E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I
65
masiya bu eposla tanışlığa çox kömək etmişdir. O,
bütün Azərbay-
canı gəzmiş, bu dastanla maraqlanmış və onu 1804-cü ildə “Müasir
maarifin və təhsilin məşəli” icmalında “Koroğlu” haqqında əfsanə”
başlığı altında çap etdirmişdir. Onun 44 hissədən və müfəssəl izahat-
dan ibarət olan nəşrində dastanın tarixi xüsusiyyətlərindən başqa,
eposun süjeti ilə əlaqəsi olmayan çox şey var idi, elə Şopenin özü də
qeyd etmişdir ki, tərcümənin bədiiliyinə cavabdeh deyil, ona görə ki,
mənbələrə heç də həmişə inamı olmamışdır. B. Jirmundskinin qeyd
etdiyi kimi, bu nəşrin elmi əhəmiyyəti olmamışdır, mütəxəssislərin
fikrinə görə, orada eposun finalında Koroğlunun xristianlığı qəbul et-
məsi və s. olmaqla çoxlu uydurmalar vardır.
“Koroğlu” dastanının yayılmasında və avropalı oxucunun onunla
tanış edilməsində polyak şərqşünası A.Xodzkonun qeydləri və onun
əsasında 1842-ci ildə Londonda ingilis dilində nəşr olunmuş kitabın
əvəzsiz rolu olmuşdur. Bu qeydlərin əlyazması Paris Milli Əlyazma-
lar fondunda saxlanılır. A.Xodzko Gilanda Rusiyanın
səfiri olarkən
onu Azərbaycan aşıqlarının dilindən yazıya köçürmüşdür. Bəzi nöq-
sanlarına baxmayaraq, kitabın dəyərini müəyyən etmək çətindir. O,
1856-cı ildə rus dilinə tərcümə edilərək, hissə-hissə “Qafqaz” qəze-
tində çap olunmuşdur. Mütəxəssislər bir fikirdə yekdildirlər: Xodzko-
nun qeydləri və nəşri Koroğlu haqqında olan nağılların ən köhnə
qatlarını əks etdirir, Azərbaycan variantına əsaslanan ən dolğun və
tam variantdır və forma və məzmununa görə bu gün xalq arasında
Koroğlu haqqında oxunan mahnılardan az fərqlənir. Bu səbəbdən,
hörmətli oxucular, bəzi nöqsanlarına baxmayaraq, məhz bu variant
elmdə eposun digər tarixi milli (gürcü, erməni, türkmən və s.) vari-
antlarının əsası kimi tanınır.
Bu barədə rus alimi, Peterburq və Kazan
universitetlərinin professoru İ.Beryozinin dəqiq mühakimələri vardır.
Eposun tədqiqatçılarının çoxu, o cümlədən A.Borovikov, İ.Braqinski,
B.Jirmundski, B.Çiçerov da elə bu qaydada hesab edirdilər ki,
Koroğlu haqqında olan çoxsaylı variantlar iki qolu əmələ gətirmişdir:
Azərbaycan - buraya erməni, kürd, gürcü, türk, türkmən və Orta
Asiya – buraya isə özbək, tacik, qazax və digər variantlar daxildir.
Erməni iddialarının olduğu şəraitdə “Koroğlu” dastanına aid gətirilən
K A M R A N İ M A N O V
66
tarixi faktlar çox mühüm rol oynayır. Qeyd edək ki, 1913-cü ildən
başlayaraq, R.Zəki və Orucovlar tərəfindən “Koroğlu”nun Azərbay-
can
nəşrləri olmuşdur, 1927-ci ildə dastanın ilk Sovet nəşri çıxmış,
sonrakı illərdə yeni nəşrləri işıq üzü görmüşdür.
İndi isə bu qısa şərhdən sonra “Koroğlu” dastanını ermənilərin
necə ələ keçirməyə girişdiklərinə baxaq. Əvvəlcə dastanın Ermənis-
tanda saxlanılan əlyazmaları barədə. “Koroğlu” haqqında məlumata
hələ 1662-ci ildə erməni tarixçisi Təbrizli Arakeldə rast gəlmək
mümkündür, XVIII əsrdə isə təbrizli tacir Elyas Muşeqyan (1722-ci
il) bu eposdan bəzi mahnıları
yazıyazıya köçürüb. Cəmi 13 mahnı
yazılıb ki, onlar da sonralar 1954-cü ildə Yerevanda çap olunmuşdur
(A. Arayan, D.Qabrielyan, “Koroğlunun nəşr olunmamış nəğmələri”.
