə tipoloji təmayül elementlərinin bu və ya digər nisbətdə təzahür tapmış birgəmövcudluğu əsasında formalaşdığından, (dominant və resessiv elementlər bölgüsündən imtina şəraitində) ikili tipoloji göstəricili (məs: aqlütinativ – flektiv) determinanta anlayışının qəbul edilmiş etalon statusuna yüksəldilməsi üçüncü və ya hətta, dördüncü tipoloji təmayül elementlərinin mövcudluğuna, demək olar ki, şans tanımır və bu vəziyyət bir çox halda real dil materialının təqdim etdiyi struktur komponentlər nisbətini adekvat şəkildə əks etdirmir; 2) (ehtimal olunan istisnalar nəzərə alınmasa) istənilən dil sistemində bu və ya digər elementlərin mütləq və ya güclə seziləcək üstünlüyünün mövcudluğu yeni istilah törəmələrinin (məs: aqlütinasiya elementlərinin dominantlığı ilə seçilən aqlütinativ – flektiv dillər; flektiv elementlərin yüksək çəkisi ilə xarakterizə olunan aqlütinativ – flektiv dillər və Azərbaycan Milli Kitabxanası 252 s.) meydana çıxmasına şərait yarada bilər ki, bu da, öz növbəsində, tipoloji təsnifatın bölgü prinsiplərinin səlisləşdirilməsinə cəhd məramına zidd olaraq, onların (bölgü prinsiplərinin) daha da qəlizləşdirilməsi anlamına gələcəkdir. Bununla belə, onu da diqqətdən qaçırmaq olmaz ki, «qarışıq tip» anlayışı tipoloji təkamül prosesi sırasında bir struktur mərhələsindən digərinə keçid cəhdlərini təcəssüm etdirən vəziyyəti əks etdirir və bu anlayış tipoloji modifikasiyalar anlayışı ilə üzvü şəkildə bağlıdır. – Tədqiqatımız əsnasında araşdırmaya cəlb olunan bir çox fikir və mülahizələr bantu dilinin aqlütinativ – flektivliyinin müəyyən fenomen statusunda nəzərdən keçirilmə mümkünlüyünü ortaya qoyur. Belə ki, bu dilin tipoloji təbiəti ilə bağlı mübahisələrin, əslində, ekstra- linqvistik faktorların dilin struktur quruluşunun ən dərin qatlarına nüfuz etmə potensialını əyani şəkildə təsdiqləməklə yanaşı, «qarışıq tip» vəziyyətinin bir çox halda, məhz, struktur «sınma»sı ilə nəticələnə bilən in- tensiv dil əlaqələrinin məhsulu olduğuna əminlik yaradır. – Monoqrafiya işi üzərində araşdırmalar əsnasında əldə edilən elmi nəticələr onu söyləməyə əsas verir ki, bu və ya digər dil sisteminə kənar sistem müdaxiləsi (hibridləşmə ilə nəticələnən dil çarpazlaşması hadisəsi tipoloji modifikasiyalara yol açan ekstralinqvistik faktorların təhlili kontekstində dəyərləndirilə bilməz) birincinin həmin müdaxilə üçün yaratdığı şərait çərçivəsində gerçəkləşir. Başqa sözlə, dil sisteminin tipoloji xarakteristikasının yeniləşməsində qrammatik interferensiya faktları müəyyən rol oynaya bilsələr də, təkamülün ümumi axarı dil sisteminin özü tərəfindən sanksiyalaşdırılır. Ekstralinqvistik faktorların iştirakı ilə təsbit edilən tipoloji sapma hallarının böyük qisminin dil sisteminin məlum təkamül sxemindəki ardıcıllığa müvafiq təbiət Azərbaycan Milli Kitabxanası 253 sərgiləməsini də (yəni, iltisaqi dillərdə insirafi elementlə- rin, analitik – flektivlik zəminində «təkrar aqlütinasiya» ünsürlərini təcəssüm etdirməsini), məhz, bununla – daxili və xarici inkişaf qanunauyğunluqlarının qarşılıqlı şərtləndirilməsi ilə izah etmək olar. Lakin əks istiqamətli proseslərin müşahidə edilməsi bəzi hallarda xarici faktor- ları intensivliyi sayəsində dil sistemində kodlaşdırılmış təkamül sxemindən fərqli məcrada cərəyan edən dəyişikliklərin istisna edilmədiyini ortaya qoyur. – Tipoloji modifikasiyalara yol açan qrammatik inter- ferensiya faktlarının mənimsənilməsi prosesində 1) tipoloji sapma faktlarını ixrac edən dil ilə resipiyent dilin quruluşları arasında fərq; 2) dillərin qarşılıqlı və ya birtərəfli müdaxiləsini mümkün edən sosiokontekstin xarakteri və mövcudiyyət müddəti faktorları başlıca rol oynayır. Ekstralinqvistik faktorlardan qaynaqlanan tipoloji modifikasiya prosesləri yekcins mahiyyət kəsb etməyib aşağıda təqdim olunan qəbildən təxmini təsnifatlandırma- ya məruz qala bilirlər: 1) yadstrukturlu dil sisteminin təsiri ilə baş verən və həmin təsirə məruz qalan dilin daxili imkanlarının yenidən dəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşən dəyişikliklər; 2) yadstrukturlu elementlərin (hazır şəkildə) mənimsənilməsi ilə reallaşan qrammatik interferensiya. – Dil sistemininin struktur özəyini təşkil mexanizmlər məcmusunun qeyri – yekcinsliyi intralinqvistik faktorlarla diqtə edilmiş obyektiv qanunauyğunluqlarla izah edilə bilər. Belə ki, dil sisteminin struktur inventarları retrospeksiyaya imkan tanımadan, yalnız hal – hazırki «verilmiş reallıq»dakı durum şəraitində meydana gələn və statik vəziyyətdə mövcudluq sürdürməklə bu və ya digər xarakterli dəyişikliklərdən sığortalanmış mexanizmlər sistemini təcəssüm etdirmir. Əksinə, istənilən dil sistemi Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|