Matenadaranda da “Koroğlu”nun üç qolunu - “Koroğlu - Alı kişi-
Rövşən”, “Giziroğlu Mustafa bəy” və “Bolubəy”, əhatə edən və va-
hid bir süjet ətrafında birləşdirilən 55 mahnıdan ibarət XIX əsrə aid
əlyazması saxlanılır. Elə bu qaydada da “Koroğlu” eposunun ayrı-
ayrı hissələri toplanıb yazıya alınmış və 1908-1909-cu illərdə onun
yeddi qolu, o cümlədən “Eyvaz bolu” daxil olmaqla, M.Qaraxanyan
tərəfindən qismən tərcümə edilmiş və Eçmiədzinə saxlanılmağa ve-
rilmişdir. Elə bu cür iş 1908-ci ildə Q.Kalantaryan tərəfindən də gö-
rülmüşdür. Xatırladaq ki, “Koroğlu” dastanının bütün bu variantları
Azərbaycan dilində erməni əlifbasında yazıya alınmışdır.
M. Qaraxanyanın yazılarından başlayaraq, dastandakı əhvalatla-
rın süjetinin Ermənistana bağlanması, məişət aspektlərinin “erməni-
ləşdirilməsi” və s. möhkəmləndirilir. Artıq bu yazılarda “Eyvaz bolu”
hissəsinin “erməniləşdirilmiş” redaksiyasında
süjetə qəsdən erməni
mühitinin elementləri daxil edilir və Koroğlunun Aniyə səfəri, onun
erməni pəhləvanı Vaqanla döyüşü və s. kimi uydurulmuş epizodlar
daxil edilir. Elə bu prinsip üzrə də Kalantaryan tərəfindən Həsən paşa
və Koroğlu nağılı”nın əlyazma hissəsinə təhriflər daxil edilir və yenə
də həmin sxemə uyğun şəkildə süjet bu uydurmalarla qatışdırılır.
1913-cü ildən saxlanılan əlyazma isə nə az, nə çox, “Arşak B”
adlanır. Süjetin təhrif olunmasına “Koroğlunun ölümü” adlı əlavə
E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I
67
olunmuş hissədəki uydurmalar hesabına nail olunur ki, burada Ko-
roğlu qocalığa doğru öz mübarizəsini dayandırır, Xosrov şahın hima-
yədarlığı altına getmək qərarına gəlir, ancaq onu yolda öldürürlər.
Bütün bunlar nəinki eposun ruhuna yaddır, həm də onun qəhrəmanlıq
motivinə dağıdır.
Bununla belə, bütün bu deyilənlər - “erməniləşdirmə” prosesi
üçün hazırlıq funksiyalarına aparan təhriflərin və mənimsəmələrin
yalnız mənbələridir. Qeyd edək ki, dastanın
mətnləri həmçinin Azər-
baycan dilində erməni əlifbası ilə, məsələn, 1872-ci ildə “Hekayəti
Koroğlu” - “Koroğlu haqqında nağıl” adı altında nəşr olunmuşdur.
Bununla da dastanın təxminən XIX əsrin 60-cı illərindən başlanan
sonrakı tərcümələri, yenidən işlənmələri, həmçinin “erməniləşdirmə-
si” və nəşri üçün şərait yaradılırdı. Xatırladaq ki, biz bundan əvvəlki
paraqrafda “erməni aşıq məktəbinin” nümayəndələri tərəfindən
(Civani, Sazai, Camali, Həyat və başqaları) “Koroğlu” dastanı özgə-
ninkiləşdirilməyə məruz qalmış və onun, eləcə də xalqımızın dastan
yaradıcılığının digər nümunələri üzərində ciddi metamorfozalar baş
vermişdir. Qeyd etmək kifayətdir ki, dastanın “Giziroğlu və Bolubəy
macərası”, “Dəmirçi oğlu və Xəmsə bəy macərası”, “Bolu bəy” qol-
ları bu cür təhrif olunmuş və “erməniləşdirilmiş” redaksiyada 1897,
1900, 1904-cü illərdə bir-birinin ardınca ayrı-ayrı kitablar şəklində
nəşr olunmuşdur. Misal üçün, “Koroğlu haqqında nağıl, Giziroğlu və
Bolu bəylə bağlı baş verən hadisələr” Camalinin “cəhdləri” hesabına
nəşr olunmuşdur. Təhrif edilmiş- yenidən
işlənmiş tərcümənin Camali
tərəfindən əsaslandırılması da
çox maraqlıdır: “...bu nağılların tər-
cümə olunmasında məqsəd ondan ibarətdir ki, xalqın kitab oxumağa
meyli artsın, çünki sonuncuların vəziyyəti əyani olaraq onu göstərir
ki, digər lazımsız və tarixi kitablardan daha çox bunlar oxunur.”
Ermənilərə hansı lazımsız və tarixi nəşrlərlə mənəvi qida verdiklərini
demək çətindi, ancaq sonra çıxarılmış nəticə çox əhəmiyyətlidir
:
“Erməni zəhmətkeşləri uşaqlıqdan başlayaraq türk aşıqlarının dilin-
dən eşitdikləri müxtəlif dastanların təsiri altında olurdular. Buna gö-
rə müasir cəmiyyət bu dastanları erməni dilində oxumağı arzu edir”
(kursiv bizimdir) (Tiflis, Vartanyans nəşriyyatı, 1897).
K A M R A N İ M A N O V
68
Dastanın süjeti ilə bağlı metamorfozalar daha maraqlıdır.
Epos
tamamilə erməni xalqının
həyatına yaxınlaşdırılmış, erməni coğrafi
adları ilə doldurulmuşdur, Koroğlunun Qıratı Pisak adlandırılmış,
“Eyvaz Bolu”ya erməni taciri obrazı daxil edilmişdir. Tərcümədə
“şərabı və arağı su kimi içirdilər”, yaxud “Koroğlunun dəliləri içə-
risində müsəlmanlar və xristianlar var idi”
kimi eposa yad olan çoxlu
sətirlər vardır. Belə yad nəfəs “Koroğlu haqqında nağıl, Dəmirçi bəy
və Həmzə bəylə baş verən əhvalat”ın tərcüməsinə də daxil edilmişdir.
Nəticədə təhriflər nəticəsində bizim gözümüz qarşısında “Koroğ-
lu”ya az qala heç oxşarı olmayan, oğurlanmış süjetlər və erməni
pərdəsi çəkilmiş ordan-burdan götürülmüş obrazlarla doldurulmuş
orijinaldan uzaq hansısa bir əsər canlanır.
Hətta Camalinin və Həyatın “erməniləşdirilmiş” tərcümələrinin
Azərbaycanın orijinalına əsaslanan ən yaxşı nümunələrdən olan
Xodzko variantı ilə ötəri müqayisəsi dastanın təhrif olunması mexa-
nizmini və məqsədyönlü transformasiyasını əyani şəkildə təsdiq edir.
Bütün bunlar nəinki “ağla xilaf olaraq, mühitin ziddinə çıxaraq”,
Azərbaycan dastanını Azərbaycan xalqından qopartmaq məqsədinə
xidmət edən dərindən düşünülmüş və işlənmiş sxemə uyğun olaraq
aparılırdı.
Qeyd edək ki, ermənilərin “canfəşanlığı” ilə Şopenə ötürülmüş
“Koroğlu” dastanının hələ birinci nəşrində gələcək saxtalaşdırmalar
üçün zəmin yaradılırdı. Şopen öz yazılarına aid qeydlərində göstə-
rirdi ki, Çamçyan “Erməni tarixi” kitabında
söyləyir ki, özünü könül-
lü şəkildə Azərbaycan əmiri Yusifə təslim olan çar Sumbat-Baqratid
914-cü ildə Dvin şəhərində Şərq xalqlarının adəti üzrə edam edilmiş
və gözləri çıxardılmışdır. Onun oğlu Aşot rəiyyətə başçılıq edərək
atasının qisasını almağa başlamışdır. Beləliklə, Aşot adı altında er-
mənilərdən türklərə keçmiş və beləcə Koroğlu haqqında hekayələrin
əsası qoyulmuşdur.
Burada, göründüyü kimi, hörmətli oxucular, iddialar “Koroğlu”
süjetinin ermənilər tərəfindən “ilk dəfə yaradılmasına” və təsvir olu-
nan hadisələrin “kökünun” onlarla bağlı olmasına yönəldilmişdir.